How people rationalize fraud - Kelly Richmond Pope

Translator: Glaraa Qubat Reviewer: Daban Q. Jaff

If you ask people whether they think stealing is wrong,

ئەگەر لە خەڵک بپرسیت ئایا دزی بێ ڕەوشتییە،

most of them would answer, "Yes."

زۆربەی وەڵامەکان "بەڵێ." دەبن،

And yet, in 2013, organizations all over the world

بەڵام لە ڕاستیدا، لە ساڵی٢٠١٣ دا زیانە ماددیەکانی دامەزراوەکان لە سەرتاسەری جیهاندا

lost an estimated total of 3.7 trillion dollars to fraud,

کۆی گشتی خەمڵێنراوەکەی ٣،٧ تریلیۆن دۆلاری بە ساختەکاری لە دەستداوە،

which includes crimes like embezzlement,

کە تاوانەکانی وەک پارەدزین دەگرێتەوە،

pyramid schemes,

و بازارکردنی هەرەمی،

and false insurance claims.

و داوای بیمەی هەڵە.

This wasn't just the work of a few bad apples.

و تەنها کۆمەڵێک لە پیاوە خراپەکان نەبوو،

The truth is that many people are susceptible

ڕاستی ئەوەیە کە زۆر کەس بە گومانن

not only to the temptation to commit fraud

زۆر کەس تەنیا لاواز نین لە ساختەکاری

but to convincing themselves that they've done nothing wrong.

هەروەها خۆیان بەوە قایل دەکەن کەهیچ هەڵەیەک ناکەن.

So why does fraud happen?

کەواتە بۆچی ساختەکاری روودەدات؟

While individual motivations may differ from case to case,

لەوانەیە پاڵنەرەکان لە حاڵەتەوە بۆ حاڵەتێکی تر بگۆڕێت،

the fraud triangle,

سێگۆشەی ساختەکردن،

a model developed by criminologist Donald Cressey,

مۆدێلێک لەلایەن تاوانناس دۆناڵد کرێسی پەرەی سەند

shows three conditions that make fraud likely:

سێ مەرج نیشان دەدات کە ئەگەری هەیە ساختەکاری دروست بکەن:

pressure, opportunity, and rationalization.

فشار، دەرفەت، و پاساو.

Pressure is often what motivates someone to engage in fraud to begin with.

چونکە فشار زیاتر پاڵنەری ساختەکارییە، با دەست بکەین بە قسەکردن لەسەری.

It could be a personal debt,

ئەوە تەنها فشاری پێدانی قەرزی کەسییە،

an addiction,

ئاڵوودەبوون،

an earnings quota,

یان پشکەکان،

a sudden job loss,

یان لەناکاو لە دەستدانی کارێک،

or an illness in the family.

یان نەخۆشی ئەندامی خێزان.

As for opportunity, many people in both public and private sectors

بۆ ئەودەرفەتەش،کە خەڵکی زۆر لە بواری گشتی و تایبەت

have access to tools that enable them to commit and conceal fraud:

ئەوان ئەو وەسیلەیان هەیە بۆ تاوان و شاردنەوەی ساختەکاری:

corporate credit cards,

کارتی کرێدیتی کۆمپانیا،

internal company data,

داتای ناوخۆی کۆمپانیاکە ،

or control over the budget.

یان کۆنترۆڵی بودجە بکات.

The combination of pressure

و هەم کرێکارانی فشاروهەم کەوتنە بەرکەوتنی ڕۆژانە یان ئەو دەرفەتانە

and being exposed to such opportunities on a daily basis

لەوانەیە زۆر فریودەر بن

can create a strong temptation.

دەتوانێت فریودانێکی بەهێز دروست بکات.

But even with these two elements,

بەڵام بەم دوومەرجە،

most fraud still requires rationalization.

زۆربەی ساختەکاریەکان پێویستی بە پاساو هەیە.

Many fraudsters are first time offenders,

زۆر لە ساختەکاران هەرگیز هیچ تاوانێکیان ئەنجام نەداوە،

so in order to commit an act most would regard as wrong,

هەتا کارێک بکەن کە زۆربەیان پێیان وایە هەڵەیە،

they need to justify it to themselves.

پێویست پاساو بۆ خۆیان بهێننەوە.

Some feel entitled to the money because they are underpaid and overworked

هەندێک بە بەهای پارەکەی دەبینن بە هۆی کەمی کرێی کارو بارکردنی زۆر

and others believe their fraud is victimless,

و ئەوانی تر پێیان وایە ساختەکاریەکانیان بێ قوربانییە،

perhaps even planning to return the money once their crisis is resolved.

لەوانەیە پلانیان هەبێت بۆ ئەوەی پارەکە بگەڕێننەوە کاتێک کە قەیرانەکانیان کۆتایی پێهات.

Some of the most common types of fraud

هەندێک لە باوترین جۆری ساختەکاری

don't even register as such to the perpetrator.

بکەرەکان بەو شێوەیە نایبینن.

Examples include employees fudging time sheets or expense reports,

بۆ نموونە کارمەندان دەستکاری لێدوانی ئامادەبووان یان ڕاپۆرتی خەرجیەکان دەکەن،

taxpayers failing to report cash earnings,

باجدەران لە داهاتی نەختینەکەیان پێ ڕابگەیەنن،

or service providers overbilling insurance companies.

یان قەرزکردنی دابینکەرانی خزمەتگوزاری بۆ کۆمپانیاکانی دڵنیایی.

Though these may seem small,

ئەم شتانە دەتوانن بێبەها دەرکەون،

and can sometimes only involve hundreds of dollars,

و هەندێک جاریش بڕی ئەو بڕە پارەیە تەنیا سەدان دۆلارە،

they all contribute to the big picture.

هەموویان بەشداری لە وێنە گەورەکە دەکەن.

And then there's fraud on a massive scale.

و دواتر ساختەکاری لە قەبارەیەکی گەورەدا هەیە.

In 2003, Italian dairy food giant Parmalat went bankrupt

لە ساڵی٢٠٠٣، خواردنی شیرەمەنی ئیتاڵی زەبەلاحی پارماڵات مایەپووچ بوو

after it was found to have fabricated a 4 billion dollar bank account

ئەوەش دوای دۆزینەوەی هەژمارێکی بانکی٤ ملیار دۆلار

and falsified financial statements

و بەدرۆخستنەوەی لێدوانی دارایی

to hide the fact that its subsidiaries had been losing money.

بۆ شاردنەوەی ئەو ڕاستیەی کە کۆمپانیای لاوەکی پارە لەدەست دەدات.

Because it was family controlled,

چونکە کۆمپانیاکە لەلایەن خێزانەوە بەؤێوەدەبرا،

corporate governance and regulator supervision were difficult,

قورس بوو کە حوکمەکە جێبەجێ بکرێت و چاودێری بەردەوام بکرێت،

and the company likely hoped that the losses could be recouped

وا دیارە کۆمپانیاکە بە هیوای ئەوە بوو کە ئەو زیانانە دروست بکات

before anyone found out.

پێش ئەوەی کەس بزانێت.

And it's not just corporate greed.

و ئەوە تەنها چاوچنۆکی کۆمپانیاکە نەبوو.

Governments and non-profits are also susceptible to fraud.

حکومەتەکان و قازانج نەکردنیان لە ساختەکاریش لاوازن.

During her time as City Comptroller for Dixon, Illinois,

لە ماوەی ئەو کاتەی کە ژمێریاری شار بۆ دیکسۆن، ڵیڵینۆیس،

Rita Crundwell embezzled over 53 million dollars.

ڕیتا کڕوندێل زیاتر لە ٥٣ ملیۆن دۆلاری دزی.

Rita was one of the country's leading quarter horse breeders

ڕیتا یەکێک بوو لە پێشەنگترین بەخێوکەرەکانی ئەسپی ئەو وڵاتەکە

and winner of 52 world championships.

و براوەی ٥٢ پاڵەوانێتی جیهانی.

But the cost of maintaining the herd ran to 200,000 dollars per month.

بەلام نرخی گرنگیدان بە مێگەلی ئەسپەکانی لە مانگێکدا٢٠٠،٠٠٠ دۆلاربوو.

Because her position gave her complete control over city finances,

و بە پێی پێگەی خۆی کە وای لێکرد کۆنترۆلی تەواوی دارایی شارەکە بکات،

she was easily able to divert money

ئەو بە ئاسانی توانی پارە لابدات

to an account she used for private expenses,

بۆ حسابێک کە بۆ خەرجی تایبەتی بەکاری هێنا،

and the scheme went unnoticed for 20 years.

و پلانەکە بۆ ماوەی ٢٠ ساڵ بێ تێبینی بوو.

It is believed that Crundwell felt entitled to a lavish lifestyle

وە وابیردەکاتەوە کە کروندوێڵ بەهای ژیانی خۆشگوزەرانی خۆی بینی

based on her position,

بەهۆی شوێنی پۆستەکەی،

and the notoriety her winnings brought to the city.

ئەو ناوبانگەی کە بۆ شارەکەی پەیداکرد چونکە پاڵەوانێتیەکانی جیهانی بردەوە.

It's tempting to think of fraud as a victimless crime

ئەوە فریودانە کە ساختەکاری وەک تاوانێکی بێ قوربانی سەیربکرێت

because corporations and civic institutions aren't people.

چونکە کۆمپانیاکان و دامەزراوە حکومیەکان خەڵک نین.

But fraud harms real people in virtually every case:

بەڵام ساختەکاری لە هەموو بارێک ئازاری خەڵکی ڕاستەقینە دەدات:

the employees of Parmalat who lost their jobs,

فەرمانبەرانی پارمالات کارەکانیان لە دەستدا،

the citizens of Dixon whose taxes subsidized horse breeding,

و باجدەرەکانی دیکسۆن لە بەرزکردنەوەی ئەسپ خەرجیان کرد،

the customers of companies which raise their prices to offset losses.

کڕیارانی ئەو کۆمپانیانەی نرخیان بۆ خۆیان زیاد دەکرد بۆ ئەوەی لەدەستدانی خۆی ڕازی بن.

Sometimes the effects are obvious and devestating,

هەندێک جار کاریگەریەکان ڕوون و وێرانکەرن،

like when Bernie Madoff caused thousands of people to lose their life savings.

وەک کاتێک بێرنی مادۆف بووە هۆی ئەوەی هەزاران کەس پاشەکەوتەکانیان لە دەست بچێت.

But often they're subtle and not easy to untangle.

بەڵام هەندێک جار کاریگەریەکان وردن و پرسیارکردن ئاسان نییە.

Yet someone, somewhere is left holding the bill.

بەڵام کەسێک، هەیە لە شوێنێک کە پارەی بۆ دەدات.