Mansa Musa, one of the wealthiest people who ever lived - Jessica Smith

Translator: Didar Omar Reviewer: Daban Q. Jaff

If someone asked you who the richest people in history were,

ئەگەر کەسێک پرسیاری لێکردیت ده‌رباره‌ی دەوڵەمەندترین خەڵک لە مێژوودا،

who would you name?

ناوی کێ دەهێنیت؟

Perhaps a billionaire banker or corporate mogul,

لەوانەیە ملیاردێرێکی بانک یان مه‌نگۆلێكی یه‌كگرتوو،

like Bill Gates or John D. Rockefeller.

وەک بیل گەیتس یان جۆن دی ڕۆکفیلەر.

How about African King Musa Keita I?

ئەی دەربارەی پاشای ئەفریقی مووسا کیتا ئای؟

Ruling the Mali Empire in the 14th century CE,

حوکمی ئیمپراتۆریەتی مالی لە سەدەی 14ی زاینی،

Mansa Musa, or the King of Kings,

مەنسا موسا، یان پاشای پاشاکان،

amassed a fortune that possibly made him

بەختێکی سەرسام كه‌ر کە لەوانەیە وای لێبکات

one of the wealthiest people who ever lived.

ببێته‌ یەکێک لە دەوڵەمەندترین ئەو کەسانەی کە هەتا ئێستا ژیاون.

But his vast wealth was only one piece of his rich legacy.

بەڵام سامانە گەورەکەی تەنیا یەک پارچە لە میراتە دەوڵەمەندەکەی بوو.

When Mansa Musa came to power in 1312,

کاتێک مەنسا موسا لە ساڵی 1312 هاتە سەر حوکم،

much of Europe was racked by famine and civil wars.

زۆربەی ئەوروپیەکان خرابوونه‌ قاتی و شەری ناوخۆ.

But many African kingdoms and the Islamic world were flourishing,

بەڵام چەندین شانشینی ئەفریقی جیهانی ئیسلامیش گەشه‌یانكرد

and Mansa Musa played a great role in bringing the fruits of this flourishing

مەنسا موسا ڕۆڵێکی گەورەی بینی لە هێنانی ئەم گەشانەوەیه‌

to his own realm.

بۆ ناوچه‌كه‌ی خۆی.

By strategically annexing the city of Timbuktu,

بە لکاندنی ستراتیژی شاری تیمبوکتو،

and reestablishing power over the city of Gao,

دووبارە دروستکردنەوەی هێز لەسەر شاری گاو،

he gained control over important trade routes

ئەو کۆنتڕۆڵی بەدەست هێنا لەسەر ڕێگا گرنگەکانی بازرگانی

between the Mediterranean and the West African Coast,

لە نێوان دەریای سپی ناوەڕاست وە کەناری ڕۆژئاوای ئەفریقا،

continuing a period of expansion, which dramatically increased Mali's size.

درێژەدان بە ماوەی فراوانبوون، کە بە شێوەیەکی بەرچاو قەبارەی مالی زیاد کرد.

The territory of the Mali Empire was rich in natural resources,

ناوچەی ئیمپراتۆریەتی مالی دەوڵەمەند بوو بە سامانە سروشتیەکان،

such as gold and salt.

وەک زێڕ و خوێ.

The world first witnessed the extent of Mansa Musa's wealth in 1324

جیهان سەرەتا گەواهیدەری ئەو ڕادەیە بوو لە سامانی مەنسا موسا لە ساڵی 1324

when he took his pilgrimage to Mecca.

کاتێک حەجەکەی له‌ مەککە كرد.

Not one to travel on a budget,

کەسێک نییە کە لە بودجەدا سەفەر بکات،

he brought a caravan stretching as far as the eye could see.

کاروانێکی هێنا هەتا چاو بڕیكردایه‌.

Accounts of this journey are mostly based on an oral testimony

حسابی ئەم گەشتە زیاتر لەسەر بنەمای شایەتی زارەکی و

and differing written records,

تۆمارە نووسراوەکان دەفەرمێنێت،

so it's difficult to determine the exact details.

بۆیە زەحمەتە ووردەکاری تەواو دیاری بکرێت.

But what most agree on is the extravagant scale of the excursion.

بەڵام ئەوەی کە زیاتر لەسەری کۆکن زیادەڕەوییە له‌ پێوەری تەوژمەکە.

Chroniclers describe an entourage of tens of thousands of soldiers,

مێژوونووسەکان وەسفی پەیوەندیەکە دەکەن لە دەیان هەزار سەرباز

civilians,

خەڵکی مەدەنی،

and slaves,

كۆیله‌كانیش،

500 heralds bearing gold staffs and dressed in fine silks,

500 هێراڵد كه‌ره‌سته‌ی ئاڵتونیان هەڵدەگرت ئاوریشمی جوان و ڕازاوەیان لەبەر کردبوو،

and many camels and horses bearing an abundance of gold bars.

چەندین حوشتر و ئەسپ باڕێکی زۆر لە زێڕیان هەڵگرتبوو.

Stopping in cities such as Cairo,

وەستان لە شارەکانی وەک قاهیرە،

Mansa Musa is said to have spent massive quantities of gold,

دەوترێت کە مەنسا موسا بڕێکی زۆر زێڕی هەیە،

giving to the poor, buying souvenirs,

ده‌یبەخشێت بە هەژاران و کڕینی یادگاری، و

and even having mosques built along the way.

تەنانەت بوونی مزگەوتیش بە درێژایی ڕێگاکە دروست کراوە.

In fact, his spending may have destabilized the regional economy,

لە ڕاستیدا، خەرجیه‌كانی ئەو لەوانەیە په‌شێوی خستبێته‌ ئابوری هەرێمێكه‌وه‌،

causing mass inflation.

کە دەبێتە هۆی هەڵئاوسانی بە کۆمەڵ.

This journey reportedly took over a year, and by the time Mansa Musa returned,

ئەم گەشتە ساڵێکی خایاند کاتێک مەنسا موسا گەڕایەوە.

tales of his amazing wealth had spread to the ports of the Mediterranean.

چیرۆکەکانی سامانی سەرسوڕهێنەری بڵاوبووەوە بۆ بەندەرەکانی دەریای ناوەڕاست.

Mali and its king were elevated to near legendary status,

مالی و پاشاکەی بەرزبوونەوە بۆ نزیکی دۆخی ئەفسانەیی،

cemented by their inclusion on the 1375 Catalan Atlas.

چیمەنتۆ کراوە لە ساڵی 1375 لە ئەتڵەسی کاتالان.

One of the most important world maps of Medieval Europe,

یەکێک لەگرنگترین نەخشەکانی جیهان لە ئەوروپای سەدەکانی ناوەڕاست،

it depicted the King holding a scepter and a gleaming gold nugget.

ئەوە وێنای پاشای کرد کە ده‌سه‌ڵای پاشایی هه‌بوو و پارچەی زێڕیش.

Mansa Musa had literally put his empire and himself on the map.

مەنسا موسا ئیمپراتۆریەتی خۆی لەسەر نەخشەکەكه‌ دانا.

But material riches weren't the king's only concern.

بەڵام دەوڵەمەندی ماددیی تەنها خەمی پاشایەكه‌ نەبوو.

As a devout Muslim, he took a particular interest in Timbuktu,

وەک موسڵمانێکی بێ دین و دیندار، ئەو بایەخێکی تایبەتی بە تیمبوکتو دبوو،

already a center of religion and learning prior to its annexation.

ئێستا ناوەندێکی ئایینییە وە فێر بوون پێش پاشکۆکردنی.

Upon returning from his pilgrimage,

لە کاتی گەڕانەوەی لە حەجەکەی،

he had the great Djinguereber Mosque built there

ئەو مزگەوتی دیجینگوێربەر مەزنی لەوێ دروستكرد

with the help of an Andalusian architect.

بە یارمەتی تەلارسازێکی ئەندەلوسی.

He also established a major university, further elevating the city's reputation,

هەروەها زانکۆیەکی گەورەی دامەزراند، بۆ بەرزکردنەوەی ناوبانگی شارەکە،

and attracting scholars and students from all over the Islamic world.

سەرنجی توێژەران و خوێندکاران ڕادەکێشێت لە هەموو جیهانی ئیسلامەوە.

Under Mansa Musa, the Empire became urbanized,

لە ژێر مەنسا موسادا ئیمپراتۆریەتەکە شارنشین بوو،

with schools and mosques in hundreds of densely populated towns.

لەگەڵ قوتابخانە و مزگەوتەکان لە سەدان شارۆچکەی پڕ لە ئاوه‌دانی.

The king's rich legacy persisted for generations

میراتی دەوڵەمەندی پاشا بەردەوام بوو بۆ نەوەکانی و

and to this day, there are mausoleums, libraries and mosques

تا ئەمڕۆش مەزار و کتێبخانە و مزگەوتەکان هه‌ن كه‌

وەک پەیمانێکه‌ بۆ ئەم سەردەمە زێڕینەی مێژووی مالی.

that stand as a testament to this golden age of Mali's history.