Can you survive nuclear fallout? - Brooke Buddemeier and Jessica S. Wieder

Translator: AhMaD .N Reviewer: Daban Q. Jaff

The full scope of a nuclear detonation is almost unimaginable.

مەودای تەواوی بۆمبێکی ئەتۆمی بە خەیاڵدا نایەت.

Hopefully, no one will ever experience another of these catastrophic incidents.

بەهیوای ئەوەی کەس جارێکی تر ئەم ڕووداوە کوشندانە نەبێنێتەوە.

But there is a scientifically supported plan of action

بەڵام پلانێکی کرداری و زانستی هەیە

that could save hundreds of thousands of lives

کە دەکرێت ژیانی هەزارەها خەڵک ڕزگار بکات

in the area surrounding a nuclear explosion.

لە ناوچەکانی دەوری تەقینەوەکە.

So what is this plan,

کەواتە پلانەکە چییە؟

and what exactly would it protect us from?

ئێمەش لەچی دەپارێزێت؟

To create their destructive blast,

بۆ ئەوەی تەقینەوەی ئەتۆمی ڕووبدات،

these weapons harness the power of nuclear fission–

ئەم چەکانە کۆنترۆڵی هێزی شەق بوونی ناوەکی دەکەن،

in which an atom’s nucleus is split in two.

کە بەهۆیەوە گەردیلە کەرت دەبێت.

This process produces an incredible amount of energy,

ئەم کردارە بڕێکی یەکجار زۆر لە هێز درووست دەکات،

and in some materials the neutrons produced by one fission

لە هەندێک تەندا ئەو نیوترۆنانەی بەهۆی شەق بوونەکە درووست بوون

are absorbed by nearby atoms,

بەرەو گەردیلە نزیکەکان دەچن،

splitting additional nuclei.

بەهۆیەوە کەرتی تر درووست دەبن.

These chain reactions can produce a range of explosive yields,

دەرەنجام ئەم کارلێکانە تەقینەوە دروست دەکەن،

but let’s consider an explosion equivalent to 10,000 tons of TNT.

بەڵام با بڵێین تەقینەوەکە یەکسانە بە 10,000 تەن لە بارووت.

An explosion like this would create

تەقینەوەیەک لەم جۆرە

a fireball capable of decimating a few city blocks

ئاگرێک دروست دەکات دەتوانێت نیوەی شارێک لەناو ببات

and a shockwave damaging buildings several kilometers away.

لەگەڵ ڕوودانی بومەلەرزەیەک کە بۆ چەندین کیلۆمەتر کاریگەری دەبێت.

There is tragically nothing that can be done

هیچ شتێکیش نییە کە بکرێت

to save those in the fireball’s radius.

تاکو ئەوانەی لە مەودای تەقینەوەکەن ڕزگار بکرێن.

However, for those in the shockwave and beyond,

بەڵام ئەوانەی لە مەودای بومەلەرزەکان یاخود دورتر،

our scientifically supported protocol could be life saving.

پلانە زانستییەکەمان دەکرێت ڕزگاریان بکات.

And though it may sound surprising,

هەرچەندە شتێکی سەرسورهێنەر دەبێت،

the best way to stay protected before, during, and after a nuclear detonation,

باشترین ڕێگا بۆ خۆپاراستن لە پێش و لەپاش و لەکاتی بۆمبی ئەتۆمیدا،

is getting inside.

بە چوونە ژوورەوەیە.

Similar to protecting yourself from tornadoes or hurricanes,

وەک چۆن خۆت دەپارێزیت لە گەردەلوول،

getting and staying inside a sturdy building would offer protection

مانەوە لە باڵەخانەیەکی بەهێز دەتپارێزێت

from the explosion’s shockwave, heat, and radiation.

لە هێزی تەقینەوەکە، گەرمی و تیشکە زیان بەخشەکان

The shockwave of energy would travel

هێزی تەقینەوەکە دوای چەند خولەکێک

several kilometers beyond the fireball’s radius in the first few seconds.

بۆ چەندین کیلۆمەتر لە سەرچاوەکەیەوە دەگوازرێتەوە.

Sturdy buildings within that range should be able to withstand the shockwave,

باڵەخانە بەهێزەکان لەم مەودایە دەبێت بەرگەی هێزی تەقینەوەکە بگرن،

and staying in the centers and basements of these buildings

هەورەوها مانەوە لە ناوەڕاست یاخود لەژێر زەمینی ماڵەکان

also helps provide protection from heat and flying objects.

دەتپارێزێت لە گەرمی و کەل وپەلە هەڵدراوەکان.

Finding shelter is especially important if the fireball occurs close to the earth,

دۆزینەوەی پەناگەیەک گرنگە گەر بۆمبەکە لە زەوی نزیک بوو،

as it will pull thousands of tons of dirt and debris

چونکە هەزارەها پاشماوە و پیسی هەڵدەگرێت و

several kilometers into the atmosphere.

بەرەو بەرگی هەوای دەبات.

As the fireball cools,

دوای نەمانی ئاگرەکە،

unstable atoms created by the nuclear fission mix with the debris

گەردیلە ناجێگیرەکانی بۆمبەکە تێکەڵی پاشماوەکان دەبن

to produce the most dangerous long-term effect of a nuclear detonation:

تاکو کاریگەریەکی درێژخایەنی ترسناک دروست بکەن بەناوی:

radioactive particles called fallout.

تێکشکانی گەردیلەی ناوەکی تیشکدەر.

These sand-sized particles emit ionizing radiation,

ئەم گەردیلە بچووکانە تیشکی ئایۆنی دەبەخشن،

capable of separating electrons from molecules and atoms.

کە دەتوانن ئەلیکترۆن لە گەردیلەکان جیا بکاتەوە.

Exposure to massive amounts of this radiation can result in cell damage,

بەرکەوتن بە ڕێژەیەکی زۆر لەم تیشکە زیان بە خانەکان دەگەیێنێت،

radiation burns, radiation sickness, cancer, and even death.

برینی تیشکی، نەخۆشی تیشکی، شێرپەنجە تەنانەت مردنیش.

Created several kilometers up,

لەکاتی بەرز بوونەوەی بۆ ئاسمان،

dangerous concentrations of this material

بڕێکی مەترسیدار لەم گەردیلانە

would be driven by upper atmospheric winds,

بەهۆی هەواوە دەگوازرێنەوە،

potentially leading to hazardous levels of fallout

دەرەنجام بڕێکی زۆر لە گەردیلە تیشکدارەکان بڵاو دەبێتەوە

in areas up to tens of kilometers downwind.

بە درێژای دەیان کیلۆمەتر بەسەر ناوچاەکاندا.

Thankfully, the same buildings that offer protection from the blast

سوپاسگوزەرانە، هەمان ئەو شوێنانەی پارێزی دەبەخشن لە تەقینەوەکە

are even better at guarding against fallout.

تەنانەت باشتر دەتپارێزن لە گەردیلە تیشکدارەکان.

Radiation is reduced as it travels through space and mass.

تیشکدانەوە کەم دەبێتەوە کاتێک بەناو بۆشایی و بارستاییدا تێدەپەڕێت.

So while a broken window and sealed window

بۆیە گەر پەنجەرەیەکی شکاو یان داخراو

both have the same minimal effect on radiation,

هەمان کاریگەریان هەبێت بۆ ڕێگری گرتن،

thick layers of steel, concrete, and packed earth

کەواتە چینێکی ئەستوورلە ئاسن، کۆنکریت یاخود قوڕ

can offer serious protection.

دەتوانێت پاراستنێکی باش ببەخشێت.

And since fallout gives off half of its energy in the first hour

لەبەرئەوەی گەردیلەکان لە یەکەم کاتژمێردا نیوەی وزەکە لەدەست دەدەن

and 80% in the first day,

لە سەدا 80ش لە یەکەم ڕۆژی،

staying inside for 24 hours could dramatically improve the odds

مانەوە لە ژوورەوە بۆ 24 کاتژمێر ڕێژەی پاراستن

of avoiding the most serious effects of radiation.

لە کاریگەری تیشکە مەترسیدارەکە زیاد دەکات،

Following the blast there would be at least 15 minutes to find shelter

لەکاتی تەقینەوەکە بەئەگەری کەم 15 خولەکت هەیە بۆ دۆزینەوەی پەناگەیەک

before the fallout begins.

پێش ئەوەی دەرهاویشتەکە دەست پێبکات.

Since the most hazardous fallout particles are the heaviest,

لەبەر ئەوەی گەردیلە تیشکدارەکان قورسترینە،

they sink through the air

لە هەوادا دەمێننەوە

and collect on streets and rooftops,

لە شەقام و باڵەخانەکان کۆدەبنەوە،

making ideal shelters underground or in the middle of high-rise buildings.

وادەکەن پەناگەکانی ژێر زەمین یاخود نێوان باڵەخانەکان نایاب بێت.

But if someone were to get caught in the fallout,

بەڵام گەر کەسێک بەر گەردیلە تیشکدارەکان کەوتبێت،

there are still measures they could take.

چەند ڕێگا چارەک هەیە دەبێت بیگرن.

After finding a safe space,

دوای دۆزینەوەی پەناگەیەک،

they should remove their shoes and outer layers,

دەبێت جلک و پێڵاوەکان دابکەنن،

wash any exposed skin,

شووشتنی جەستە،

and store the contaminated clothing far away.

دوور فڕێ دانی جلە تیشکاوییەکان.

Once inside,

کاتێک لە ژوورەوەیت،

plan on staying there for at least 24 hours.

هەوڵبدە بۆ 24 کاتژمێر بمێنیتەوە.

If the shelter is poor, or someone inside needs urgent medical attention,

گەر پەناگەکە کۆن بوو، یان کەسێک پێویستی بە چارەسەری پزیشکی هەبوو،

try seeking outside help after an hour.

هەوڵبدە دوای کاتژمێرێک بەدوای یارمەتی بگەڕێیت.

But ideally,

stay inside and stay tuned for more information from first responders.

بەڵام واباشترە،

لە ژوورەوە بمێنە و چاوەڕوانی هەواڵەکانی دەرەوە ببە.

While electric power, cell service, and Internet would be down,

لەکاتێک کە وزەی کارەبا، هێڵی پەیوەندی و ئینتەرنێت رادەوەستن،

most radios would likely survive.

هێڵی ڕادیۆ ئەگەری کار کردنیان هەیە.

So listen in for emergency responders

بۆیە گوێ بۆ فریاکەوتن بگرە

to determine the safest course forward.

تاکو پارێزراوترین ڕێگاچارە بگریت.

Nuclear weapons are some of the most powerful tools of destruction on Earth,

چەکە ئەتۆمییەکان یەکێکە لە بەهێزترین ئامێرەکانی وێرانکردن لە جیهان،

and it may seem naive to put faith in these straightforward protective measures.

هەرچەندە شتێکی نامۆیە پشت بەم ڕێساییانەی پاراستن ببەستیت.

But studies and simulations have repeatedly shown the benefits

بەڵام توێژینەوەکان و تاقیکردنەوەکان بەردەوام پیشانیان داوە

of getting inside.

سوودی مانەوە لە ژوورەوە.

So while we’ll hopefully never need to,

لەکاتێکدا هیواخوازین هەرگیز ئەمە ڕوونەدات،

remember to Get Inside, Stay Inside, and Stay Tuned.

لەبەرت بێت بڕۆیتە ژوورەوە، لەژوورەوە بمێنیت و ئاگاداری هەواڵ بیت.