How to unboil an egg - Eleanor Nelsen

Translator: omer zrar Reviewer: Daban Q. Jaff

ئەوە ڕونە کە تۆ بە کردار،

It's so obvious that it's practically proverbial.

You can't unboil an egg.

ناتوانی ھێلکەیێکی کوڵاو بگەڕێنیتەوە دۆخی جارانی.

Well, it turns out you can, sort of.

بەڵام دەرکەوتوە کە دەتوانرێت ئەمە بکرێت.

What thermal energy does to the eggs' molecules,

ئەوەی کە گەردەکانی هێلکەکە بەسەریان دێت بەهۆی وزەی گەرمیەکە

mechanical energy can undo.

ئەوا وزەی میکانیکی دەتوانێت بیگەڕێنێتەوە.

Eggs are mostly made of water and proteins.

و ھێلکە بەزۆری لە ئاو و پڕۆتینەکان پێکدێت.

The proteins start off folded up into intricate shapes,

پڕۆتینەکان بە چەند شێوەێکی جیاواز دابەشبوون،

held together by weak chemical bonds.

کە لەڕێگەی ماددەێکی کمیایی بێهێز یەکیان گرتوە.

گەرمکردنیش وادەکات کە ئەم دەزوانە بپچڕێن،

Adding heat disrupts those bonds,

allowing the proteins to unfold, uncoil, unwind and wiggle freely.

و وادەکات کە پڕۆتینەکان لە یەک جیاببنەوە، و بە سەربەخۆی بجوڵێن.

This process is called denaturing.

ئەم پڕۆسەیەش پێدەوترێت ئازادکردن.

The newly liberated proteins bump up against their neighbors

و ئەو پڕۆتینە نوێیە ئازادانەش پاڵ بەیەکتریە دەنێن.

and start to form new bonds with each other,

و شێوەێکی نوێ بەو یەگرتنە دروستدەکەن،

more and more as the heat increases,

و کاتێک کە پلەی کوڵانەکە زیاد دەکات،

until finally, they're so entangled that they gel into a solid mass,

ئەوا پڕۆتینەکان زۆر بڵاو دەبنەوەو کە شلەی هێلکە بۆ ماددەێکی ڕەق دەگۆڕن،

a boiled egg.

کە هێلکەی کوڵاوی پێدەڵێین.

That entanglement might look permanent, but it's not.

ڕەقبوونەکە دەکرێت هەمیشەیی دەربکەوێت بەڵام هەمیشەیی نییە.

According to a chemical idea

بەگوێرەی بیرۆکەێکی کمییاوی

called the principle of microscopic reversibility,

کە گۆڕانی بنچینەیی مایکرۆسکۆبی پێدەوترێت،

anything that happens, like egg proteins seizing up,

و ئەوەی بەسەر قەبارەی هێلکەکە دادێت،

can theoretically unhappen if you retrace your steps.

دەکرێت بگەڕێنڕێتەوە گەر هەنگاوەکانت ڕێکبخەیت.

But adding more heat will tangle the proteins further,

بەڵام گەرمی زیاتر پڕۆتینەکە زیاتر بڵاو دەکاتەوە،

and cooling them down will only freeze them,

و سارکردنەوەشی تەنیا دەیی بەستێت،

so here's the trick:

بۆیە ئەمە پلانەکەیە،

spin them around ridiculously fast.

زۆر زۆر بەخێرایی هێلکەکان بسوڕێنە.

I'm not kidding.

گاڵتە ناکەم.

Here's how it works.

ئەمەش بەمجۆرە کاردەکات.

First, scientists dissolve boiled egg whites in water

سەرەتا، زاناکان هێلکە کوڵاوەکەیان لەناو ئاودا تواندەوە،

with a chemical called urea,

بەهۆی ماددەێک کە یوریای پێدەڵێن،

a small molecule that acts as a lubricant, coating the proteins' long strands

و گەردێکی بچووکە وەک ڕۆن کاردەکات، و وا لە پڕۆتینەکان دەکات کە بجوڵێن،

and making it easier for them to glide past each other.

کە بۆیان ئاساندەکات لەتاک یەکتری بخلیسکێن.

Then, they spin that solution in a glass tube

دواتر، ئام پێکهاتەیەش لەناو لوولەێکەوە دەخولێنڕێتەوە،

at a breakneck 5000 rotations per minute,

و بەخێرای ٥۰۰۰ خولانەوە لە خولەکێکدا دەخولێتەوە،

making the solution spread out into a thin film.

کە وادەکات پێکهاتەکە لەشێوەی توێژاڵێکی تەنک لەبنی لوولەکە بنیشێت.

Here's the key part.

ئەوەی شایەنی باسە ئەوەیە کە،

The solution nearest the wall spins faster

پێکهاتەی نزیک لە دیوارە شوشەیەکە خێراتر دەسوڕێت

than the solution closer to the middle.

لەو پێکهاتەیەی کە لە ناوەڕاستەوە نزیکە.

That difference in velocity creates sheer stresses

ئەم جیاوازیەش لە خێرایدا توێژاڵێکی فشار دروستدەکات

that repeatedly stretch and contract the proteins

کە پڕۆتینەکان لێکدەکشێنێت و بەیەکیاندادەداتەوە

until eventually they snap back into their native shapes and stay there.

تا بۆ شێوەی یەکەمجاریان دەگەڕێنەوە و جێگیردەبن.

By the time the centrifuge stops spinning,

و ئەو کاتەش کە ئامێرەکە لە خولانەوە دەوەستێت،

the egg white is back in its original unboiled state.

سپیێنەی هێلکەکە دەگەڕێتەوە بۆ باری پێش کولانەکەی.

This technique works with all sorts of proteins.

ئەم ڕێگایەش لەگەڵ هەموو جۆرێک لە پڕۆتین کاردەکات.

Bigger, messier proteins can be more resistant to being pulled apart,

و دەکرێت پڕۆتینە گەورە و شێواوەکان زیاتریان پێبچێت تا لەیەکتری جیاببنەوە،

so scientists attach a plastic bead to one end

بۆیە زاناکان دەنکە پلاستیکێک بە یەکێک لە لاکانەوە دەنێن

that adds extra stress and encourages it to fold up first.

کە فشاری زیاتر دروستدەکات و وایان لێدەکات کە شێوەی پێچاوپێچی وەربگرن.

This unboiling method won't work with a whole egg in its shell

بەڵام ئەم ڕێگایەی گەڕاندنەوە بۆ تەواوی هێلکەی ناو قەپاغەکە کارناکات،

since the solution has to spread throughout a cylindrical chamber.

لەکاتێکدا کە پێکهاتەکە دەبێت لەناو شوشە لوولەیەکە بنیشێت.

But the applications go way beyond uncooking your breakfast, anyhow.

بەڵام هەرچۆنێکبێت بەرنامەکە دەگەڕێتەوە بۆپێش دەستکردن بە ئامادەکردنی نانی بەیانی.

Many pharmaceuticals consist of proteins that are extremely expensive to produce,

زۆرێک لە دەرمانەکان لە پڕۆتین پێکدێن کە زۆریان تێدەچێت بۆ بەرهەمهێنان.

partly because they get stuck in tangled up aggregates,

چونکە بەشێکی لەناو کۆمەڵە تێکهەڵبووەکە گیردەبن،

just like cooked egg whites

هەروەک سپێنەی هێلکەی کوڵاو

and have to be untangled and refolded before they can do their jobs.

و دەبێت لەیەک نزیکببنەوە و دوبارە قەدبخۆنەوە، پێش ئەوەی کارەکەیان بکەن.

This spinning technique has the potential

ئەم تەکنیکەی خولاندنەوەش یەکێکە لە

to be an easier, cheaper and quicker method

ڕێگا ئاسان، هەرزان، و خێراکان. بەبەراورد لەگەڵ

than other ways to refold proteins,

ڕێگایەکانی تر بۆ قدانی پڕۆتینەکان،

so it may allow new drugs to be made available to more people faster.

بۆیە دەکرێت ڕێگا بە دروستکردنی دەرمانی نوێ بدات کە خێراتر خەڵکی دەستیان بکەوێت.

And there's one more thing you need to keep in mind

و شتێکی تریش هێیە کە تۆ پێویستە لە بیرتبێت،

before trying to uncook all of your food.

پێش هەوڵدانت بۆ گەڕاندنەوەی خواردنەکانت بۆ شێوەی یەکەمیان.

Boiling an egg is actually an unusual cooking process

کوڵاندنی هێلکە لەڕاستیدا ڕێگاێکی نائاساییە،

because even though it changes the way proteins are shaped and bound together,

چونکە هەرچەندە شێوەی پڕۆتینەکان و دابەشبوونیان دەگۆڕێت،

it doesn't actually change their chemical identity.

کەچی ڕەگەزیە کمییاویەکانی ناو هێلکەکە ناگۆڕێت.

Most types of cooking are more like the famous Maillard reaction,

زۆرێک لە جۆرەکانی چێشتلێنان لەگەڵ گەرمی کارلێک دەکەن،

which makes chemical changes

کە گۆڕانی کمییاوی دروستدەکات

that turn sugars and proteins into delicious caramel crunchiness

کە شەکر و پڕۆتین بۆ شیرینی کارامێل کرەنجی بەتام دەگۆرێت

and are a lot harder to undo.

و کە زۆر قورسە بۆ گەڕاندنەوەی بۆ شێوەی یەکەمی.

So you might be able to unboil your egg,

بەڵام دەکرێت هێلکەکە بگەڕێنیتەوە شێوەی یەکەمی،

but I'm sorry to say you can't unfry it...yet.

ببورن چونکە ناتوانرێت هێلکەی برژاو بگەڕێنیتەوە باری پێشوتری لە ئێستادا.