From enslavement to rebel gladiator: The life of Spartacus - Fiona Radford

Translator: Shkak Nasradeen Mustafa Reviewer: Daban Q. Jaff

As the warrior slept,

کە جەنگاوەرەکە خەوت،

a snake coiled around his face.

مارێک لەدەوری ڕوخساری خۆی ئالاند.

Instead of a threat, his wife saw an omen–

لەجیاتی هەڕەشە، ژنەکەی دەرئاساییەکی بینی--

a fearsome power that would lead her husband to either glory or doom.

هێزێکی گەورە کە مێردەکەی دەبات بەرەو دەسەڵات یان مردن.

For now, however, he was only a slave –

ئێستا، هەرچەندە، ئەو کۆیلەیەک بوو -

one of millions taken from the territories

یەک لە ملیۆنان لە ناوچەکان دەیانبرد

conquered by Rome to work the mines,

لەلایەن ڕۆمانەکانەوە ئیشیان پێ دەکرا،

till the fields,

یان لە کێڵگە،

or fight for the crowd’s entertainment.

یان بۆ خۆشی جەماوەر شەڕیان دەکرد.

A nomadic Thracian from what is now Bulgaria,

ترەیسیەکی دەشتەکی دەکاتە بولگاریای ئێستا،

he had served in the Roman Army but was imprisoned for desertion.

لە سوپای ڕۆماندابوو بەڵام لەبەر هەڵاتن دەستگیرکرا،

His name was Spartacus.

ناوی سپارتەکس بوو.

Spartacus had been brought to Capua by Batiatus, a lanista,

سپارتەکس لەلایەن باتیاتەس هێنرا بۆ کاپوا، لانیستایەک،

or trainer of gladiators.

یان ڕاهێنەرێکی زۆرانبازان.

And life at the ludus, or gladiator school, was unforgiving.

و ژیان لە لۆدس، یان قوتابخانەی جەنگاوەر، نالێبوردە بوو.

New recruits were forced to swear an oath

کەسە نوێکان دەبووایە سوێندیان خواردایە

“to be burned, to be bound, to be beaten, and to be killed by the sword,”

“بسوتێنرێن، ببەسترێنەوە، ببەزێنرێن، و بکوژرێن بە شمشێر،”

and to obey their master’s will without question.

و بەبێ پرسیار گوێڕایەڵی گەورەیان بن.

But even harsh discipline couldn’t break Spartacus’s spirit.

بەڵام تەنانەت مەشقی قورسیش ڕوحی سپارتەکسی نەشکاند.

In 73 BCE, Spartacus led 73 other slaves

لە ساڵی ٧٣، سپارتەکس ڕابەری کۆیلەکانی تری کرد

to seize knives and skewers from the kitchen and fight their way out,

تا چەقۆ و شیشەکان لە چێشتخانە بهێنن و هەڵبێن،

hijacking a wagon of gladiator equipment along the way.

گالیسکەیەکی جەنگاوەرانی برد لە ڕێگاکە.

They were done fighting for others–

ئەوان چیتر شەڕیان بۆ کەس نەدەکرد--

now, they fought for their freedom.

ئێستا، بۆ ئازادی خۆیان شەڕیان دەکرد.

When the news reached Rome,

کاتێک هەواڵەکە گەیشتە ڕۆما،

the Senate was too busy with wars in Spain and the Pontic Empire

ئەنجومەن سەرقاڵی جەنگی ئیسپانیا و ئیمپڕاتۆری پۆنتییەکان

to worry about some unruly slaves.

کاتی نیگەرانی هەندێک کۆیلەی نەبوو.

Unconcerned, praetor Claudius Glaber took an army of three thousand men

دواتر، پراتۆر کلاودیەس گلابەر سوپاییەکی سێ هەزار کەسی برد

to the rebel’s refuge at Mount Vesuvius,

بۆ پەناگەی کۆیلەکان لە چیای ڤێسوڤیەس،

and blocked off the only passage up the mountain.

و تاکە ڕێگای چیاکەی گرت.

All that remained was to wait and starve them out–

دەیەویست چاوەڕێ بکات تا برسییان دەبێت--

or so he thought.

یان وای بیرکردەوە.

In the dead of night,

لەکاتی نیوەشەودا،

the rebels lowered themselves down the cliffside on ropes made from vines,

یاخیبووان لە لاپاڵەکە هاتنە خوارەوە بە دارمێو،

and flanked Glaber’s unguarded camp.

و کەمپە بێ پاسەوانەکەی گلابەریان تێپەڕدا.

Thus began the legend of Rome’s defiant gladiator.

لێرە ئەفسانەیی جەنگاوەرە دژ بە ڕۆما دروستبوو.

As news of the rebellion spread,

هەواڵی یاخیبوون بڵاوبووەوە،

its ranks swelled with escaped slaves,

ڕیزی پڕ بوو لە کۆیلەیی ڕاکردوو،

سەربازی هەڵاتوو، و جووتیاری برسی.

deserting soldiers, and hungry peasants.

Many were untrained,

زۆربەیان مەشقیان نەکردبوو،

but Spartacus’s clever tactics transformed them

بەڵام تاکتیکە زیرەکانەکەی سپارتەکس ئەوانی گۆڕی

into an effective guerrilla force.

بۆ هێزێکی گۆرێللای بەهێز،

A second Roman expedition led by praetor Varinius,

دووەم هێرشی ڕۆمانەکان بە سەرکردایەتی پراتۆر ڤارینیەس،

was ambushed while the officer bathed.

تەڵەی بۆ دانرا کاتێک پلەدارەکە خۆی دەشووشت.

To elude the remaining Roman forces,

بۆ فێرکردن لە سوپای ڕۆمانەکان،

the rebels used their enemy’s corpses as decoy guards,

یاخیبووان لاشەی دوژمنیان بەکارهێنا بۆخۆیان،

stealing Varinius’s own horse to aid their escape.

دزینی ئەسپی ڤارینیەس ارمەتت هەڵاتنی دان.

Thanks to his inspiring victories and policy of distributing spoils equally,

سوپاس بۆ سەرکەوتنەکانی و دابەشکردنی تاڵانی جەنگ بە یەکسانی،

Spartacus continued attracting followers,

سپارتەکس بەردەوام بوو لە زیادکردنی دواکەوتووانی،

and gained control of villages

و کۆنتڕۆڵی گوندەکانی دەکرد

where new weapons could be forged.

کە چەکی نوێی لێ دروست دەکرا.

The Romans soon realized they were no longer facing ragtag fugitives,

ڕۆمانەکان دواتر زانیان هیچی کە بەرامبەر ڕاکردووان شەڕ ناکەن،

and in the spring of 72 BCE,

و لە بەهاری ساڵی ٧٢،

the Senate retaliated with the full force of two legions.

ئەنجومەن بە هێزی دوو سوپا هێرشی کرد.

The rebels left victorious,

یاخیبووان سەرکەوتوو بوون،

but many lives were lost in the battle,

بەڵام زۆر گیانیان سپارد لەو شەڕە،

including Spartacus’ lieutenant Crixus.

تیایاندا جێداری سپارتەکس کریکسس.

To honor him, Spartacus held funeral games,

بۆ یادکردنەوەی، سپارتەکس یاری پرسەی دانا،

forcing his Roman prisoners to play the role his fellow rebels had once endured.

بەزۆر وای لە زیندانە ڕۆمانەکان دەکرد ئازاری یاخیبووان تاقیبکەنەوە.

By the end of 72 BCE,

لە کۆتایی ساڵی ٧٢،

Spartacus’ army was a massive force of roughly 120,000 members.

سوپای سپارتەکس گەیشتە ١٢٠ هەزار کەس.

But those numbers proved difficult to manage.

بەڵام ئەو ژمارەیە قورس بوو بۆ بەڕێوەبردن.

With the path to the Alps clear,

لەگەڵ چۆڵی ڕێگایی چیاکانی ئەلپ،

Spartacus wanted to march beyond Rome’s borders,

سپارتەکس ویستی لە سنوری ڕۆما زیاتر بڕوا،

where his followers would be free.

تا شوێنکەوتووانی ئازاد ببن.

But his vast army had grown brash.

بەڵام سوپاکەی چاوچنۆک ببون.

Many wanted to continue pillaging,

زۆربەیان دەیانویست بەردەوام بن لە تاڵان،

while others dreamed of marching on Rome itself.

لەکاتێکدا ئەوانی تر خەونی هێرش بۆ سەر ڕۆمایان هەنوو.

In the end, the rebel army turned south–

لەکۆتاییدا، یاخیبووان چوونە باشور-

forgoing what would be their last chance at freedom.

دوا هەلی ئازادیان لەدەستدا.

Meanwhile, Marcus Licinius Crassus had assumed control of the war.

هەمان کات، مارکۆس کراسەس کۆنتڕۆڵی جەنگەکەی دەکرد،

As Rome’s wealthiest citizen,

وەک دەوڵەمەندترین کەسی ڕۆما،

he pursued Spartacus with eight new legions,

بە هەشت سووپاوە بەدوای سپارتەکس بوو،

eventually trapping the rebels in the toe of Italy.

لەکۆتاییدا لە ئیتاڵیا گەیشت پێیان.

After failed attempts to build rafts,

دوای هەوڵی شکستخواردوو لە دروستکردنی بەکەم،

and a stinging betrayal by local pirates,

و خیانەتی لێکرا لە چەتە دەریاییەکان،

the rebels made a desperate run to break through Crassus’s lines–

یاخیبووان ناچاربوون هێڵەکانی سوپای کراسەس بشکێنن--

but it was no use.

بەلام بێسوود بوو.

Roman reinforcements were returning from the Pontic wars,

هێزی پاڵپشتی ڕۆمان لە جەنگی پۆنتییەکان دەگەڕانەوە،

and the rebels’ ranks and spirits were broken.

و ڕیز و ڕوحی یاخیبووان شکابوو.

In 71 BCE, they made their last stand.

لە ساڵی ٧١، دوایین بەرەنگارییان کرد.

Spartacus nearly managed to reach Crassus before being cut down by centurions.

سپارتەکس نزیک بوو لە کراسەس پێش ئەوەی لەلایەن سەربازەکان ببردرێت.

His army was destroyed,

سوپاکەی لەناوچوو.

and 6000 captives were crucified along the Appian Way–

و ٦ هەزار دیل لە جاچ دران لە ڕێگای ئەپیان-

a haunting demonstration of Roman authority.

نمایشکی ترسناکی دەسەڵاتی ڕۆمانی.

Crassus won the war,

کراسەس جەنگەکەی بردەوە،

but it is not his legacy which echoes through the centuries.

بەڵام میراتی ئەو نییە لە سەدەکان دەنگ بداتەوە.

Thousands of years later,

دوای هەزاران ساڵ،

the name of the slave who made the world’s mightiest empire tremble

ناوی ئەو کۆیلەی وایکرد بەهێزترین ئیمپراتۆریەت بلەرزێت

has become synonymous with freedom–

بووە بە هاومانا لەگەڵ ئازادی-

and the courage to fight for it.

و ئازایەتی تا شەڕی لەپێناو بکەیت.