The history of human emotions | Tiffany Watt Smith

Çeviri: Cihan Ekmekçi Gözden geçirme: Figen Ergürbüz

I would like to begin with a little experiment.

Küçük bir deneyle başlamak istiyorum.

In a moment, I'm going to ask if you would close your eyes

Bir anlığına gözlerinizi kapatın

and see if you can work out

ve şu an neler hissettiğinizi

what emotions you're feeling right now.

anlamaya çalışın.

Now, you're not going to tell anyone or anything.

Kimseye bir şey söylemeyeceksiniz.

The idea is to see how easy or perhaps hard you find it

Burada amaç tam olarak ne hissettiğinizi

to pinpoint exactly what you're feeling.

saptamanın ne kadar zor veya kolay olduğunu görmek.

And I thought I'd give you 10 seconds to do this.

10 saniye versem yeter diye düşünüyorum.

OK?

Tamam mı?

Right, let's start.

Pekâlâ, başlayalım.

OK, that's it, time's up.

Tamam, zaman doldu.

How did it go?

Nasıldı?

You were probably feeling a little bit under pressure,

Muhtemelen biraz baskı altında hissettiniz,

maybe suspicious of the person next to you.

belki de yanınızdaki kişiden şüphe duydunuz.

Did they definitely have their eyes closed?

Gözlerini gerçekten kapadılar mı?

Perhaps you felt some strange, distant worry

Belki de bu sabah gönderdiğiniz

about that email you sent this morning

bir eposta yüzünden tuhaf bir endişe hissettiniz

or excitement about something you've got planned for this evening.

veya bu akşam için planladığınız bir şeye heyecan duydunuz.

Maybe you felt that exhilaration that comes when we get together

Belki de böyle bir grupla bir arada olmanın

in big groups of people like this;

coşkusunu hissettiniz;

the Welsh called it "hwyl,"

Gallerliler buna ''hwyl'' diyorlar,

from the word for boat sails.

gemi seyahatlarinden bir kelime.

Or maybe you felt all of these things.

Belki de bunların hepsini hissettiniz.

There are some emotions which wash the world in a single color,

Bunlar dünyayı tek bir renge boyayan bazı duygular,

like the terror felt as a car skids.

tıpkı bir araba kaydığında hissettiğiniz panik gibi.

But more often, our emotions crowd and jostle together

Ancak genellikle duygularımız onları ayırmamızı

until it is actually quite hard to tell them apart.

güçleştirecek şekilde bir araya gelir.

Some slide past so quickly you'd hardly even notice them,

Bazısı öyle hızlı geçer ki fark etmezsiniz bile,

like the nostalgia that will make you reach out

süpermarkette aşina olduğunuz bir markayı

to grab a familiar brand in the supermarket.

uzanıp size aldıran nostalji hissi gibi.

And then there are others that we hurry away from,

Bazılarında da kaçar dururuz,

fearing that they'll burst on us,

üzerimizde patlayacaklarından korkarız,

like the jealousy that causes you to search a loved one's pockets.

sevgilinizin ceplerini aramanıza neden olan kıskançlık gibi.

And of course, there are some emotions which are so peculiar,

Bazı duygular da o kadar gariptir ki

you might not even know what to call them.

onları nasıl adlandıracağınızı bile bilemezsiniz.

Perhaps sitting there, you had a little tingle of a desire

Belki de ünlü bir Fransız sosyologun

for an emotion one eminent French sociologist called "ilinx,"

''ilinks'' adını verdiği bir duyguyu açıklamak istediniz,

the delirium that comes with minor acts of chaos.

küçük kargaşalarla birlikte gelen hezeyan hâli.

For example, if you stood up right now and emptied the contents of your bag

Örneğin şu an ayağa kalkıp çantanızın içindekileri

all over the floor.

yere dökmeniz.

Perhaps you experienced one of those odd, untranslatable emotions

Muhtemelen dilimizde bariz bir karşılığı olmayan

for which there's no obvious English equivalent.

bu tuhaf, çevrilmeyen duygulardan birini hissettiniz.

You might have felt the feeling the Dutch called "gezelligheid,"

Hollandalıların ''gezelligheid'' dediği dışarısı soğuk ve kasvetliyken

being cozy and warm inside with friends when it's cold and damp outside.

sizin arkadaşlarınızla sıcak ve rahat hissettiğiniz duygusu gibi.

Maybe if you were really lucky,

Çok şanslı biriyseniz,

you felt this:

şunu hissettiniz:

"basorexia,"

''basoreksiya''

a sudden urge to kiss someone.

aniden gelen, birini öpme isteği.

(Laughter)

(Kahkaha)

We live in an age

Duygu bilgisinin

when knowledge of emotions is an extremely important commodity,

çok önemli bir varlık olduğu bir çağda yaşıyoruz,

where emotions are used to explain many things,

günümüzde duygular pek çok şeyi açıklamada kullanılıyor,

exploited by our politicians,

politikacılar tarafından sömürülüyor,

manipulated by algorithms.

algoritmalar tarafından manipüle ediliyor.

Emotional intelligence, which is the skill of being able to recognize and name

Kendi duygularınızı ve başkalarının duygularını

your own emotions and those of other people,

anlayabilme yetisi olan duygusal zekâ

is considered so important, that this is taught in our schools and businesses

o kadar önemli ki okullarda ve işletmelerde öğretiliyor

and encouraged by our health services.

ve sağlık hizmetleri tarafından teşvik ediliyor.

But despite all of this,

Tüm bunlara rağmen,

I sometimes wonder

bazen duygular üzerinde

if the way we think about emotions is becoming impoverished.

düşünme şeklimizin verimsizleştiğini düşünüyorum.

Sometimes, we're not even that clear what an emotion even is.

Bazen bir duygunun ne olduğunu bile tam olarak anlayamıyoruz.

You've probably heard the theory

Muhtemelen tüm duygusal hayatımızın

that our entire emotional lives can be boiled down

bir grup temel duyguya indirgenebileceğine ilişkin

to a handful of basic emotions.

teoriyi duymuşsunuzdur.

This idea is actually about 2,000 years old,

Bu görüş 2.000 yıllık

but in our own time,

ama kendi zamanımızda

some evolutionary psychologists have suggested that these six emotions --

bazı evrimsel psikologlar şu altı duygunun --

happiness, sadness, fear, disgust, anger, surprise --

mutluluk, üzüntü, korku, iğrenme, öfke, şaşırma --

are expressed by everyone across the globe in exactly the same way,

dünya üzerinde herkes tarafından aynı şekilde hissedildiği kanısındalar,

and therefore represent the building blocks

bu yüzden de tüm duygusal hayatımızın

of our entire emotional lives.

temel yapı taşlarını temsil ediyorlar.

Well, if you look at an emotion like this,

Böyle bir duygu söz konusuysa,

then it looks like a simple reflex:

basit bir tepkimeye benziyor:

it's triggered by an external predicament,

dış bir kötü etken onu harekete geçiriyor,

it's hardwired,

donanıyor

it's there to protect us from harm.

ve bizi korumak için ortaya çıkıyor.

So you see a bear, your heart rate quickens,

Bir ayı gördüğünüzde, kalp atışınız hızlanır,

your pupils dilate, you feel frightened, you run very, very fast.

göz bebekleriniz küçülür, korkarsınız ve çok hızlı koşarsınız.

The problem with this picture is,

Bu tabloda sorun şu,

it doesn't entirely capture what an emotion is.

bir duygunun ne olduğunu tam olarak anlatmıyor.

Of course, the physiology is extremely important,

Elbette fizyoloji inanılmaz bir öneme sahip

but it's not the only reason why we feel the way we do

ama herhangi bir zamanda neden o şekilde hissettiğimizin

at any given moment.

tek sebebi değil.

What if I was to tell you that in the 12th century,

Bazı 12. yüzyıl şairlerinin esnemeyi

some troubadours didn't see yawning

bugün gördüğümüz şekilde

as caused by tiredness or boredom like we do today,

yorgunluk veya can sıkıntısı kaynaklı değil,

but thought it a symbol of the deepest love?

derin bir aşk olarak yorumladığını biliyor muydunuz?

Or that in that same period, brave men -- knights --

Peki aynı dönemde, cesur şövalyelerin

commonly fainted out of dismay?

korkudan bayıldığını?

What if I was to tell you

Peki ya çölde yaşayan

that some early Christians who lived in the desert

ilk Hristiyanların uçan şeytanların öğle vakti gelip

believed that flying demons who mainly came out at lunchtime

onları ''accide'' adını verdikleri

could infect them with an emotion they called "accidie,"

bazen onları öldürebilecek kadar

a kind of lethargy that was sometimes so intense

yoğun bir rehavet duygusuna soktuklarına inandıklarını

it could even kill them?

biliyor muydunuz?

Or that boredom, as we know and love it today,

Ayrıca, bugün o çok sevdiğimiz can sıkıntısının,

was first really only felt by the Victorians,

boş vakit ve bireysel gelişime yönelik yeni fikirlere karşı

in response to new ideas about leisure time and self-improvement?

ilk önce yalnızca Viktoryenler tarafından hissedildiğini?

What if we were to think again

Bu duygulara yönelik

about those odd, untranslatable words for emotions

tuhaf, çevrilmeyen kelimeleri yeniden ele alıp

and wonder whether some cultures might feel an emotion more intensely

bazı kültürlerin sadece adlandırmak ve hakkında konuşmak için

just because they've bothered to name and talk about it,

bir duyguyu çok daha yoğun bir şekilde hissedip hissetmedikleri ilgimi çekiyor,

like the Russian "toska,"

örneğin, Rusçada ''toska'',

a feeling of maddening dissatisfaction

büyük açık alanlarda estiği söylenen

said to blow in from the great plains.

sizi çılgına çeviren tatminsizlik duygusu.

The most recent developments in cognitive science show

Bilişsel bilimdeki en son gelişmeler

that emotions are not simple reflexes,

duyguların sadece basit tepkimeler değil,

but immensely complex, elastic systems

hem kalıtsal biyolojik özelliklerimize

that respond both to the biologies that we've inherited

hem de içinde yaşadığımız kültüre yanıt veren

and to the cultures that we live in now.

oldukça karışık ve esnek sistemler olduğunu gösteriyor.

They are cognitive phenomena.

Duygular bilişsel fenomenler.

They're shaped not just by our bodies, but by our thoughts,

Yalnızca bedenimizle değil, düşüncelerimiz,

our concepts, our language.

görüş ve dilimizle de şekilleniyorlar.

The neuroscientist Lisa Feldman Barrett has become very interested

Nöro bilimci Lisa Feldman Barrett dil ve duygular arasındaki

in this dynamic relationship between words and emotions.

bu dinamik ilişki konusu üzerinde oldukça ilgiliydi.

She argues that when we learn a new word for an emotion,

Kendisine göre, bir duyguyu tanımlayan yeni bir sözcük öğrendiğimizde

new feelings are sure to follow.

yeni hisler de beraberinde geliyor.

As a historian, I've long suspected that as language changes,

Bir tarihçi olarak dille birlikte duygularımızın da değiştiği

our emotions do, too.

konusunda hep şüpheliydim.

When we look to the past, it's easy to see that emotions have changed,

Geçmişe baktığımızda duygularımızın bazen

sometimes very dramatically,

yeni kültürel beklentiler,

in response to new cultural expectations and religious beliefs,

dini inançlar, cinsiyet, etnisite ve yaş

new ideas about gender, ethnicity and age,

ve hatta yeni siyasi ve ekonomik ideolojilere bile

even in response to new political and economic ideologies.

yanıt olarak büyük çapta değiştiğini görmek mümkün.

There is a historicity to emotions

Duygular konusunda

that we are only recently starting to understand.

henüz anlamaya başladığımız bir tarihsellik var.

So I agree absolutely that it does us good to learn new words for emotions,

O yüzden duygular için yeni sözcükler öğrenmek kesinlikle faydalı olacaktır

but I think we need to go further.

ama bunun da ilerisine gitmemiz gerek.

I think to be truly emotionally intelligent,

Bence tamamen duygusal olarak zeki olmak için

we need to understand where those words have come from,

bu sözcüklerin nereden geldiğini,

and what ideas about how we ought to live and behave

bununla birlikte yaşayış ve davranış şekillerimize dair

they are smuggling along with them.

ne tür fikirler içerdiklerini anlamamız lazım.

Let me tell you a story.

Size bir olay anlatayım.

It begins in a garret in the late 17th century,

17. yüzyılın sonlarında Basel İsviçre üniversitesi kentinde

in the Swiss university town of Basel.

bir çatı arasında geçiyor.

Inside, there's a dedicated student living some 60 miles away from home.

Orada evinden 90 km uzakta yaşayan kararlı bir öğrenci var.

He stops turning up to his lectures,

Derslere gitmemeye başlıyor

and his friends come to visit and they find him dejected and feverish,

ziyarete gelen arkadaşları keyifsiz ve ateşli olduğunu fark ediyor,

having heart palpitations,

kalp çarpıntısı

strange sores breaking out on his body.

ve vücudunda tuhaf benekler var.

Doctors are called,

Doktorlar aranıyor

and they think it's so serious that prayers are said for him

ve ciddi olduğunu düşünmüş olmalılar ki

in the local church.

kilisede ona dua ediliyor.

And it's only when they're preparing to return this young man home

Sonra rahatça can vermesi için bu genç adamı

so that he can die,

eve gönderecekken

that they realize what's going on,

ne olduğunu fark ediyorlar

because once they lift him onto the stretcher,

çünkü onu sedyeye aldıklarında

his breathing becomes less labored.

solunumu biraz daha rahatlıyor.

And by the time he's got to the gates of his hometown,

Mahallesinin girişine geldiğinde,

he's almost entirely recovered.

neredeyse tamamen iyileşiyor.

And that's when they realize

İşte bu aşamada anlıyorlar ki

that he's been suffering from a very powerful form of homesickness.

çok güçlü bir ev özlemi hastalığı çekiyormuş.

It's so powerful, that it might have killed him.

O kadar güçlü ki onu öldürebilirdi.

Well, in 1688, a young doctor, Johannes Hofer,

1688 yılında Johannes Hofer adında genç bir doktor

heard of this case and others like it

bu ve benzeri olaylardan haberdar oluyor

and christened the illness "nostalgia."

ve hastalığa ''nostalji'' adını veriyorlar.

The diagnosis quickly caught on in medical circles around Europe.

Teşhis Avrupa'da tıbbi çevrede hızlıca kabul gördü.

The English actually thought they were probably immune

İngilizler bundan etkilenmeyeceklerini sandılar

because of all the travel they did in the empire and so on.

çünkü imparatorluk boyunca seyahat ediyorlardı.

But soon there were cases cropping up in Britain, too.

Ancak kısa zamanda Britanya'da da örnekleri görüldü.

The last person to die from nostalgia

Nostaljiden hayatını kaybeden son kişi

was an American soldier fighting during the First World War in France.

Fransa'da I. Dünya Savaşında savaşan Amerikalı bir askerdi.

How is it possible that you could die from nostalgia

Yüzyıldan bile az bir yakın geçmişte nostalji yüzünden ölmek

less than a hundred years ago?

nasıl mümkün olabilir?

But today, not only does the word mean something different --

Bugün bu kelime farklı bir şey ifade etmekle kalmıyor,

a sickening for a lost time rather than a lost place --

kaybedilen mekâna değil, zamana ilişkin bir rahatsızlık,

but homesickness itself is seen as less serious,

ayrıca ev özlemi çok daha az ciddi olarak görülüyor,

sort of downgraded from something you could die from

hayatınızı kaybedebileceğiniz bir durumdan

to something you're mainly worried your kid might be suffering from

çocuğunuzun bir pijama partisinde hissedeceğinden endişelendiğiniz

at a sleepover.

bir durum hâline geldi.

This change seems to have happened in the early 20th century.

Bu değişiklik 20. yüzyılın başında gerçekleşmiş görünüyor.

But why?

Peki neden?

Was it the invention of telephones or the expansion of the railways?

Sebebi telefonların icadı mı yoksa demir yollarının uzatılması mı?

Was it perhaps the coming of modernity,

Belki de hareketlilik, seyahat ve ilerlemenin kutlandığı,

with its celebration of restlessness and travel and progress

aşina olunan şeye hasta olmanın

that made sickening for the familiar

dikkate değmez olarak görüldüğü

seem rather unambitious?

modernlik anlayışının gelişi.

You and I inherit that massive transformation in values,

Hepimiz değerlerle ilgili bu dev dönüşümü miras alıyoruz

and it's one reason why we might not feel homesickness today

ve geçmişteki kadar ciddi ev özlemi çekmiyor olmamızın

as acutely as we used to.

bir sebebi bu.

It's important to understand

Bu büyük tarihsel değişimlerin

that these large historical changes influence our emotions

kısmen de olsa hislerimizi hissediş şeklimizi etkilediği için

partly because they affect how we feel about how we feel.

duygularımız üzerinde büyük etkisi olduğunu anlamamız önemli.

Today, we celebrate happiness.

Bugün mutluluğu kutluyoruz.

Happiness is supposed to make us better workers

Mutluluğun bizi daha iyi bir çalışan,

and parents and partners;

daha iyi bir ebeveyn ve eş yapması gerek;

it's supposed to make us live longer.

uzun yaşamamızı sağlaması gerek.

In the 16th century,

16. yüzyılda,

sadness was thought to do most of those things.

üzüntünün bunları sağladığı düşünülüyordu.

It's even possible to read self-help books from that period

Okuyuculara, hayal kırıklığına uğramaları için bir dizi sebep sunan

which try to encourage sadness in readers

ve onları üzülmeye teşvik eden

by giving them lists of reasons to be disappointed.

kişisel gelişim kitaplarına bile bulmanız mümkün.

(Laughter)

(Kahkaha)

These self-help authors thought you could cultivate sadness as a skill,

Bu kişisel gelişim yazarlarına göre üzüntü bir yeti olarak kazanılabilirdi,

since being expert in it would make you more resilient

çünkü bu konuda uzman olmak başınıza kötü bir şey geldiğinde

when something bad did happen to you, as invariably it would.

aynısını hissetmiş olacağınızdan daha dayanıklı olmanızı sağlayacaktı.

I think we could learn from this today.

Bence bugün de bundan ders çıkarabiliriz.

Feel sad today, and you might feel impatient, even a little ashamed.

Bugün üzgün olun, hoşgörüsüz ve hatta utanmış hissedebilirsiniz.

Feel sad in the 16th century, and you might feel a little bit smug.

16. yüzyılda üzülün ve kendini beğenmiş olursunuz.

Of course, our emotions don't just change across time,

Tabii duygularımız sadece zaman boyunca değişmiyor,

they also change from place to place.

mekândan mekâna da değişiyor.

The Baining people of Papua New Guinea speak of "awumbuk,"

Papua New Guinea'nın Baining halkı ''awumbuk''tan söz ederler,

a feeling of lethargy that descends when a houseguest finally leaves.

bir misafir sonunda gittiğinde hissedilen rehavet hissi.

(Laughter)

(Kahkaha)

Now, you or I might feel relief,

Biz rahatlamış hissediyoruz

but in Baining culture,

fakat Baining kültüründe,

departing guests are thought to shed a sort of heaviness

giden misafirlerin bir ağırlık bıraktıklarına inanılır,

so they can travel more easily,

böylece daha kolay seyahat ederler

and this heaviness infects the air and causes this awumbuk.

bu ağırlık da havaya bulaşır ve bu awumbuka sebep olur.

And so what they do is leave a bowl of water out overnight

Gece bu havayı emmesi için

to absorb this air,

bir kâse su koyarlar,

and then very early the next morning, they wake up and have a ceremony

sonraki sabah da uyandıklarında suyu dökerek

and throw the water away.

kutlama yaparlar.

Now, here's a good example

Bu ritüel, ruhani uygulama

of spiritual practices and geographical realities combining

ve coğrafi gerçeklerin bir araya gelerek

to bring a distinct emotion into life

uzak bir duygunun hayata geçmesi

and make it disappear again.

ve sonra kaybolmasına güzel bir örnek.

One of my favorite emotions is a Japanese word, "amae."

En sevdiğim duygulardan biri Japonca bir sözcük olan ''amae''.

Amae is a very common word in Japan,

Japonya'da çok sık kullanılıyor

but it is actually quite hard to translate.

ama tercümesi bir hayli zor.

It means something like the pleasure that you get

Hayatınızın sorumluluğunu

when you're able to temporarily hand over responsibility for your life

geçici olarak birine devrettiğinizde hissedilen memnuniyet

to someone else.

anlamına geliyor.

(Laughter)

(Kahkaha)

Now, anthropologists suggest

Antropologlara göre,

that one reason why this word might have been named and celebrated

bu sözcüğün Japonya'da isimlendirilmesi

in Japan

ve kutlanmasının sebebi,

is because of that country's traditionally collectivist culture,

ülkenin geleneksel birliktelik kültüründen geliyor,

whereas the feeling of dependency

buna göre bağlılık duygusu

may be more fraught amongst English speakers,

kendi kendine yeterlik ve bireysellik değerlerini öğrenen

who have learned to value self-sufficiency and individualism.

İngilizce konuşanlar arasında daha rahatsız edici olabilir.

This might be a little simplistic,

Çok basit görünüyor olabilir

but it is tantalizing.

ama aslında çok heyecan verici.

What might our emotional languages tell us not just about what we feel,

Duygusal dilimiz bize sadece ne hissettiğimizden ziyade

but about what we value most?

en çok değer verdiğimiz şeyler hakkında ne söyleyebilir?

Most people who tell us to pay attention to our well-being

Kendi sağlığımıza dikkat vermemizi söyleyen çoğu insan

talk of the importance of naming our emotions.

duygularımızı adlandırmanın öneminden bahsederler.

But these names aren't neutral labels.

Ancak bu isimler tarafsız etiketler değil.

They are freighted with our culture's values and expectations,

Kültürümüzün değerleri ve beklentileriyle dolular

and they transmit ideas about who we think we are.

ve olduğumuzu düşündüğümüz kişi hakkında fikir veriyorlar.

Learning new and unusual words for emotions will help attune us

Duygulara dair yeni ve sıradışı sözcükler öğrenmek

to the more finely grained aspects of our inner lives.

iç hayatımızın derinliklerine uyum sağlamamıza yardım edecektir.

But more than this, I think these words are worth caring about,

Bunun da ötesinde, bence bu sözcükler önemsenmeye değer

because they remind us how powerful the connection is

çünkü düşündüğümüz şey ve hissettiğimiz şey arasındaki bağın

between what we think

ne kadar güçlü olduğunu

and how we end up feeling.

bize hatırlatıyorlar.

True emotional intelligence requires that we understand

Gerçek duygusal zekâ, duygularımız hakkında

the social, the political, the cultural forces

inanış şeklimize yön veren ve mutluluk, nefret, öfke

that have shaped what we've come to believe about our emotions

veya sevgi gibi duyguların hâlâ değişebildiğini anlamamızı isteyen

and understand how happiness or hatred or love or anger

sosyal, politik ve kültürel güçleri

might still be changing now.

anlamamızı gerektirir.

Because if we want to measure our emotions

Çünkü duygularımızı ölçmek

and teach them in our schools

ve okullarda öğretmek

and listen as our politicians tell us how important they are,

ve siyasetçiler ne kadar önemli olduklarını söylerken dinlemek istiyorsak,

then it is a good idea that we understand

o hâlde onlar hakkındaki varsayımlarımızın

where the assumptions we have about them

nereden geldiğini

have come from,

ve bizimle konuşurken

and whether they still truly speak to us now.

samimi olup olmadıklarını anlamamız çok önemli.

I want to end with an emotion I often feel

Tarihçi olarak çalışırken çok sık hissettiğim

when I'm working as a historian.

bir duyguyla bitirmek istiyorum.

It's a French word, "dépaysement."

Fransızca bir sözcük olan ''depaysement.''

It evokes the giddy disorientation that you feel in an unfamiliar place.

Aşina olmadığınız bir yerde hissettiğiniz şaşkınlık ve uyumsuzluk.

One of my favorite parts of being a historian

Tarihçi olmanın en sevdiğim yanlarından biri

is when something I've completely taken for granted,

değerini hiç bilmediğim bir şeyle karşılaştığımda,

some very familiar part of my life,

örneğin hayatımın çok aşina bir parçası,

is suddenly made strange again.

yeniden garip bir hâl alıyor.

Dépaysement is unsettling,

Depaysement rahatsız edici

but it's exciting, too.

ama aynı zamanda heyecan verici.

And I hope you might be having just a little glimpse of it right now.

Ve umarım şu an, siz de bunu bir parça da olsa hissediyorsunuzdur.

Thank you.

Teşekkür ederim.

(Applause)

(Alkışlar)