The history of human emotions | Tiffany Watt Smith

Tłumaczenie: Zofia Mościcka Korekta: Małgorzata Ciborska

I would like to begin with a little experiment.

Chciałabym zacząć od małego eksperymentu.

In a moment, I'm going to ask if you would close your eyes

Za chwilę poproszę, żebyście zamknęli oczy

and see if you can work out

i spróbowali określić,

what emotions you're feeling right now.

jakie emocje odczuwacie w tej chwili.

Now, you're not going to tell anyone or anything.

Nie będziecie się tym z nikim dzielić.

The idea is to see how easy or perhaps hard you find it

Chodzi o to, żeby zobaczyć, jak trudne albo jak łatwe

to pinpoint exactly what you're feeling.

jest określenie tego, co się czuje.

And I thought I'd give you 10 seconds to do this.

10 sekund powinno wystarczyć.

OK?

OK?

Right, let's start.

Czas start.

OK, that's it, time's up.

OK, czas minął.

How did it go?

Jak wam poszło?

You were probably feeling a little bit under pressure,

Pewnie czuliście się nieco pod presją,

maybe suspicious of the person next to you.

a może byliście trochę podejrzliwi wobec sąsiada.

Did they definitely have their eyes closed?

Czy na pewno miał zamknięte oczy?

Perhaps you felt some strange, distant worry

Może poczuliście dziwne, odległe zaniepokojenie

about that email you sent this morning

związane z mailem, którego wysłaliście rano,

or excitement about something you've got planned for this evening.

albo ekscytację na myśl o planach na wieczór.

Maybe you felt that exhilaration that comes when we get together

Może poczuliście euforię, którą wywołuje

in big groups of people like this;

zebranie się w większej grupie.

the Welsh called it "hwyl,"

Walijczycy nazywają ją "hwyl",

from the word for boat sails.

od słowa oznaczającego żagle.

Or maybe you felt all of these things.

A może poczuliście wszystko na raz.

There are some emotions which wash the world in a single color,

Niektóre emocje pokrywają świat jednym kolorem

like the terror felt as a car skids.

jak przerażenie, kiedy auto wpada w poślizg.

But more often, our emotions crowd and jostle together

Ale częściej emocje tłoczą się i mieszają ze sobą,

until it is actually quite hard to tell them apart.

aż trudno je rozróżnić.

Some slide past so quickly you'd hardly even notice them,

Niektóre mijają tak szybko, że ciężko je zauważyć,

like the nostalgia that will make you reach out

jak nostalgia, przez którą wyciągamy rękę

to grab a familiar brand in the supermarket.

po znajomy produkt w supermarkecie.

And then there are others that we hurry away from,

Są też takie, przed którymi uciekamy,

fearing that they'll burst on us,

boimy się, że nas pochłoną,

like the jealousy that causes you to search a loved one's pockets.

jak zazdrość, przez którą przeszukuje się kieszenie ukochanej osoby.

And of course, there are some emotions which are so peculiar,

Oczywiście są też emocje tak dziwne,

you might not even know what to call them.

że ciężko jest je nazwać.

Perhaps sitting there, you had a little tingle of a desire

Być może siedząc tu, poczuliście małe ukłucie pożądania,

for an emotion one eminent French sociologist called "ilinx,"

emocji, którą pewien wybitny francuski socjolog nazwał "ilinx",

the delirium that comes with minor acts of chaos.

delirium, jakie wiąże się z małymi aktami chaosu.

For example, if you stood up right now and emptied the contents of your bag

Na przykład, gdyby ktoś wstał teraz i wysypał zawartość swojej torby

na podłogę.

all over the floor.

Perhaps you experienced one of those odd, untranslatable emotions

Może odczuliście jedną z tych dziwnych, nieprzetłumaczalnych emocji

for which there's no obvious English equivalent.

niemających odpowiednika w języku angielskim.

You might have felt the feeling the Dutch called "gezelligheid,"

Mogliście poczuć uczucie, które Holendrzy nazywają "gezelligheid",

being cozy and warm inside with friends when it's cold and damp outside.

przebywanie w cieple z przyjaciółmi, kiedy na zewnątrz jest zimno i mokro.

Maybe if you were really lucky,

Może, jeżeli mieliście szczęście,

you felt this:

poczuliście to:

"basorexia,"

"basorexia"

a sudden urge to kiss someone.

nagła potrzeba pocałowania kogoś.

(Laughter)

(Śmiech)

We live in an age

Żyjemy w czasach,

when knowledge of emotions is an extremely important commodity,

w których znajomość emocji jest niesamowicie ważnym towarem,

where emotions are used to explain many things,

w których za pomocą emocji wyjaśnia się wiele rzeczy,

exploited by our politicians,

wykorzystywane są one przez polityków,

manipulated by algorithms.

manipulowane przy użyciu algorytmów.

Emotional intelligence, which is the skill of being able to recognize and name

Inteligencja emocjonalna, czyli zdolność rozpoznania i nazwania

your own emotions and those of other people,

zarówno własnych emocji, jak i tych, które czują inni,

is considered so important, that this is taught in our schools and businesses

jest uważana za tak istotną, że uczy się jej w szkołach i firmach.

and encouraged by our health services.

Jest także promowana w służbie zdrowia.

But despite all of this,

Ale pomimo tego wszystkiego,

I sometimes wonder

czasem zastanawiam się,

if the way we think about emotions is becoming impoverished.

czy sposób, w jaki myślimy o emocjach, nie staje się zubożały.

Sometimes, we're not even that clear what an emotion even is.

Czasem nie jesteśmy nawet pewni, czym jest emocja.

You've probably heard the theory

Zapewne słyszeliście teorię,

that our entire emotional lives can be boiled down

że całe życie emocjonalne sprowadza się

to a handful of basic emotions.

do kilku podstawowych emocji.

This idea is actually about 2,000 years old,

Ta teoria ma już 2000 lat,

but in our own time,

ale w naszych czasach

some evolutionary psychologists have suggested that these six emotions --

niektórzy psycholodzy ewolucyjni zasugerowali, że te sześć emocji:

happiness, sadness, fear, disgust, anger, surprise --

radość, smutek, strach, obrzydzenie, złość, zaskoczenie,

are expressed by everyone across the globe in exactly the same way,

jest odczuwane przez wszystkich w dokładnie ten sam sposób,

and therefore represent the building blocks

więc reprezentują one budulec

of our entire emotional lives.

naszego życia emocjonalnego.

Well, if you look at an emotion like this,

Jeżeli potraktujecie emocję w ten sposób,

then it looks like a simple reflex:

wygląda jak prosty refleks:

it's triggered by an external predicament,

jest wywoływana przez czynnik zewnętrzny,

it's hardwired,

jest zaprogramowana,

it's there to protect us from harm.

chroni nas przed szkodą.

So you see a bear, your heart rate quickens,

Widzicie niedźwiedzia, puls przyspiesza,

your pupils dilate, you feel frightened, you run very, very fast.

źrenice się rozszerzają, boicie się, uciekacie bardzo, bardzo szybko.

The problem with this picture is,

Problem tkwi w tym,

it doesn't entirely capture what an emotion is.

że to porównanie nie tłumaczy, czym jest emocja.

Of course, the physiology is extremely important,

Oczywiście, fizjologia jest bardzo ważna,

but it's not the only reason why we feel the way we do

ale to nie jedyny powód, dla którego czujemy się, jak się czujemy

at any given moment.

w danej chwili.

What if I was to tell you that in the 12th century,

Co powiecie na to, że w XII wieku

some troubadours didn't see yawning

niektórzy trubadurzy nie traktowali ziewania

as caused by tiredness or boredom like we do today,

jako oznakę zmęczenia czy znudzenia,

but thought it a symbol of the deepest love?

ale uważali je za wyraz głębokiej miłości?

Or that in that same period, brave men -- knights --

Albo że w tym samym wieku odważni mężczyźni, rycerze,

commonly fainted out of dismay?

często mdleli z trwogi?

What if I was to tell you

Co gdybym powiedziała wam,

that some early Christians who lived in the desert

że niektórzy wcześni chrześcijanie, którzy żyli na pustyni,

believed that flying demons who mainly came out at lunchtime

wierzyli, że latające demony, które pokazywały się w porze obiadowej,

could infect them with an emotion they called "accidie,"

mogły zarazić ich emocją, którą nazywali "accidie",

rodzajem letargu, który bywał tak silny,

a kind of lethargy that was sometimes so intense

it could even kill them?

że mógł ich zabić?

Or that boredom, as we know and love it today,

Albo, że nudę, którą dziś znamy i kochamy,

was first really only felt by the Victorians,

po raz pierwszy poczuli ludzie czasów wiktoriańskich

in response to new ideas about leisure time and self-improvement?

w odpowiedzi na nowe pomysły na temat czasu wolnego i samodoskonalenia?

What if we were to think again

Pomyślmy o tych dziwnych,

about those odd, untranslatable words for emotions

nieprzetłumaczalnych nazwach emocji

and wonder whether some cultures might feel an emotion more intensely

i zastanówmy się, czy niektóre kultury nie odczuwają emocji intensywniej

just because they've bothered to name and talk about it,

tylko dlatego, że chciało im się je nazwać i o nich mówić,

like the Russian "toska,"

jak rosyjska "toska"

a feeling of maddening dissatisfaction

uczucie niezadowolenia doprowadzającego do szału,

said to blow in from the great plains.

które ponoć wiatr przynosi znad stepów.

The most recent developments in cognitive science show

Według ostatnich odkryć w dziedzinie kognitywistyki

that emotions are not simple reflexes,

emocje nie są zwykłymi refleksami,

but immensely complex, elastic systems

ale niesamowicie skomplikowanym, elastycznym systemem,

that respond both to the biologies that we've inherited

który reaguje zarówno na nasze biologiczne instynkty,

and to the cultures that we live in now.

jak i na kulturę, która nas obecnie otacza.

They are cognitive phenomena.

Są zjawiskiem kognitywnym.

They're shaped not just by our bodies, but by our thoughts,

Tworzą je nie tylko nasze ciała, ale i nasze myśli,

our concepts, our language.

nasze wyobrażenia, nasz język.

The neuroscientist Lisa Feldman Barrett has become very interested

Psycholog Lisa Feldman Barrett zainteresowała się

in this dynamic relationship between words and emotions.

tym dynamicznym związkiem między słowami i emocjami.

She argues that when we learn a new word for an emotion,

Według niej, kiedy poznajemy nazwę nowej emocji

new feelings are sure to follow.

razem z nią poznajemy nowe uczucia.

As a historian, I've long suspected that as language changes,

Jako historyk dawno podejrzewałam, że wraz z językiem

our emotions do, too.

zmieniają się też nasze emocje.

When we look to the past, it's easy to see that emotions have changed,

Jeżeli spojrzymy na naszą przeszłość zauważymy, że emocje zmieniły się,

sometimes very dramatically,

czasem bardzo mocno,

in response to new cultural expectations and religious beliefs,

w odpowiedzi na nowe oczekiwania kulturowe i wierzenia religijne,

new ideas about gender, ethnicity and age,

czy nowe rozumienie płci, narodowości i wieku,

even in response to new political and economic ideologies.

nawet w odpowiedzi na nowe ideologie polityczne i ekonomiczne.

There is a historicity to emotions

Emocje posiadają historyczność,

that we are only recently starting to understand.

którą dopiero ostatnio zaczęliśmy rozumieć,

So I agree absolutely that it does us good to learn new words for emotions,

więc absolutne zgadzam się z tym, że powinniśmy uczyć się nowych emocji,

but I think we need to go further.

ale powinniśmy też robić więcej.

I think to be truly emotionally intelligent,

Żeby posiąść prawdziwą, inteligencję emocjonalną

we need to understand where those words have come from,

musimy zrozumieć, skąd biorą się te słowa

and what ideas about how we ought to live and behave

i jakie idee na temat tego, jak żyć i się zachowywać,

they are smuggling along with them.

niosą ze sobą.

Let me tell you a story.

Opowiem wam historię.

It begins in a garret in the late 17th century,

Zaczyna się na poddaszu pod koniec XVII wieku

in the Swiss university town of Basel.

w Bazylei, mieście uniwersyteckim w Szwajcarii.

Inside, there's a dedicated student living some 60 miles away from home.

Mieszka tam bardzo pilny student, którego od domu dzieli 100 kilometrów.

He stops turning up to his lectures,

Przestaje pojawiać się na wykładach,

and his friends come to visit and they find him dejected and feverish,

a kiedy przychodzą przyjaciele, okazuje się, że gorączkuje,

having heart palpitations,

ma palpitacje serca,

strange sores breaking out on his body.

na jego ciele pojawiły się liczne rany.

Doctors are called,

Wezwano lekarzy,

and they think it's so serious that prayers are said for him

sytuacja jest tak poważna, że w miejscowym kościele

zaczęto wznosić modły.

in the local church.

And it's only when they're preparing to return this young man home

Dopiero przygotowując tego młodzieńca na powrót do domu,

so that he can die,

żeby umarł w spokoju,

that they realize what's going on,

zdają sobie sprawę, co się dzieje,

because once they lift him onto the stretcher,

bo kiedy przenieśli go na nosze,

his breathing becomes less labored.

zaczął łatwiej oddychać.

And by the time he's got to the gates of his hometown,

Kiedy wjeżdżał do rodzinnego miasta,

he's almost entirely recovered.

był już prawie zupełnie zdrowy.

And that's when they realize

I wtedy zorientowali się,

that he's been suffering from a very powerful form of homesickness.

że cierpiał na wyjątkowo silną postać tęsknoty za domem.

It's so powerful, that it might have killed him.

Była tak przejmująca, że nieomal go zabiła.

Well, in 1688, a young doctor, Johannes Hofer,

W 1688 roku młody lekarz Johannes Hofer

heard of this case and others like it

usłyszał o tym i innych, podobnych przypadkach

and christened the illness "nostalgia."

i nazwał tę chorobę "nostalgią".

The diagnosis quickly caught on in medical circles around Europe.

Diagnoza szybko przyjęła się w medycznych kręgach Europy.

The English actually thought they were probably immune

Anglicy byli przekonani, że są na nią odporni,

because of all the travel they did in the empire and so on.

przecież tyle podróżowali po swoim imperium, i tak dalej.

But soon there were cases cropping up in Britain, too.

Wkrótce te przypadki zaczęły pojawiać się też w Brytanii.

The last person to die from nostalgia

Ostatnia osoba, która zmarła na nostalgię

was an American soldier fighting during the First World War in France.

to amerykański żołnierz walczący we Francji podczas I wojny światowej.

How is it possible that you could die from nostalgia

Jakim cudem można było umrzeć na nostalgię

less than a hundred years ago?

niecałe sto lat temu?

But today, not only does the word mean something different --

Teraz, to słowo nie tylko znaczy coś innego,

a sickening for a lost time rather than a lost place --

tęsknotę za utraconym czasem, nie za utraconym miejscem,

but homesickness itself is seen as less serious,

ale sama tęsknota za domem nie jest uważana za coś poważnego,

sort of downgraded from something you could die from

zdegradowano ją z przyczyny śmierci

to something you're mainly worried your kid might be suffering from

do czegoś co może nękać dzieci,

kiedy spędzają noc u kolegów.

at a sleepover.

This change seems to have happened in the early 20th century.

Zmiana ta nastąpiła prawdopodobnie na początku XX wieku

But why?

Ale czemu?

Was it the invention of telephones or the expansion of the railways?

Przez wynalezienie telefonu i rozwój kolei?

Was it perhaps the coming of modernity,

Czy to nadejście współczesności,

with its celebration of restlessness and travel and progress

która celebruje niepokój, podróże i postęp,

that made sickening for the familiar

sprawiło, że tęsknota za znanym

seem rather unambitious?

wydaje się pozbawiona ambicji?

You and I inherit that massive transformation in values,

Wszyscy odziedziczyliśmy tę wielką zmianę wartości,

and it's one reason why we might not feel homesickness today

będącą jednym z powodów, dla których nie odczuwamy tęsknoty

as acutely as we used to.

tak mocno jak kiedyś.

It's important to understand

Przede wszystkim trzeba zrozumieć,

that these large historical changes influence our emotions

że te wielkie, historyczne zmiany wpływają na nasze emocje

partly because they affect how we feel about how we feel.

częściowo dlatego, że zmieniają sposób myślenia o uczuciach.

Today, we celebrate happiness.

Dziś celebrujemy szczęście.

Happiness is supposed to make us better workers

Szczęście ma zrobić z nas lepszych pracowników,

and parents and partners;

rodziców i partnerów,

it's supposed to make us live longer.

ma zagwarantować nam dłuższe życie.

In the 16th century,

W XVI wieku

sadness was thought to do most of those things.

to smutek miał zapewnić większość tych rzeczy.

It's even possible to read self-help books from that period

Możemy nawet czytać poradniki z tamtego okresu,

which try to encourage sadness in readers

które miały na celu wywołanie smutku u czytelnika,

by giving them lists of reasons to be disappointed.

przedstawiając mu listy powodów do rozczarowania.

(Laughter)

(Śmiech)

These self-help authors thought you could cultivate sadness as a skill,

Autorzy tych książek myśleli, że smutek można rozwijać jak umiejętność,

since being expert in it would make you more resilient

ponieważ bycie ekspertem czyniło bardziej odpornym,

when something bad did happen to you, as invariably it would.

kiedy spotykało cię coś złego, a było to nieuniknione.

I think we could learn from this today.

Moglibyśmy się czegoś z tego nauczyć.

Feel sad today, and you might feel impatient, even a little ashamed.

Poczujcie dziś smutek, a możecie poczuć też niecierpliwość, a nawet wstyd.

Feel sad in the 16th century, and you might feel a little bit smug.

Poczujcie smutek w XVI wieku, a możecie być zadowoleni z siebie.

Of course, our emotions don't just change across time,

Oczywiście emocje zmieniają się nie tylko na przestrzeni czasu,

they also change from place to place.

ale i wraz ze zmianą miejsca.

The Baining people of Papua New Guinea speak of "awumbuk,"

Plemię Baining z Papui Nowej Gwinei mówi o "awumbuk",

a feeling of lethargy that descends when a houseguest finally leaves.

odczuciu letargu, które pojawia się, kiedy goście opuszczą dom.

(Laughter)

(Śmiech)

Now, you or I might feel relief,

My możemy poczuć ulgę,

but in Baining culture,

ale w kulturze Baining

departing guests are thought to shed a sort of heaviness

odchodzący goście zostawiają pewien rodzaj ciężaru,

so they can travel more easily,

żeby łatwiej było im podróżować,

and this heaviness infects the air and causes this awumbuk.

a ten z kolei przenika do powietrza i wywołuje awumbuk,

And so what they do is leave a bowl of water out overnight

więc zostawiają na noc wodę w misce,

żeby wchłonęła powietrze.

to absorb this air,

and then very early the next morning, they wake up and have a ceremony

Następnego dnia z samego rana odprawiają ceremonię,

and throw the water away.

a następnie wylewają wodę.

Now, here's a good example

To świetny przykład

of spiritual practices and geographical realities combining

łączenia się duchowych praktyk i geograficznych realiów,

to bring a distinct emotion into life

mającego na celu stworzenie emocji,

and make it disappear again.

a następnie jej wymazanie.

One of my favorite emotions is a Japanese word, "amae."

Jedną z moich ulubionych emocji jest japońskie "amae".

Amae is a very common word in Japan,

To bardzo powszechne słowo w Japonii,

but it is actually quite hard to translate.

ale niezwykle ciężko je przetłumaczyć.

It means something like the pleasure that you get

Oznacza przyjemność, którą odczuwa się

when you're able to temporarily hand over responsibility for your life

kiedy można na chwilę przekazać odpowiedzialność za swoje życie

to someone else.

komuś innemu.

(Laughter)

(Śmiech)

Now, anthropologists suggest

Antropologowie sugerują,

that one reason why this word might have been named and celebrated

że jeden z powodów, dla których to słowo otrzymało nazwę i jest celebrowane

in Japan

w Japonii,

is because of that country's traditionally collectivist culture,

to tradycyjnie kolektywistyczna kultura tego kraju,

whereas the feeling of dependency

natomiast uczucie zależności

may be more fraught amongst English speakers,

wywołuje napięcie wśród osób anglojęzycznych,

who have learned to value self-sufficiency and individualism.

które nauczyły się cenić indywidualizm i samowystarczalność.

This might be a little simplistic,

Może to być nieco nazbyt uproszczone,

but it is tantalizing.

ale też kuszące.

What might our emotional languages tell us not just about what we feel,

Co nasze emocje i język mogą nam powiedzieć nie tylko o tym, co czujemy,

but about what we value most?

ale też o tym, co najbardziej cenimy?

Most people who tell us to pay attention to our well-being

Większość ludzi, którzy każą nam uważać na nasze samopoczucie,

talk of the importance of naming our emotions.

mówi o tym, jak ważne jest nazywanie emocji.

But these names aren't neutral labels.

Ale te nazwy nie są neutralne.

They are freighted with our culture's values and expectations,

Przenoszą wartości i oczekiwania kulturowe

and they transmit ideas about who we think we are.

oraz nasze wyobrażenia o tym, kim jesteśmy.

Learning new and unusual words for emotions will help attune us

Uczenie się nowych, niezwykłych słów określających emocje pomaga dostroić się

to the more finely grained aspects of our inner lives.

do subtelniejszych aspektów naszego życia.

But more than this, I think these words are worth caring about,

Ale przede wszystkim, o te słowa warto dbać,

because they remind us how powerful the connection is

bo przypominają nam o tym, jak silna jest więź

between what we think

między tym, co myślimy

and how we end up feeling.

i tym, jak się czujemy.

True emotional intelligence requires that we understand

Prawdziwa inteligencja emocjonalna wymaga zrozumienia,

the social, the political, the cultural forces

że społeczne, polityczne i kulturowe siły,

that have shaped what we've come to believe about our emotions

które ukształtowały to, co myślimy o naszych emocjach

and understand how happiness or hatred or love or anger

i pozwalają zrozumieć, jak szczęście, nienawiść, miłość i gniew

might still be changing now.

wciąż mogą się zmieniać.

Because if we want to measure our emotions

Bo jeśli chcemy mierzyć nasze emocje,

and teach them in our schools

uczyć ich w naszych szkołach

and listen as our politicians tell us how important they are,

i słuchać, jak nasi politycy mówią o tym, jakie są ważne,

then it is a good idea that we understand

powinniśmy zrozumieć,

where the assumptions we have about them

skąd pochodzą założenia,

have come from,

które ich dotyczą,

and whether they still truly speak to us now.

i czy wciąż do nas przemawiają.

I want to end with an emotion I often feel

Na koniec emocja, którą często czuję,

when I'm working as a historian.

pracując jako historyk.

It's a French word, "dépaysement."

To francuskie słowo "dépaysement".

It evokes the giddy disorientation that you feel in an unfamiliar place.

Opisuje oszałamiającą dezorientację, którą czujemy w obcym miejscu.

One of my favorite parts of being a historian

W byciu historykiem uwielbiam to,

is when something I've completely taken for granted,

że kiedy biorę coś za pewnik,

some very familiar part of my life,

jakaś znajoma część mojego życia,

is suddenly made strange again.

nagle znów staje się obca.

Dépaysement is unsettling,

Dépaysement jest niepokojące,

but it's exciting, too.

ale jest też ekscytujące.

And I hope you might be having just a little glimpse of it right now.

I mam nadzieję, że teraz odkryliście chociaż mały jego skrawek.

Thank you.

Dziękuję.

(Applause)

(Brawa)