This new telescope might show us the beginning of the universe | Wendy Freedman

Çeviri: Mert Öztürk Gözden geçirme: Ramazan Şen

When I was 14 years old, I was interested in science --

14 yaşındayken bilime merak salmış,

fascinated by it, excited to learn about it.

ona hayran kalmış ve öğrenmek için sabırsızlanmıştım.

And I had a high school science teacher who would say to the class,

Lisede bir fizik öğretmenimiz şöyle derdi:

"The girls don't have to listen to this."

"Kızların bunu dinlemesine gerek yok."

Encouraging, yes.

Cesaretlendirici, evet.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

I chose not to listen -- but to that statement alone.

Sırf bu ifadeden dolayı dinlememeyi tercih etmiştim.

So let me take you to the Andes mountains in Chile,

Sizi Şili'deki And Dağları'na götürmeme izin verin.

500 kilometers, 300 miles northeast of Santiago.

Santiago'nun 500 kilometre, 300 mil kuzeydoğusu.

It's very remote, it's very dry and it's very beautiful.

Oldukça uzak, çok kurak ve çok güzel bir yer.

And there's not much there.

Orada fazla bir şey yok.

There are condors, there are tarantulas,

Akbabalar, tarantulalar var

and at night, when the light dims,

ve gece çökünce, etraf kararınca

it reveals one of the darkest skies on Earth.

dünyanın en karanlık gökyüzünden biri ortaya çıkar.

It's kind of a magic place, the mountain.

Bu dağ adeta büyülü bir yer.

It's a wonderful combination of very remote mountaintop

Oldukça uzakta bir dağ zirvesinin zarif ve ileri bir teknolojiyle

with exquisitely sophisticated technology.

güzel bir kombinasyonu.

And our ancestors, for as long as there's been recorded history,

Atalarımız, kayıtlı tarih boyunca gökyüzüne baktılar

have looked at the night sky and pondered the nature of our existence.

ve varlığımızın doğasını düşündüler.

And we're no exception, our generation.

Bizim neslimiz da farklı değil.

The only difficulty is that the night sky now is blocked

Günümüzde gece göğü ile ilgili tek güçlük

by the glare of city lights.

şehir ışıklarının görüşü engellemesidir.

And so astronomers go to these very remote mountaintops

Bu yüzden astronomlar, görüntüleme ve evren üzerine çalışma yapmak için

to view and to study the cosmos.

bu ücra zirvelere çıkıyorlar.

So telescopes are our window to the cosmos.

Ve teleskoplar evrene açılan pencerelerimizdir.

It's no exaggeration to say that the Southern Hemisphere is going to be

Şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki;

Güney yarım küre, 21. yüzyıl astronomisinin geleceği olacaktır.

the future of astronomy for the 21st century.

We have an array of existing telescopes already,

Hâlihazırda Şili'deki And dağlarında

in the Andes mountains in Chile,

bir teleskop dizisi bulunmakta

and that's soon to be joined by a really sensational array of new capability.

ve bunlar yakında bir dizi heyecan verici özellik ile donatılacaklar.

There will be two international groups that are going to be building

Uluslararası iki grup

gözlerimiz gibi optik ışınıma hassas olan devasa teleskoplar inşa edecek.

giant telescopes, sensitive to optical radiation, as our eyes are.

There will be a survey telescope

Bir adet tetkik teleskopu da

that will be scanning the sky every few nights.

birkaç gecede bir gökyüzünü tarayacak.

There will be radio telescopes,

Uzun dalga radyo ışınıma hassas

sensitive to long-wavelength radio radiation.

radyo teleskopları olacak.

And then there will be telescopes in space.

Bazı teleskoplar uzayda konumlandırılacak.

There'll be a successor to the Hubble Space Telescope;

James Webb Teleskobu diye adlandırdığımız

it's called the James Webb Telescope,

Hubble Uzay Teleskobu'na varis bir teleskop olacak

and it will be launched in 2018.

ve 2018 yılında fırlatılacak.

There'll be a satellite called TESS

TESS adında bir uydu olacak

that will discover planets outside of our solar system.

ve güneş sistemimizin dışındaki gezegenleri keşfedecek.

For the last decade, I've been leading a group --

Son on yıldır,

tamamlandığında kategorisinde dünyanın en büyüğü olacak

a consortium -- international group,

to build what will be, when it's finished,

optik teleskobu inşa eden uluslararası bir gruba,

the largest optical telescope in existence.

bir konsorsiyuma liderlik ediyorum.

It's called the Giant Magellan Telescope, or GMT.

Adı Büyük Macellan Teleskobu, ya da kısaca BMT.

This telescope is going to have mirrors that are 8.4 meters in diameter --

Bu teleskop, her birinin çapı 8.4 metre olan

each of the mirrors.

aynalara sahip olacak.

That's almost 27 feet.

Bu neredeyse 27 fit.

So it dwarfs this stage -- maybe out to the fourth row in this audience.

Yani belki de, salonun dördüncü sırasına kadar olan kısmı kadar alan kaplayacak.

Each of the seven mirrors in this telescope

Bu teleskoptaki yedi aynanın herbiri

will be almost 27 feet in diameter.

neredeyse 27 fit çapında olacak.

Together, the seven mirrors in this telescope will comprise

Birleştiğinde yedi aynanın hepsinin çapı,

80 feet in diameter.

80 fit (24.38m) olacak.

So, essentially the size of this entire auditorium.

Yani, esasen bu salonun tamamı kadar.

The whole telescope will stand about 43 meters high,

Teleskop yaklaşık 43 metre yükseklikte olacak.

and again, being in Rio,

Rio'da olduğumuzdan,

some of you have been to see the statue of the giant Christ.

bazılarınız dev İsa heykelini görmeye gitmişsinizdir.

The scale is comparable in height;

Yüksekliklerini karşılaştırdığımızda,

in fact, it's smaller than this telescope will be.

bu heykel teleskoptan küçük olacak.

It's comparable to the size of the Statue of Liberty.

Teleskop, Özgürlük Heykeli'nin boyutuyla da karşılaştırılabilir.

And it's going to be housed in an enclosure that's 22 stories --

Ve teleskop 22 katlık -60 metrelik-

60 meters high.

bir duvarın içine yerleştirilecek.

But it's an unusual building to protect this telescope.

Bu teleskobu korumak için alışılmadık bir yapı.

It will have open windows to the sky,

İnceleme yapmak için

be able to point and look at the sky,

gökyüzüne açık pencereleri olacak

and it will actually rotate on a base --

ve zemin üzerinde çevrilebilecek,

2,000 tons of rotating building.

2.000 tonluk dönen bir yapı.

The Giant Magellan Telescope will have 10 times the resolution

Büyük Macellan Teleskobu'nun çözünürlüğü, Hubble Uzay Teleskobu'ndan

of the Hubble Space Telescope.

10 kat daha iyi olacak.

It will be 20 million times more sensitive than the human eye.

İnsan gözünden 20 milyon kat daha duyarlı olacak.

And it may, for the first time ever, be capable of finding life on planets

Belki de ilk defa güneş sistemimizin dışındaki gezegenlerde,

outside of our solar system.

yaşam bulacak teleskop olacak.

It's going to allow us to look back at the first light in the universe --

Evrenimizin ilk ışığına, kelimenin tam anlamıyla kosmosun şafağına

literally, the dawn of the cosmos.

bakmamıza imkan sağlayacak.

The cosmic dawn.

Kozmik şafak.

It's a telescope that's going to allow us to peer back,

Bu teleskop bize geçmişe bakıp, galaksilerin daha oluşma aşamasında

witness galaxies as they were when they were actually assembling,

nasıl gözüktüklerine şahit olma, evrendeki ilk karadelikleri

the first black holes in the universe, the first galaxies.

ve galaksileri inceleme fırsatı sunacak.

Now, for thousands of years, we have been studying the cosmos,

Şimdi, binlerce yıldır kozmosu inceliyor,

we've been wondering about our place in the universe.

evrendeki yerimizi merak ediyoruz.

The ancient Greeks told us

Antik Yunanlar bize

that the Earth was the center of the universe.

evrenin merkezinde Dünya'nın olduğunu anlattılar.

Five hundred years ago, Copernicus displaced the Earth,

Beş yüz yıl önce, Kopernik Dünya'nın yerine,

and put the Sun at the heart of the cosmos.

kozmosun kalbine Güneş'i koydu.

And as we've learned over the centuries,

Ve yüzyıllardır yeni şeyler öğrendik.

since Galileo Galilei, the Italian scientist,

İtalyan bilim adamı Galileo Galilei,

first turned, in that time, a two-inch, very small telescope, to the sky,

iki inçlik çok küçük teleskobunu gökyüzüne çevirdiğinden beri,

every time we have built larger telescopes,

ne zaman daha büyük teleskop yapsak,

we have learned something about the universe;

evren hakkında yeni şeyler öğrenip,

we've made discoveries, without exception.

istisnasız her seferinde keşifler yapıyoruz.

We've learned in the 20th century that the universe is expanding

20. yüzyılda evrenimizin genişlediğini

and that our own solar system is not at the center of that expansion.

ve güneş sistemimizin bu genişlemenin merkezinde olmadığını öğrendik.

We know now that the universe is made of about 100 billion galaxies

Şimdi gözlemlenebilir evrenin yaklaşık 100 milyar galaksi

that are visible to us,

ve her galaksinin de

and each one of those galaxies has 100 billion stars within it.

100 milyar yıldız içerdiğini biliyoruz.

So we're looking now at the deepest image of the cosmos

Şu an kozmosun çekilmiş en derin fotoğrafına

that's ever been taken.

bakıyoruz.

It was taken using the Hubble Space Telescope,

Bu fotoğraf, Hubble Uzay Teleskobu'yla çekildi

and by pointing the telescope at what was previously a blank region of sky,

ve Hubble uzaya gönderilmeden önce gökyüzünün karanlık bölgesi olan yere

before the launch of Hubble.

bakılarak elde edildi.

And if you can imagine this tiny area,

Bu küçük bölgeyi hayal edebilirseniz,

it's only one-fiftieth of the size of the full moon.

dolunayın sadece ellide biri kadar.

So, if you can imagine the full moon.

Dolunayı göz önüne getirin.

And there are now 10,000 galaxies visible within that image.

Şu an bu fotoğrafta gözüken 10.000 galaksi var.

And the faintness of those images and the tiny size is only a result

Bu fotoğrafların soluk ve küçük olmasının sebebi,

of the fact that those galaxies are so far away, the vast distances.

söz konusu galaksilerin oldukça uzak olmasıdır, muazzam mesafelerde.

And each of those galaxies may contain within it

Ve bu galaksilerin her biri birkaç milyar,

a few billion or even hundreds of billions of individual stars.

hatta yüz milyarlarca yıldız içeriyor olabilir.

Telescopes are like time machines.

Teleskoplar zaman makinesi gibidir.

So the farther back we look in space, the further back we see in time.

Yani uzayın ne kadar derinine bakarsak zamanda o kadar geriye gideriz.

And they're like light buckets -- literally, they collect light.

Aynı zamanda ışık kovası gibidirler, zira ışığı toplarlar.

So larger the bucket, the larger the mirror we have,

Yani kovamız ne kadar büyük, aynamız ne kadar geniş olursa,

the more light we can see, and the farther back we can view.

o kadar ışık görebilir, daha uzak geçmişe bakabiliriz.

So, we've learned in the last century

Evet, son yüzyılda,

that there are exotic objects in the universe -- black holes.

evrende egzotik nesneler olduğunu -kara delikler- öğrendik.

We've even learned that there's dark matter and dark energy

Göremediğimiz kara madde ve karanlık enerjinin varlığını öğrendik.

that we can't see.

varlığını öğrendik.

So you're looking now at an actual image of dark matter.

Hatta şu an karanlık maddenin gerçek fotoğrafına bakıyorsunuz.

(Laughter)

(Gülüşme)

You got it. Not all audiences get that.

Evet anladınız. Ancak herkes anlamadı espriyi.

(Laughter)

(Gülüşme)

So the way we infer the presence of dark matter --

Evet, karanlık maddenin -ki onu göremiyoruz-

we can't see it -- but there's an unmistakable tug, due to gravity.

varlığının sonucuna yerçekiminin aşikar etkisi sayesinde vardık.

We now can look out, we see this sea of galaxies

Artık genişleyen evrendeki galaksi denizlerini

in a universe that's expanding.

gözleyebiliyoruz.

What I do myself is to measure the expansion of the universe,

Benim görevim evrenin genişleme hızını ölçmek

and one of the projects that I carried out in the 1990s

ve 1990'larda yürüttüğüm projelerden biri de

used the Hubble Space Telescope to measure how fast the universe is expanding.

Hubble Uzay Teleskobunu kullanarak evrenin ne kadar hızla genişlediğini hesaplamaktı.

We can now trace back to 14 billion years.

Şu an 14 milyar yıl geriyi gözlemleyebiliyoruz.

We've learned over time that stars have individual histories;

Geçen zamanda öğrendik ki yıldızların kendine has yaşamları var;

that is, they have birth, they have middle ages

doğarlar, orta yaşa ulaşırlar

and some of them even have dramatic deaths.

ve bazıları dramatik şekilde ölür.

So the embers from those stars actually then form the new stars that we see,

Bu yıldızların korları biçimlenerek yeni yıldızları oluşturur,

most of which turn out to have planets going around them.

bunların çoğunun yörüngelerinde gezegenlerin olduğu ortaya çıktı.

And one of the really surprising results in the last 20 years

Son 20 senedeki sürpriz sonuçlardan biri de

has been the discovery of other planets going around other stars.

başka yıldızların yörüngesinde de dolanan diğer gezegenlerin keşfi.

These are called exoplanets.

Bunlara öte-gezegen deniyor.

And until 1995, we didn't even know the existence of any other planets,

1995'e kadar bizim yıldızımızın etrafındakilerin dışında,

other than going around our own sun.

bir gezegenin varlığından bile haberimiz yoktu.

But now, there are almost 2,000 other planets orbiting other stars

Ancak şimdi, diğer yıldızların yörüngesinde 2.000'e yakın gezegeni

that we can now detect, measure masses for.

keşfedip ağırlıklarını ölçüyoruz.

There are 500 of those that are multiple-planet systems.

Bunların 500 tanesi çok-gezegenli sistem.

And there are 4,000 -- and still counting -- other candidates

Ve daha 4.000 tane -hâlâ artıyor-

for planets orbiting other stars.

aday gezegen var.

They come in a bewildering variety of different kinds.

Şaşırtıcı çeşitlikte gezegenler var.

There are Jupiter-like planets that are hot,

Jüpiter'e benzer sıcak gezegenler,

there are other planets that are icy, there are water worlds

buzla kaplı olanlar, su gezegenleri

and there are rocky planets like the Earth, so-called "super-Earths,"

ve Dünya'ya benzer "süper-Dünya" denilen kayalık gezegenler var,

and there have even been planets that have been speculated diamond worlds.

hatta elmas dünyası olduğu iddia edilenler bile var.

So we know there's at least one planet, our own Earth, in which there is life.

Bildiğimiz kadarıyla sadece bir gezegende -bizim Dünya'mız- yaşam var.

We've even found planets that are orbiting two stars.

İki yıldızın yörüngesinde bulunan gezegenler bile bulduk.

That's no longer the province of science fiction.

Bu artık bir bilim kurgu öğesi değil.

So around our own planet, we know there's life,

Bizim gezegenimizde yaşam olduğunu biliyoruz,

we've developed a complex life, we now can question our own origins.

kompleks bir yaşam geliştirdik, şimdi kökenlerimizi sorgulayabiliyoruz.

And given all that we've discovered, the overwhelming numbers now suggest

Yaptığımız tüm bu keşifler, bu yüksek sayılar gösteriyor ki,

that there may be millions, perhaps -- maybe even hundreds of millions --

belki milyonlarca, hatta yüz milyonlarca gezegen

of other [planets] that are close enough --

kendi yıldızına yeterince yakın,

just the right distance from their stars that they're orbiting --

sıvı halde su bulunmasına

to have the existence of liquid water and maybe could potentially support life.

hatta yaşam oluşmasına elverişli bölgede yörüngelenmiştir.

So we marvel now at those odds, the overwhelming odds,

Bu olağanüstü gariplikler karşısında hayrete düşüyoruz,

and the amazing thing is that within the next decade,

inanılmaz olan şey ise on yıl içerisinde,

the GMT may be able to take spectra of the atmospheres of those planets,

BMT belki de bu gezegenlerin atmosferinin spektrumlarını alıp

and determine whether or not they have the potential for life.

yaşama elverişli olup olmadıklarına karar verebilir.

So, what is the GMT project?

Peki BMT projesi nedir?

It's an international project.

Bu uluslararası bir proje.

It includes Australia, South Korea, and I'm happy to say, being here in Rio,

Avustralya, Güney Kore ve Rio'da bulunma nedenimiz olan,

that the newest partner in our telescope is Brazil.

en yeni partnerimiz Brezilya'yı da kapsayan teleskop projesi.

(Applause)

(Alkış)

It also includes a number of institutions across the United States,

Ayrıca Birleşik Devletler'den birkaç enstitüyü de,

including Harvard University,

-Harvard Üniversitesi,

the Smithsonian and the Carnegie Institutions,

Smithsonian ve Carnegie Enstitüsü

and the Universities of Arizona, Chicago, Texas-Austin and Texas A&M University.

ve Arizona, Chicago, Texas - Austin, Texas A&M Üniversitesi- kapsıyor.

It also involves Chile.

Şili de projeye dahil.

So, the making of the mirrors in this telescope is also fascinating

Teleskobun aynalarının yapımı da

in its own right.

kendi içinde büyüleyici.

Take chunks of glass, melt them in a furnace that is itself rotating.

Cam parçalarını alıp dönen fırının içinde eritmek.

This happens underneath the football stadium

Bunu Arizona Üniversitesi'nin futbol stadyumunun

at the University of Arizona.

altında gerçekleştiriyoruz.

It's tucked away under 52,000 seats.

52.000 koltuğun altına saklanmış bir yer.

Nobody know it's happening.

Kimsenin olaylardan haberi yok.

And there's essentially a rotating cauldron.

Esasında dönen bir kazan var.

The mirrors are cast and they're cooled very slowly,

Aynalar biçimlendirilip yavaşça soğutuluyor,

and then they're polished to an exquisite precision.

sonra da süper hassaslıkta cilalanıyor.

And so, if you think about the precision of these mirrors,

Aynaların ne kadar hassas olduğunu düşünmek açısından,

the bumps on the mirror, over the entire 27 feet,

27 fit'lik (8.22 m'lik) bir aynanın üzerindeki pürüz

amount to less than one-millionth of an inch.

bir inç'in sadece milyonda biri kadar.

So, can you visualize that?

Göz önüne getirebiliyor musunuz?

Ow!

Ah!

(Laughter)

(Gülüşme)

That's one five-thousandths of the width of one of my hairs,

Bu, 27 fit'lik bir aynanın üzerinde, benim saçlarımdan birinin genişliğinin

over this entire 27 feet.

bir ila 5 binde biri kadar.

It's a spectacular achievement.

Olağanüstü bir başarı.

It's what allows us to have the precision that we will have.

İleride sahip olacağımız hassasiyete imkan sağlayacak olan şey de bu.

So, what does that precision buy us?

Peki bu hassasiyet bize ne kazandıracak?

So the GMT, if you can imagine --

BMT, farzedelim ki;

if I were to hold up a coin, which I just happen to have,

eğer bir bozuk para tutarsam -ki tutmak üzereyim-

and I look at the face of that coin, I can see from here

ve paranın yüzüne bakarsam, buradan paranın üzerindeki

the writing on the coin; I can see the face on that coin.

yazıları görebilirim; üzerindeki yüzü görebilirim.

My guess that even in the front row, you can't see that.

Tahminimce ön sıradakiler bile bunu göremez.

But if we were to turn the Giant Magellan Telescope,

Ancak Büyük Macellan Teleskobu'nu

all 80-feet diameter that we see in this auditorium,

-tüm bu salon kadar olan 80 fit'lik çapının tamamını- çevirip

and point it 200 miles away,

200 mil uzağa doğrultursak,

if I were standing in São Paulo, we could resolve the face of this coin.

ve ben Sao Paulo'da dursam, bu paranın yüzünü ayırt edebilirdik.

That's the extraordinary resolution and power of this telescope.

İşte bu, teleskobun fevkalade çözünürlüğü ve gücü.

And if we were --

Ve biz --

(Applause)

(Alkış)

If an astronaut went up to the Moon, a quarter of a million miles away,

Eğer bir astronot Ay'a çıkıp, 400.000 km uzaklıkta,

and lit a candle -- a single candle --

bir mum yaksa, sadece bir mum,

then we would be able to detect it, using the GMT.

BMT'yi kullanarak bunu belirleyebiliriz.

Quite extraordinary.

Olağanüstü.

This is a simulated image of a cluster in a nearby galaxy.

Yakın galaksideki bir kümenin simüle edilmiş bir görüntüsü.

"Nearby" is astronomical, it's all relative.

"Yakın" ifadesi astronomik anlamda, her şey göreceli.

It's tens of millions of light-years away.

Galaksi on milyonlarca ışık yılı uzaklıkta.

This is what this cluster would look like.

Bu kümenin böyle gözükmesi gerek.

So look at those four bright objects,

Evet, bu dört parlak nesneye bakıp

and now lets compare it with a camera on the Hubble Space Telescope.

Hubble Uzay Teleskobu'ndaki bir kamerayla karşılaştıralım,

You can see faint detail that starts to come through.

soluk detayların netleşmeye başladığını görebilirsiniz.

And now finally -- and look how dramatic this is -- this is what the GMT will see.

Ve şimdi de -ne kadar çarpıcı olduğuna bakın- BMT'nin göreceği.

So, keep your eyes on those bright images again.

Evet, gözlerinizi parlak nesnelerden ayırmayın.

This is what we see on one of the most powerful existing telescopes on the Earth,

Bu Dünya'daki en güçlü teleskoplardan birinin gördüğü,

and this, again, what the GMT will see.

ve bu BMT'nin göreceği.

Extraordinary precision.

Olağanüstü keskinlik.

So, where are we?

Peki biz neredeyiz?

We have now leveled the top of the mountaintop in Chile.

Şu an Şili'deki bir dağın zirvesinde konuşlandık.

We blasted that off.

Orayı işgal ettik.

We've tested and polished the first mirror.

Birinci aynayı test ettik ve cilaladık.

We've cast the second and the third mirrors.

İkinci ve üçüncü aynayı biçimlendirdik.

And we're about to cast the fourth mirror.

Ve dördüncüyü biçimlendirmek üzereyiz.

We had a series of reviews this year,

Bu sene birkaç kez incelendik,

international panels that came in and reviewed us,

uluslararası paneller gelip inceleme yaptılar

and said, "You're ready to go to construction."

ve "Yapıma geçmeye hazırsınız." dediler.

And so we plan on building this telescope with the first four mirrors.

Ve biz de teleskobu ilk dört aynayla inşa etme hazırlığındayız.

We want to get on the air quickly, and be taking science data --

Bir an önce çalışmaya başlayıp biz astronomların "ilk ışık" dedikleri

what we astronomers call "first light," in 2021.

bilimsel veriyi 2021 yılında elde etmeye başlamayı istiyoruz.

And the full telescope will be finished in the middle of the next decade,

Teleskop tamamıyla, tüm yedi aynasıyla,

gelecek on yılın ortasında tamamlanacak.

with all seven mirrors.

So we're now poised to look back at the distant universe,

Şu an uzak evrene, kozmik şafağa bakmaya

the cosmic dawn.

hazır durumdayız.

We'll be able to study other planets in exquisite detail.

Diğer gezegenleri ince detaylarla inceleme fırsatı bulacağız.

But for me, one of the most exciting things about building the GMT

Ama BMT'yi yapmakla ilgili beni en çok heyecanlandıran şey onun,

is the opportunity to actually discover something

hakkında hiçbir şey bilmediğimiz,

that we don't know about -- that we can't even imagine at this point,

şu noktada hayal bile edemediğimiz, tamamen yeni bir şey keşfetmeye

something completely new.

imkan kazandıracak olmasıdır.

And my hope is that with the construction of this and other facilities,

Ve umuyorum ki, teleskop ve diğer tesisler, birçok genç kadın ve erkeğe,

that many young women and men will be inspired to reach for the stars.

yıldızlara erişmek için ilham kaynağı olacak.

Thank you very much.

Çok teşekkür ederim.

Obrigado.

Obrigado.

(Applause)

(Alkış)

Bruno Giussani: Thank you, Wendy.

Bruno Giussani: Teşekkürler, Wendy.

Stay with me, because I have a question for you.

Yanımda kal, çünkü sana bir sorum olacak.

You mentioned different facilities.

Farklı tesislerden söz ettin.

So the Magellan Telescope is going up, but also ALMA and others in Chile

Evet, Macellan Teleskobu yapılıyor, ancak Şili'de ALMA teleskobu var,

and elsewhere, including in Hawaii.

Hawaii dahil başka yerlerde de teleskoplar var.

Is it about cooperation and complementarity, or about competition?

Bu bir işbirlik ve tamamlayıcılık mı yoksa bir rekabet mi?

I know there's competition in terms of funding, but what about the science?

Biliyorum finansman anlamında bir rekabet var ancak bilimsel boyutu ne?

Wendy Freedman: In terms of the science, they're very complementary.

Wendy Freedman: Bilimsel olarak oldukça tamamlayıcılar.

The telescopes that are in space, the telescopes on the ground,

Uzaydaki teleskoplar, yeryüzündekiler,

telescopes with different wavelength capability,

farklı dalga boyutunda gözlem yapanlar,

telescopes even that are similar, but different instruments --

hatta benzer özellikte olup farklı edevatı olan teleskoplar,

they will all look at different parts of the questions that we're asking.

bunların hepsi sorduğumuz sorunun farklı bölümlerini araştıracaklar.

So when we discover other planets, we'll be able to test those observations,

Yani başka gezegenleri keşfettiğimizde bu gözlemleri test edebileceğiz,

we'll be able to measure the atmospheres,

atmosferleri ölçebileceğiz,

be able to look in space with very high resolution.

uzaya çok yüksek çözünürlükte bakabileceğiz.

So, they're very complementary.

Yani oldukça tamamlayıcılar.

You're right about the funding, we compete;

Finansman konusunda haklısın, rekabet halindeyiz;

but scientifically, it's very complementary.

ancak bilimsel anlamda bu durum oldukça tamamlayıcı.

BG: Wendy, thank you very much for coming to TEDGlobal.

BG: Wendy, TEDGlobal'a katıldığın için çok teşekkür ederim.

WF: Thank you.

WF: Teşekkürler.

(Applause)

(Alkış)