This new telescope might show us the beginning of the universe | Wendy Freedman

Tłumaczenie: Jolanta Dohrmann Korekta: Marta Konieczna

When I was 14 years old, I was interested in science --

Jako 14-latka interesowałam się nauką.

fascinated by it, excited to learn about it.

Byłam nią zafascynowana i chętna do nauki.

And I had a high school science teacher who would say to the class,

W liceum nauczyciel od przedmiotów ścisłych mówił:

"The girls don't have to listen to this."

"Dziewczyny nie muszą tego słuchać".

Encouraging, yes.

Zachęcające, prawda?

(Laughter)

(Śmiech)

I chose not to listen -- but to that statement alone.

Nie posłuchałam go.

So let me take you to the Andes mountains in Chile,

Zabiorę was w Andy do Chile.

500 kilometers, 300 miles northeast of Santiago.

500 km na północny wschód od Santiago.

It's very remote, it's very dry and it's very beautiful.

Jest tam odludnie, sucho i przepięknie.

And there's not much there.

Nic się tam nie dzieje.

There are condors, there are tarantulas,

Są kondory, tarantule,

and at night, when the light dims,

a nocą, gdy się ściemnia,

it reveals one of the darkest skies on Earth.

ukazuje się jeden z najciemniejszych firmamentów.

It's kind of a magic place, the mountain.

Magiczne miejsce, góry.

It's a wonderful combination of very remote mountaintop

Przepiękna kombinacja odległych szczytów

with exquisitely sophisticated technology.

z wyrafinowaną techniką.

And our ancestors, for as long as there's been recorded history,

Od zarania dziejów, nasi przodkowie

have looked at the night sky and pondered the nature of our existence.

wpatrywali się w niebo i zastanawiali nad naturą istnienia.

And we're no exception, our generation.

Nasze pokolenie nie jest wyjątkiem.

The only difficulty is that the night sky now is blocked

Problemem jest niebo

by the glare of city lights.

zanieczyszczone przez światła miasta.

And so astronomers go to these very remote mountaintops

Astronomowie muszą podróżować w odległe szczyty górskie,

to view and to study the cosmos.

żeby obserwować i studiować kosmos.

So telescopes are our window to the cosmos.

Teleskopy są oknem do kosmosu.

It's no exaggeration to say that the Southern Hemisphere is going to be

Półkula południowa będzie przyszłością astronomii w XXI wieku.

the future of astronomy for the 21st century.

We have an array of existing telescopes already,

Obecnie mamy wiele teleskopów

in the Andes mountains in Chile,

w Andach w Chile.

and that's soon to be joined by a really sensational array of new capability.

Wkrótce dołączą do nich nowe z większymi możliwościami.

There will be two international groups that are going to be building

Dwie międzynarodowe grupy rozpoczną budowę ogromnych teleskopów,

giant telescopes, sensitive to optical radiation, as our eyes are.

wrażliwych na światło, jak nasze oczy.

There will be a survey telescope

Będzie teleskop obserwujący,

that will be scanning the sky every few nights.

który co kilka nocy przeskanuje niebo.

There will be radio telescopes,

Będą radioteleskopy

sensitive to long-wavelength radio radiation.

wykorzystujące radiowe fale długie.

And then there will be telescopes in space.

Będą również teleskopy w kosmosie.

There'll be a successor to the Hubble Space Telescope;

Następca Teleskopu Hubble'a,

it's called the James Webb Telescope,

Teleskop Jamesa Webba,

and it will be launched in 2018.

zostanie wysłany w 2018 roku.

There'll be a satellite called TESS

Satelita TESS,

that will discover planets outside of our solar system.

który odkryje planety spoza Układu Słonecznego.

For the last decade, I've been leading a group --

Przez ostatnie 10 lat prowadziłam grupę,

a consortium -- international group,

konsorcjum budujące teleskop,

to build what will be, when it's finished,

który po ukończeniu będzie największym

the largest optical telescope in existence.

istniejącym teleskopem optycznym.

It's called the Giant Magellan Telescope, or GMT.

Nazywa się on Gigantycznym Teleskopem Magellana, w skrócie GMT.

This telescope is going to have mirrors that are 8.4 meters in diameter --

Każde ze zwierciadeł teleskopu będzie miało średnicę 8,4 metra.

each of the mirrors.

That's almost 27 feet.

Prawie 27 stóp.

So it dwarfs this stage -- maybe out to the fourth row in this audience.

Od tej sceny sięgałoby do czwartego rzędu.

Each of the seven mirrors in this telescope

Każde z siedmiu luster

will be almost 27 feet in diameter.

będzie miało 8,4 metra średnicy.

Together, the seven mirrors in this telescope will comprise

Wszystkie razem utworzą średnicę 24 metrów.

80 feet in diameter.

So, essentially the size of this entire auditorium.

Wielkość tego audytorium.

The whole telescope will stand about 43 meters high,

Teleskop będzie wysoki na około 43 metry.

and again, being in Rio,

Będąc w Rio zapewne widzieliście pomnik Chrystusa.

some of you have been to see the statue of the giant Christ.

W przybliżeniu to ta sama wysokość.

The scale is comparable in height;

in fact, it's smaller than this telescope will be.

Pomnik jest trochę mniejszy.

Teleskop rozmiarem będzie zbliżony do Statui Wolności.

It's comparable to the size of the Statue of Liberty.

And it's going to be housed in an enclosure that's 22 stories --

Będzie umieszczony w obudowie wysokiej na 22 piętra,

60 meters high.

czyli o wysokości 60 metrów.

But it's an unusual building to protect this telescope.

Ten nietypowy budynek ochraniający teleskop

It will have open windows to the sky,

będzie miał rozsuwane okna.

be able to point and look at the sky,

Umożliwi to nakierowanie teleskopu i obserwację nieba.

and it will actually rotate on a base --

Będzie umieszczony na ruchomej podstawie.

2,000 tons of rotating building.

2000 ton obrotowego budynku.

The Giant Magellan Telescope will have 10 times the resolution

Gigantyczny Teleskop Magellana będzie miał rozdzielczość

of the Hubble Space Telescope.

10 razy lepszą niż Teleskop Hubble'a.

It will be 20 million times more sensitive than the human eye.

Będzie 20 milionów razy wrażliwszy niż ludzkie oko.

And it may, for the first time ever, be capable of finding life on planets

Możliwe, że odkryje życie

outside of our solar system.

na jednej z planet pozasłonecznych.

It's going to allow us to look back at the first light in the universe --

Umożliwi nam obserwację pierwszego światła wyemitowanego we wszechświecie.

literally, the dawn of the cosmos.

Narodziny kosmosu.

The cosmic dawn.

It's a telescope that's going to allow us to peer back,

Ten teleskop pozwoli nam spojrzeć w przeszłość,

witness galaxies as they were when they were actually assembling,

uchwycić moment formowania się galaktyk,

the first black holes in the universe, the first galaxies.

pierwsze czarne dziury i pierwsze galaktyki.

Now, for thousands of years, we have been studying the cosmos,

Od tysięcy lat badamy kosmos,

we've been wondering about our place in the universe.

zastanawiając się nad naszym miejscem we wszechświecie.

The ancient Greeks told us

Starożytni Grecy wierzyli,

that the Earth was the center of the universe.

że Ziemia jest w jego centrum.

Five hundred years ago, Copernicus displaced the Earth,

500 lat temu Kopernik usunął stamtąd Ziemię

and put the Sun at the heart of the cosmos.

i umieścił Słońce.

And as we've learned over the centuries,

Przez stulecia,

since Galileo Galilei, the Italian scientist,

odkąd Galileusz, włoski naukowiec,

first turned, in that time, a two-inch, very small telescope, to the sky,

nakierował swoją lunetę w stronę nieba

every time we have built larger telescopes,

i za każdym razem, gdy zbudowano większy teleskop,

we have learned something about the universe;

uczyliśmy się czegoś nowego o wszechświecie.

we've made discoveries, without exception.

Dokonywaliśmy odkryć.

We've learned in the 20th century that the universe is expanding

W XX wieku dowiedzieliśmy się, że wszechświat się rozszerza,

and that our own solar system is not at the center of that expansion.

a Układ Słoneczny nie jest w centrum tego rozrostu.

We know now that the universe is made of about 100 billion galaxies

Wiemy, że wszechświat jest zbudowany z około 100 miliardów galaktyk,

that are visible to us,

które możemy zobaczyć.

and each one of those galaxies has 100 billion stars within it.

Każda z tych galaktyk zawiera setki miliardów gwiazd.

So we're looking now at the deepest image of the cosmos

To najgłębsze zdjęcie wszechświata

that's ever been taken.

wykonane przez Teleskop Hubble'a.

It was taken using the Hubble Space Telescope,

and by pointing the telescope at what was previously a blank region of sky,

Nakierowano go na część nieba, którą uważano za pustą,

before the launch of Hubble.

przed wysłaniem Hubble'a.

And if you can imagine this tiny area,

Wyobraźcie sobie maleńki obszar,

it's only one-fiftieth of the size of the full moon.

jedna pięćdziesiąta rozmiaru Księżyca.

So, if you can imagine the full moon.

Wyobraźcie sobie Księżyc w pełni.

And there are now 10,000 galaxies visible within that image.

To zdjęcie zawiera 10 000 galaktyk.

And the faintness of those images and the tiny size is only a result

Słaba widoczność albo mały rozmiar wynikają z ich odległości.

of the fact that those galaxies are so far away, the vast distances.

Znajdują się one nieprawdopodobnie daleko.

And each of those galaxies may contain within it

Każda z tych galaktyk może zawierać

a few billion or even hundreds of billions of individual stars.

od kilku do kilkuset miliardów gwiazd.

Telescopes are like time machines.

Teleskopy są jak wehikuły czasu.

So the farther back we look in space, the further back we see in time.

Bardziej odległe zdjęcia pokazują nam bardziej odległy czas.

And they're like light buckets -- literally, they collect light.

Są jak kubły światła. Zbierają światło.

So larger the bucket, the larger the mirror we have,

Im większy jest ten kubeł tym większe jego zwierciadła,

the more light we can see, and the farther back we can view.

i tym więcej możemy zobaczyć, spojrzeć dalej w przeszłość.

So, we've learned in the last century

W ostatnim stuleciu zaobserwowaliśmy

that there are exotic objects in the universe -- black holes.

egzotyczne obiekty, które nazywamy czarnymi dziurami.

We've even learned that there's dark matter and dark energy

Wiemy, że istnieje ciemna materia i ciemna energia,

that we can't see.

której nie możemy zobaczyć.

So you're looking now at an actual image of dark matter.

To aktualne zdjęcie ciemnej materii.

(Laughter)

(Śmiech)

You got it. Not all audiences get that.

Widzę, że łapiecie. Nie wszyscy to łapią.

(Laughter)

(Śmiech)

Ciemna materia istnieje, mimo że jej nie widać,

So the way we infer the presence of dark matter --

we can't see it -- but there's an unmistakable tug, due to gravity.

obserwujemy jej zachowanie w polu grawitacyjnym.

We now can look out, we see this sea of galaxies

Spoglądając dalej widzimy nieskończoność galaktyk

in a universe that's expanding.

w rozszerzającym się wszechświecie.

What I do myself is to measure the expansion of the universe,

Zajmuję się pomiarem prędkości rozszerzania się wszechświata.

and one of the projects that I carried out in the 1990s

Jeden z moich projektów, rozpoczęty w latach 90.

used the Hubble Space Telescope to measure how fast the universe is expanding.

posłużył się Teleskopem Hubble'a, żeby dokonać tych obliczeń.

We can now trace back to 14 billion years.

Możemy patrzeć wstecz 14 miliardów lat.

We've learned over time that stars have individual histories;

Dowiedzieliśmy się, że gwiazdy mają swoją historię.

that is, they have birth, they have middle ages

Rodzą się, przechodzą przez wiek średni,

and some of them even have dramatic deaths.

a niektóre z nich mają dramatyczny koniec.

So the embers from those stars actually then form the new stars that we see,

Pył i gaz z tych gwiazd jest materiałem, z którego powstają nowe gwiazdy.

most of which turn out to have planets going around them.

Wiele z nich posiada wirujące wokół nich planety.

And one of the really surprising results in the last 20 years

Jednym z zaskakujących odkryć ostatnich 20 lat

has been the discovery of other planets going around other stars.

były planety okrążające inne gwiazdy.

These are called exoplanets.

Nazywamy je egzoplanetami.

And until 1995, we didn't even know the existence of any other planets,

Do 1995 roku nikt nie miał pojęcia o planetach znajdujących się

other than going around our own sun.

w innych układach słonecznych.

But now, there are almost 2,000 other planets orbiting other stars

Wiemy o prawie 2000 egzoplanetach.

that we can now detect, measure masses for.

Możemy je zobaczyć i zmierzyć.

There are 500 of those that are multiple-planet systems.

500 z nich to systemy z wieloma planetami.

And there are 4,000 -- and still counting -- other candidates

4000 to obiekty kandydujące na miano planety i liczba ta nadal rośnie.

for planets orbiting other stars.

They come in a bewildering variety of different kinds.

There are Jupiter-like planets that are hot,

Niektóre są jak Jowisz, inne są gorące.

there are other planets that are icy, there are water worlds

Są planety pokryte lodem i planety pokryte wodą.

and there are rocky planets like the Earth, so-called "super-Earths,"

Niektóre są skaliste, jak Ziemia, nazywamy je superziemiami.

and there have even been planets that have been speculated diamond worlds.

Istnieją też spekulacje o istnieniu diamentowych planet.

So we know there's at least one planet, our own Earth, in which there is life.

Przynajmniej na jednej planecie znajduje się życie - to Ziemia.

We've even found planets that are orbiting two stars.

Są planety które krążą wokół dwóch gwiazd.

That's no longer the province of science fiction.

To nie jest już tylko domeną science fiction.

Życie istnieje na naszej planecie.

So around our own planet, we know there's life,

we've developed a complex life, we now can question our own origins.

Osiągnęło tu wyższy poziom. Czas zapytać o nasze pochodzenie.

And given all that we've discovered, the overwhelming numbers now suggest

Biorąc pod uwagę niewiarygodną liczbę odkryć,

that there may be millions, perhaps -- maybe even hundreds of millions --

jest możliwe, że istnieją miliony a nawet setki milionów planet,

of other [planets] that are close enough --

just the right distance from their stars that they're orbiting --

wystarczająco blisko gwiazdy,

którą okrążają,

to have the existence of liquid water and maybe could potentially support life.

żeby posiadać wodę, a może nawet życie.

So we marvel now at those odds, the overwhelming odds,

Zachwycamy się tymi szansami.

and the amazing thing is that within the next decade,

Zwłaszcza, że w ciągu następnych 10 lat,

the GMT may be able to take spectra of the atmospheres of those planets,

GMT będzie zdolny do analizy widm atmosfery tych planet

and determine whether or not they have the potential for life.

i ustalenia, czy jest tam możliwe życie.

So, what is the GMT project?

Czym jest GMT?

It's an international project.

To projekt międzynarodowy.

It includes Australia, South Korea, and I'm happy to say, being here in Rio,

Członkowie to: Australia, Korea Południowa z radością dodam, będąc w Rio,

that the newest partner in our telescope is Brazil.

że naszym nowy partnerem jest Brazylia.

(Applause)

(Brawa)

It also includes a number of institutions across the United States,

Obejmuje też kilka instytucji ze Stanów Zjednoczonych,

including Harvard University,

takich jak Uniwersytet Harvarda

the Smithsonian and the Carnegie Institutions,

Instytuty Smithsona i Carnegie,

and the Universities of Arizona, Chicago, Texas-Austin and Texas A&M University.

Uniwersytety Arizony, Chicago, Teksasu-Austin i Teksasu A&M.

It also involves Chile.

Członkiem jest też Chile.

So, the making of the mirrors in this telescope is also fascinating

Interesujący jest proces tworzenia zwierciadeł teleskopu.

in its own right.

Take chunks of glass, melt them in a furnace that is itself rotating.

Tłuczone szkło wytapia się w piecu obrotowym,

This happens underneath the football stadium

który znajduje się pod stadionem futbolowym

at the University of Arizona.

Uniwersytetu Arizony.

It's tucked away under 52,000 seats.

Schowany pod 52 000 miejsc.

Nobody know it's happening.

Nikt o tym nie wie.

And there's essentially a rotating cauldron.

Jest tam obracający się kocioł.

The mirrors are cast and they're cooled very slowly,

Odlewane zwierciadła stygną powoli,

and then they're polished to an exquisite precision.

a potem są szlifowane z niezwykła precyzją.

And so, if you think about the precision of these mirrors,

Żeby zrozumieć skalę precyzji,

the bumps on the mirror, over the entire 27 feet,

wyobraźcie sobie nierówność na ośmio metrowym zwierciadle,

amount to less than one-millionth of an inch.

rzędu jednej milionowej centymetra?

So, can you visualize that?

Możecie to sobie wyobrazić?

Ow!

Auć!

(Laughter)

(Śmiech)

That's one five-thousandths of the width of one of my hairs,

To jedna pięciotysięczna grubości włosa

over this entire 27 feet.

na 8 metrowej powierzchni.

It's a spectacular achievement.

Spektakularne osiągnięcie.

It's what allows us to have the precision that we will have.

Taka dokładność pozwala nam na niezwykłą precyzję.

So, what does that precision buy us?

Co to oznacza dla nas?

So the GMT, if you can imagine --

Gdybyśmy użyli GMT,

żeby zobaczyć monetę, którą mam w kieszeni.

if I were to hold up a coin, which I just happen to have,

and I look at the face of that coin, I can see from here

Patrząc na reszkę,

widzę napis i widzę twarz.

the writing on the coin; I can see the face on that coin.

My guess that even in the front row, you can't see that.

Przypuszczam, że nawet pierwszy rząd nie może tego zobaczyć.

But if we were to turn the Giant Magellan Telescope,

Gdybyśmy włączyli Gigantyczny Teleskop Magellana,

all 80-feet diameter that we see in this auditorium,

użyli jego 24-metrowej powierzchni

and point it 200 miles away,

i nakierowali na odległość ponad 320 km,

if I were standing in São Paulo, we could resolve the face of this coin.

a ja stałabym w Sao Paulo, moglibyśmy zobaczyć tę monetę.

That's the extraordinary resolution and power of this telescope.

Takie możliwości daje nam wysoka rozdzielczość i moc tego teleskopu.

And if we were --

(Applause)

(Brawa)

If an astronaut went up to the Moon, a quarter of a million miles away,

Gdyby astronauta na Księżycu, oddalony o ćwierć miliona kilometrów,

and lit a candle -- a single candle --

zapalił świeczkę.

then we would be able to detect it, using the GMT.

Dzięki GMT moglibyśmy zobaczyć tę świeczkę.

Quite extraordinary.

Nadzwyczajne.

This is a simulated image of a cluster in a nearby galaxy.

To jest symulacja skupiska gwiazd w pobliskiej galaktyce.

"Nearby" is astronomical, it's all relative.

"Pobliska" w astronomii jest pojęciem względnym.

It's tens of millions of light-years away.

Jest oddalona o dziesiątki milionów lat świetlnych.

This is what this cluster would look like.

So look at those four bright objects,

Popatrzcie na cztery jasne obiekty.

and now lets compare it with a camera on the Hubble Space Telescope.

Teraz porównamy je z kamerą Teleskopu Hubble'a

You can see faint detail that starts to come through.

Widać więcej detali, gwiazdy są lepiej widoczne.

And now finally -- and look how dramatic this is -- this is what the GMT will see.

Na końcu zdjęcie, jakie wykonałby GMT.

So, keep your eyes on those bright images again.

Patrzcie na te jasne punkty.

This is what we see on one of the most powerful existing telescopes on the Earth,

To jest zdjęcie z najlepszego obecnie teleskopu ziemskiego.

and this, again, what the GMT will see.

To będzie możliwe dzięki GMT.

Extraordinary precision.

Niezwykła precyzja.

So, where are we?

Jak postępują prace?

We have now leveled the top of the mountaintop in Chile.

W Chile wyrównano szczyt, na którym rozpocznie się budowa.

We blasted that off.

Wysadzono go w powietrze.

We've tested and polished the first mirror.

Przetestowano i wypolerowano pierwsze zwierciadło.

We've cast the second and the third mirrors.

Odlano drugie i trzecie.

And we're about to cast the fourth mirror.

Trwają przygotowania do odlania czwartego.

We had a series of reviews this year,

W tym roku mieliśmy serię kontroli

international panels that came in and reviewed us,

dokonanych przez międzynarodowy panel.

and said, "You're ready to go to construction."

Otrzymaliśmy pozwolenie na konstrukcje.

And so we plan on building this telescope with the first four mirrors.

Planujemy rozpocząć budowę z pierwszymi czterema zwierciadłami.

We want to get on the air quickly, and be taking science data --

Chcemy jak najszybciej rozpocząć badania.

what we astronomers call "first light," in 2021.

Astronomowie używają powiedzenia "pierwsze światło" w 2021 roku.

And the full telescope will be finished in the middle of the next decade,

Wszystkie prace powinny być zakończone w połowie następnej dekady.

with all seven mirrors.

Z wszystkimi siedmioma zwierciadłami.

So we're now poised to look back at the distant universe,

Jesteśmy gotowi spojrzeć w przeszłość.

the cosmic dawn.

Na narodziny kosmosu.

We'll be able to study other planets in exquisite detail.

Będziemy mogli badać odległe planety z niezwykłą dokładnością.

But for me, one of the most exciting things about building the GMT

Dla mnie najbardziej ekscytującą możliwością, związaną z budową GMT,

is the opportunity to actually discover something

jest szansa na odkrycie czegoś nowego.

that we don't know about -- that we can't even imagine at this point,

Niewyobrażalnego w tym momencie,

something completely new.

czegoś zupełnie nieznanego.

And my hope is that with the construction of this and other facilities,

Mam też nadzieję, że budowa tego obiektu,

that many young women and men will be inspired to reach for the stars.

zainspiruje młodych ludzi, żeby sięgnąć do gwiazd.

Thank you very much.

Dziękuję bardzo.

Obrigado.

Obrigado

(Applause)

(Brawa)

Bruno Giussani: Thank you, Wendy.

Bruno Giussani: Dziękuję Wendy.

Stay with me, because I have a question for you.

Zostań ze mną. Mam pytanie.

You mentioned different facilities.

Wspomniałaś o innych obiektach.

So the Magellan Telescope is going up, but also ALMA and others in Chile

Teleskop Magellana jest w budowie, a co z ALMA i innymi w Chile

and elsewhere, including in Hawaii.

i w innych miejscach, w tym na Hawajach.

Is it about cooperation and complementarity, or about competition?

Czy chodzi tu o kooperacje i komplementarność czy o rywalizację?

I know there's competition in terms of funding, but what about the science?

Istnieje rywalizacja o fundusze,

a co z nauką?

Wendy Freedman: In terms of the science, they're very complementary.

Wendy Freedman: W nauce działają one na zasadzie komplementarności.

The telescopes that are in space, the telescopes on the ground,

Teleskopy w przestrzeni i na Ziemi.

telescopes with different wavelength capability,

Pracujące na różnych widmach

telescopes even that are similar, but different instruments --

albo nawet podobne, ale używające innych instrumentów.

they will all look at different parts of the questions that we're asking.

Wszystkie sprawdzają różne opcje odpowiedzi na to samo pytanie.

So when we discover other planets, we'll be able to test those observations,

Kiedy odkryjemy inne planety, będziemy mogli użyć ich obserwacji,

we'll be able to measure the atmospheres,

dokonać pomiaru atmosfer.

be able to look in space with very high resolution.

Będziemy spoglądać w niebo, używając wysokiej rozdzielczości.

So, they're very complementary.

Są komplementarne.

You're right about the funding, we compete;

Masz rację z funduszami, rywalizujemy o nie.

but scientifically, it's very complementary.

W nauce uzupełniamy się.

BG: Wendy, thank you very much for coming to TEDGlobal.

BG: Wendy, dziękuję za udział w TEDGlobal.

WF: Thank you.

WF: Dziękuję.

(Applause)

(Brawa)