Bill Clinton: TED Prize wish: Let's build a health care system in Rwanda

Translator: Liridon Shala Reviewer: Robert Lokaj

I thought in getting up to my TED wish

Unë mendova në ardhëjen e një dëshire për TED-in tim

I would try to begin by putting in perspective what I try to do

Unë do dëshiroja të filloj duke e vënë në prespektivë atë që unë po provoj të bejë

and how it fits with what they try to do.

dhe se lidhet ajo me atë që unë po provojë të bejë.

We live in a world that everyone knows is interdependent,

Ne jetojmë në një botë që secili e din se është e ndërlidhur,

but insufficient in three major ways.

mirpo është e paqendrueshme në tri menyra.

It is, first of all, profoundly unequal:

Është së pari e pabarabartë:

half the world's people still living on less than two dollars a day;

gjysma e njerëzve të botës akoma jetojnë në më pak se dy dollarë në ditë;

a billion people with no access to clean water;

një miljardë njerëz pa qasje në ujin e pastërt;

two and a half billion no access to sanitation;

dy e gjysm miljardi njerëz pa qasje në sanitari;

a billion going to bed hungry every night;

një miljard shkojnë në gjum me uri;

one in four deaths every year from AIDS, TB, malaria

një në katër vdekje gjdo vitë nga HIVI,TB, malaria

and the variety of infections associated with dirty water --

dhe shumëllojëshmeria e infeksioneve që marruar nga uji i pa pastërt --

80 percent of them under five years of age.

80 përqind e tyre janë përfundi pesë vjeq.

Even in wealthy countries it is common now to see inequality growing.

Madje edhe një shtetë i pasur shpeshë herë po shef rritje të pa barabartë.

In the United States, since 2001 we've had five years of economic growth,

Në Shtetet e Bashkuara, që nga viti 2001 ne kemi pasur pesë vite të rritjes ekonomike,

five years of productivity growth in the workplace,

pesë vite të produktivitetit në rritjen e vendeve të punës,

but median wages are stagnant and the percentage of working families

mirpo pagat mesatare janë zvogluar dhe përqindje e familjeve që punojnë

dropping below the poverty line is up by four percent.

po bie përfundit linjës se varfëris me katër përqind.

The percentage of working families without health care up by four percent.

Përqindja e familjeve që punojnë pa sigurim shëndetësor është rritur me katër përqind.

So this interdependent world which has been pretty good to most of us --

Pra një botë e ndërlidhur e cila ka qenë shumë e mirë për shumicen e neve --

which is why we're all here in Northern California doing what we do

ja përse ne jemi këtu në Northern Carlifonia duke e berë atë që po e bejmë

for a living, enjoying this evening -- is profoundly unequal.

për jetesë, duke u knaqur këtë mbremje -- është e pabarabartë.

It is also unstable.

Është gjithashtu jo-stabile.

Unstable because of the threats of terror,

Jo-stabile për arësyje të teroritë,

weapons of mass destruction, the spread of global disease

armët e shkatërrimit në masë, shprendarja e sëmundjeve globale

and a sense that we are vulnerable to it in a way that we weren't not so many years ago.

dhe një sensë që ne jemi të vullënetshmen në një menyr që nuk kemi qen vite më parë.

And perhaps most important of all, it is unsustainable

Dhe ndoshta më e rendësishmja e të gjithave është jo paqëndrueshmeria

because of climate change, resource depletion and species destruction.

për arësyje të ndryshimit të klimes, zvoglimit të resurseve dhe shkatërrimi i specjeve.

When I think about the world I would like to leave to my daughter

Kur unë mendojë për botën që do dëshiroja t'ja lë vajzës sime

and the grandchildren I hope to have,

dhe fëmijeve të saj që shpresoj ti kem,

it is a world that moves away from unequal, unstable, unsustainable

është një botë e cila lëviz nga e pabarabarta,jo-stabilja,e paqëndrueshme

interdependence to integrated communities -- locally, nationally and globally --

e ndërlidhura me komunitetin e integruarë -- lokalishtë, nacjonalishtë dhe globalishtë --

that share the characteristics of all successful communities:

e cila ndanë karakteristikat e një komunitetit të sukësesëshem:

a broadly shared, accessible set of opportunities,

një ndarje e përgjithëshme, e qasëshme e vegëlave të mundësive,

a shared sense of responsibility for the success of the common enterprise

një senë i ndarë i përgjgjësive për sukësesin e përgjithëshem

and a genuine sense of belonging.

dhe një sensë gjenial i përkatësis.

All easier said than done.

Të gjitha lehët të thëna mirpo më vështir të bëra.

When the terrorist incidents occurred in the United Kingdom a couple of years ago,

Kur një incidentë teroristë ndodhi në Angli disa vite më parë,

I think even though they didn't claim as many lives as we lost in the United States on 9/11,

Unë mendoj se nuk kërkonin aq jetra njerëzish siq humbëm në Shtetet e BAshkuara në 9/11,

I think the thing that troubled the British most

Unë mendoj se gjëja që i shqetëso Britanezët më së shumti

was that the perpetrators were not invaders, but homegrown citizens

ishte që para ardhësit ishin jo largët, mirpo qytetarë të rritur

whose religious and political identities were more important to them

që religjionin i tyre dhe identiteti politik ishte më i rendësishme për ta

than the people they grew up with, went to school with,

sesa njerëzit që u rriten me ta, shkuan në shkollë,

worked with, shared weekends with, shared meals with.

punuan, ndanë vikende, ndan ushqime me ta.

In other words, they thought their differences

Me fjalë tjera, ata menduan se ndryshimi

were more important than their common humanity.

ishte me i rendësishem sesa humaniteti i përbashkët.

It is the central psychological plague of humankind in the 21st century.

Është centralisht një plug psikologjik i njerëzimit në shekullin 21.

Into this mix, people like us, who are not in public office,

Në këtë përzirje, njerëz sikurse ne, të cilat nuk janë në zyre publike,

have more power to do good than at any time in history,

kanë shumë fuqi për të berë mirë në gjdo kohë në histori,

because more than half the world's people

sepse më shumë se gjysma e popullësis botërore

live under governments they voted in and can vote out.

jetojnë përfundi qeveris që ata kanë votuar dhe mund të mos e votojnë.

And even non-democratic governments are more sensitive to public opinion.

Dhe madje edhe qeveritë jo-demokratika janë më senzitiv ndaj opinionit publikë.

Because primarily of the power of the Internet,

Sepse fuqia e internetit,

people of modest means can band together and amass vast sums of money

njerëzit të mendimeve modeste mund të ndalojnë së bashku dhe një shumë maramendëse parash

that can change the world for some public good if they all agree.

e cila mund të ndryshoj boten për të mirë të publikut nese ata të gjithë pajtohen.

When the tsunami hit South Asia, the United States contributed 1.2 billion dollars.

Kur tsunaim goditi Afrikën e Jugut, Shtetet e Bashkurara kontribuan me 1.2 miljardë dollarë.

30 percent of our households gave.

30 përqind e shtëpiakve dhanë.

Half of them gave over the Internet.

Gjysma e tyre dhanë në internet.

The median contribution was somewhere around 57 dollars.

Kontributi mesatarë ishte dikur rreth 57 dollarë.

And thirdly, because of the rise of non-governmental organizations.

Dhe së treti, si pasojë e rritëjes së organizatave jo-qeveritare.

They, businesses, other citizens' groups, have enormous power

Ata, bizneset, grupet tjera të qytetarve, kanë fuqi të pakrahasueshme

to affect the lives of our fellow human beings.

për të ndikuar në jetrat e njerëzve rreth nesh.

When I became president in 1993,

Kur unë u bera president në vitin 1993,

there were none of these organizations in Russia.

nuk ishte asnjë nga këto organizata në Rusi.

There are now a couple of hundred thousand.

Tani janë me qindra e mijera.

None in India. There are now at least a half a million active.

Asnjë në Indi. Tani janë të pakten gjysmë miljoni aktivë.

None in China. There are now 250,000 registered with the government,

Asnjë në Kinë. Tani janë 250,000 të regjistruar në qeveri,

probably twice again that many who are not registered for political reasons.

ndoshta edhe dy herë më shumë nga ato që nuk janë të regjistruar për arësyje politike.

When I organized my foundation, and I thought about the world as it is

Kur unë e organizova fondacjonin timë, mendova që botë është siq është

and the world that I hope to leave to the next generation,

dhe botën që unë dua të lë për gjeneratat e ardhëshme,

and I tried to be realistic about what I had cared about all my life

dhe unë u përpiqa të jem realistë rreth asaj që unë u kujdesa për terë jeten

that I could still have an impact on.

që akoma mund të kisha një vendim në të.

I wanted to focus on activities

Unë dëshiroja të fokusohesha në aktivitete

that would help to alleviate poverty, fight disease, combat climate change,

që do të ndihmonin ta zbusim papunësin, të luftojmë sëmundjet, të lujftojmë ndryshimet klimaterike

bridge the religious, racial and other divides that torment the world,

të lidhim religjëjonet, ti ribashkojmë ata të ndarët nepër botë,

but to do it in a way that would either use

mirpo për të berë në një menyr që të ose të përdorim

whatever particular skills we could put together in our group

qfardo aftësi që ne mund të kemi ti vendosin në grupë

to change the way some public good function was performed

për të ndryshuar menyren që disa shërbime publike ishin përformuar

so that it would sweep across the world more.

pra kjo do të ndryshonte botën më teper.

You saw one reference to that in what we were able to do with AIDS drugs.

Ju e keni parë një referncë të asaj që ne ishim në gjendje të bënim më barnat e HIV-it.

And I want to say that the head of our AIDS effort,

Dhe unë dëshiroj të them se kryesuesi i përkrahjes sonë të HIVI-it,

and the person who also is primarily active in the wish I'll make tonight,

dhe përsoni i cili është kryesisht aktivë në dëshiren për të bërë sonte,

Ira Magaziner, is here with me and I want to thank him for everything he's done.

Ira Magaziner, është këtu me mua dhe unë dëshiroj ta falenderoj për gjdogjë që ka bërë.

He's over there.

Ai është këtu.

(Applause)

(Duartrokitje)

When I got out of office and was asked to work, first in the Caribbean,

Unë unë u largova nga zyra më ishte kërkuar të punoj, së pari në Caribbean,

to try to help deal with the AIDS crisis,

për të provuar të mirrem më krizat e HIVI-it,

generic drugs were available for about 500 dollars a person a year.

barnat gjenerike ishin të disponueshme rreth 500 në vitë për një përson.

If you bought them in vast bulks,

Nese i keni blerë ato në sasira të mëdha,

you could get them at a little under 400 dollars.

ju mund ti merrni ato pak më pakë se 400 dollarë.

The first country we went to work in, the Bahamas,

Shteti i parë që ne shkuam për të punuar ishte Bahamas,

was paying 3,500 dollars for these drugs.

ishte duke i paguar 3,500 dollarë për këto barna.

The market was so terribly disorganized

Tregu ishte shumë i dis-organizuarë

that they were buying this medicine through two agents

që ishtin duke i blerë këto medicina nepërmjet dy agjentëve

who were gigging them sevenfold.

që po loznin si po donin.

So the very first week we were working,

Pra menjëherë javen e parë që ne filluam të punojmë,

we got the price down to 500 dollars.

ne zbritem qmimin në 500 dollarë.

And all of a sudden, they could save seven times as many lives

Dhe përnjëherazi, ata mund të kurësenin shtatë herë më tepër jetra njerëzish

for the same amount of money.

për të njejtën shumë të parave.

Then we went to work with the manufacturers of AIDS medicines,

Pastaj ne shkuam të punojmë me fabrikuesit e medicinave për HIV,

one of whom was cited in the film,

njëri i cili ishte cituar në firmë,

and negotiated a whole different change in business strategy,

dhe negocjuam një strategji krejt ndryshe biznesi,

because even at 500 dollars, these drugs

sepse edhe në 500 dollarë, këto barna

were being sold on a high-margin, low-volume, uncertain-payment basis.

ishin shitur në një marzh shumë të lartë vitimi, me volum të vogel, siguri të pakët të pagesave.

So we worked on improving the productivity of the operations

Pra ne filluam të punojmë në përmisimin e produktiviteti të këtyre operacjoneve

and the supply chain, and went to a low-margin, high-volume,

dhe menyra e furnizimit, dhe shkoi në marzha të vogëla dhe volume të mëdha,

absolutely certain-payment business.

dhe pagesa apsulutishtë të sigurta.

I joked that the main contribution we made

Unë bëra shaka tek ky kontributë kryesore qe ne ndërtuam

to the battle against AIDS was to get the manufacturers

tek beteja kundër HIV-it që ishte për të filluam fabrikimin

to change from a jewelry store to a grocery store strategy.

për të ndryshuar nga një dyqan bizhuteria tek një shitës me pakic ushqimesh.

But the price went to 140 dollars from 500.

Mirpo qmimi u ulë deri në 140 dollarë nga sa ishte 500.

And pretty soon, the average price was 192 dollars.

Dhe shumë shpejt, qmimi mesatarë ishte rreth 192 dollarë.

Now we can get it for about 100 dollars.

Tani ne mund ta marrim pothuajse për 100 dollarë.

Children's medicine was 600 dollars,

Medicina e fëmijeve ishte 600 dollarë,

because nobody could afford to buy any of it.

sepse askush nuk mund ta përballonte ndonjë nga ai.

We negotiated it down to 190.

Ne e negocjuam deri në 190.

Then, the French imposed their brilliantly conceived airline tax

Pastaj, Franca i shtojë takësen e linëjes ajërore

to create a something called UNITAID,

për të krijuar diqka të quajtur UNITAID,

got a bunch of other countries to help.

mori disa shtete për ta ndihmuarë.

That children's medicine is now 60 dollars a person a year.

Ajo medicina për fëmije tani është 60 dollarë në vitë për një përson.

The only thing that is keeping us from basically saving the lives

Pra gjëja e vetëme që po nga mban neve prej shpëtimit të jetrave

of everybody who needs the medicine to stay alive

të gjdokujt që dëshiron medicinen për të qendëruar gjallë

are the absence of systems necessary to diagnose, treat and care

është mungesa e sistemeve të nevojëshme për të diagnostifikuar, trajtuar dhe kujdesur

for people and deliver this medicine.

për njerëzit dhe dergesen e kësaj medicine.

We started a childhood obesity initiative with the Heart Association in America.

Ne filluam një inicjative të mbërojtjes të lagjave më Asosacjonin e Zemrës në Amerikë.

We tried to do the same thing by negotiating industry-right deals

Ne provuam të gjëjmë të njejtën gjë duke negocjuar marrëveshjet industriale

with the soft drink and the snack food industry to cut the caloric

me pijet dhe me industrin e ushqimeve për të zvogluar kalorinë

and other dangerous content of food going to our children in the schools.

dhe përmbajtëjeve tjera të dëmshmeve nga ushqimi për fëmijet tanë në shkolla.

We just reorganized the markets.

Ne vetem ri-organizuam tregjet.

And it occurred to me that in this whole non-governmental world,

Dhe mu dukë mua se në këtë botën jo-qeveritare,

somebody needs to be thinking about organizing public goods markets.

që dikush duhet të mendoj për të organizuar tregjet e gjërave publike.

And that is now what we're trying to do,

Dhe kjo është ajo që tani ne po e bejmë,

and working with this large cities group to fight climate change,

dhe jemi duke punuar me groupet më të mëdha të qyteteve për të luftuar kundër ndryshimeve klimaterike,

to negotiate huge, big, volume deals that will enable cities

për të negocjuar, volume të mëdha marrëveshje të cilat do ti mundësojnë qyteteve

which generate 75 percent of the world's greenhouse gases,

të cilat gjenerojnë 75 përqind e gazrave të gjelbërta të botës,

to drastically and quickly reduce greenhouse gas emissions

për të reduktuar dramatikisht dhe shpejtësisht emetiminë e gazrave

in a way that is good economics.

ne një menyr që është ekonomikisht e pranueshme.

And this whole discussion as if it's some sort of economic burden,

Dhe e gjithë ky diskutimi sikurse një lloje barre ekonomike,

is a mystery to me.

është një mister për mua.

I think it's a bird's nest on the ground.

Unë mendoj se është një fole zogjësh në tokë.

When Al Gore won his well-deserved Oscar

Kur Al Gora fitoi Oskarin e merituar

for the "Inconvenient Truth" movie, I was thrilled,

për "të vërteten e papranueshme" filmi, isha i mallengjyer,

but I had urged him to make a second movie quickly.

mirpo e kam sygjeruar shpejt që ta bejë filmin e dytë.

For those of you who saw "An Inconvenient Truth,"

Për juve që e keni parë "E vërteta e papranueshme,"

the most important slide in the Gore lecture is the last one,

faqja më interesante në ligjeraten e Al Gores ishte ajo e fundit,

which shows here's where greenhouse gases are going

e cila tregon se ku janë duke shkuar emetimi i gazrave

if we don't do anything, here's where they could go.

nese ne nuk bejmë asgjë, këtë është ajo se ku do të shkojë.

And then there are six different categories

Dhe pastaj janë gjashtë kategori të ndryshme

of things we can do to change the trajectory.

të gjërave që ne mund ta ndryshojmë atë trajektore.

We need a movie on those six categories.

Na duhet një filëm për këto gjashtë kategori.

And all of you need to have it embedded in your brains

Dhe të gjithë juve ju duhet ta ngulitni në trurin tuaj

and to organize yourselves around it.

dhe të organizoni vetveten tuaj rreth tij.

So we're trying to do that.

Pra ne po provojmë te bejmë atë.

So organizing these markets is one thing we try to do.

Pra organizimi i këtyre tregjeve është njëra nga këto gjërat që ne po përpiqemi ta bejmë.

Now we have taken on a second thing, and this gets to my wish.

Tani ne kemi filluar në gjëjen e dyt, dhe kjo po na ndihmon të arrijmë dëshiren time të dytë.

It has been my experience in working in developing countries

Ka qenë eksperienca ime në punimin me shtetet në zhvillimë

that while the headlines may all be -- the pessimistic headlines may say,

që gjithë titujt kryesore mund të jenë -- titulli kryesore mund të thot,

well, we can't do this, that or the other thing because of corruption --

mirë, ne nuk mund ta bejmë këtë apo atë gjën për shkakë të korrupsionit --

I think incapacity is a far bigger problem in poor countries than corruption,

Unë mendoj se jo-kapaciteti është problem më i madhë në shtetet e varfëra sesa korrupsjoni,

and feeds corruption.

dhe ky e ushëqen korrupsjonin.

We now have the money, given these low prices, to distribute

Tani ne kemi paratë, qmimet e ulëta janë të dhëna, për ta shprendarë

AIDS drugs all over the world to people we cannot presently reach.

HIVI barnat e gjithë botës njerëzit nuk mund ti arrijnë.

Today these low prices are available in the 25 countries where we work,

Sotë këto qmime të ulëta janë të disponueshme në 25 shtetet që ne veprojmë,

and in a total of 62 countries,

dhe në totalë prej 62 shteteve,

and about 550,000 people are getting the benefits of them.

dhe rrethë 550,000 njerëz po përfitojnë nga ta.

But the money is there to reach others.

Mirpo paraja është atje për të takuar të tjerët.

The systems are not there to reach the people.

Sistemi nuk është atje për të arritur te njerëzit.

So what we have been trying to do,

Pra atë që ne kemi provuar për ta berë,

working first in Rwanda and then in Malawi and other places --

të punojmë së pari në Ruanda dhe pastaj në Malawia dhe në vende tjera --

but I want to talk about Rwanda tonight --

mirpo unë dëshiroj të flasë rreth Ruandës sonte --

is to develop a model for rural health care in a very poor area

për të zhvilluar një model për kujdesin shëndetësor në vende të varfëra

that can be used to deal with AIDS, TB, malaria, other infectious diseases,

të cilat mund të përdoren për të punuar me HIV,TB,malaria, dhe sëmundje tjera infektive,

maternal and child health, and a whole range of health issues

maternale dhe kujdesi i fëmive, edhe një pjesë tjetër e problemeve shëndetësore

poor people are grappling with in the developing world,

njerëz të varfër po e përfitojnë në boten në zhvillim,

that can first be scaled for the whole nation of Rwanda,

e cila në fillim mund të zvoglohet për të gjithë vendin e Ruandës,

and then will be a model that could literally

dhe pastaj mund të jetë model i cili

be implemented in any other poor country in the world.

mund të implementohet në ndonjë vend tjetër të varfër në botë.

And the test is: one, will it do the job?

Dhe testi është: një, a do të kryej punë?

Will it provide high quality care?

A do të ofrojë shërbime kualitative?

And two, will it do it at a price

Dhe e dyta, a do të funksionoi në atë qmim

that will enable the country to sustain a health care system

që do ta lejojë shtetin të funksionin në shërbimin e kujdesit shëndetësore

without foreign donors after five to 10 years?

pa ndihëmen e donatorve të huaj pas 10 viteve?

Because the longer I deal with these problems,

Sepse sa më gjatë që unë punoj më këto probleme,

the more convinced I am that we have to --

edhe më i bindur jamë që ne duhet ta --

whether it's economics, health, education, whatever --

se a është ekonomike, shëndetësore, edukative, qfardoqoftë --

we have to build systems.

ne duhet ta ndërtojmë sistemin.

And the absence of systems that function

Dhe mungesa e funksjonimit të sistemit

break the connection which got you all in this seat tonight.

e thyen lidhëjen të cilen ju përfituat të ulur sonte.

You think about whatever your life has been,

Ju mendoni se qfardo që jeta juaj ka qen,

however many obstacles you have faced in your life,

sidoqoft shumë mungesa që keni takuar në jeten tuaj,

at critical junctures you always knew

tek momentet kritike qe ju i kujtoni

there was a predictable connection between the effort you exerted

ishte një lidhje e pritëshme në mesë të forcës dhe pritëshmeris

and the result you achieved.

dhe rezultetit që ju keni arritur.

In a world with no systems, with chaos,

Me fjalë tjera pa sistem, me kaosë,

everything becomes a guerilla struggle,

gjdogjë bëhet një penges guerile,

and this predictability is not there.

dhe kjo pritëshmeri nuk ëshë atje.

And it becomes almost impossible to save lives,

Dhe bëhet pothuajse e pa mundëshme për të shpetuar jetra,

educate kids, develop economies, whatever.

edukimi i fëmijeve, zhvillimi i ekonomisë, qardoqoftë.

The person, in my view,

Përsoni, në pikëpamjen time,

who has done the best job of this in the health care area,

i cili ka berë punn më të mirë në zonen e sistemit shëndetësor,

of building a system in a very poor area, is Dr. Paul Farmer,

ndërtimin e një sistemi në një zonë të varfër, është Dr. Paul Farmer,

who, many of you know, has worked for now 20 years with his group,

i cili, shumica prej jush e njihni, ka punuar tashme 20 vite me këtë grupë,

Partners in Health, primarily in Haiti where he started,

Partëneret në Shëndetësi, kryesisht në Haiti aty ku ai filloi,

but they've also worked in Russia, in Peru

mirpo ata gjithashtu kanë punuar edhe në Rusi, në Peru

and other places around the world.

dhe në vende tjera rreth botës.

As poor as Haiti is, in the area where Farmer's clinic is active --

Aq i varfër si Haiti që është, në zonen ku klinika farmere është aktive --

and they serve a catchment area far greater

dhe ata shërbejnë një zonë më të madhe

than the medical professionals they have would indicate they could serve --

sesa zona profesjonale e medicines ata kanë dhe mund të indikon që ata mund ti shërbejnë --

since 1988, they have not lost one person to tuberculosis, not one.

që nga viti 1988, ata nuk kanë humbur asnjë përson nga tuberkulozi, madje as një.

And they've achieved a lot of other amazing health results.

Dhe ata kanë arritur edhe shumë rezultate të mira shëndetësore.

So when we decided to work in Rwanda

Pra kur ne vendosem të punojmë në Ruanda

on trying to dramatically increase the income of the country and fight the AIDS problem,

në përpjekje dramatike për ti rritur të ardhurat e shteti dhe luftuar problemin me HIV,

we wanted to build a healthcare network,

ne dëshironim të ndërtonim një rrjet të kujdesit shendëtsor,

because it had been totally destroyed during the genocide in 1994,

sepse ishte totalisht i shkatërruar gjat gjenocidit të vitit 1994,

and the per capita income was still under a dollar a day.

dhe të hyrat për kapita ishin akom përfundi një dollari në ditë.

So I rang up, asked Paul Farmer if he would help.

Pra e rrita, i kërkova Paul Farmer nese ai mund të ndihmonte.

Because it seemed to me if we could prove there was a model in Haiti

Sepse mu është dukur mu se nese mund ta vertetoi se ishte një model në Haiti

and a model in Rwanda that we could then take all over the country,

dhe një model në Ruanda të cilin mund ta merrnim për bazë në të gjithë shtetin,

number one, it would be a wonderful thing for a country

numër një, do të ishte një gjë e bukur për një shtet

that has suffered as much as any on Earth in the last 15 years,

që ka vuajtur aq shumë sa asnjë tjetër në tokë në 15 vitet e fundit,

and number two, we would have something that could then be adapted

dhe numër dy, ne do të kishim diqka që mund të ishte adaptuar

to any other poor country anywhere in the world.

tek ndonjë shtet tjetër ndonjë vend në botë.

And so we have set about doing that.

Dhe ne duhet të vendosemi për ta berë atë.

Now, we started working together 18 months ago.

Tani, ne kemi filluar të punojmë së bashku 18 muajë më parë.

And we're working in an area called Southern Kayonza,

Dhe ne jemi duke punuar në zonen e quajtur Southern Kayonza,

which is one of the poorest areas in Rwanda,

e cila është zona më e varfër në Ruandë,

with a group that originally includes about 400,000 people.

me një grup i cili përfshinë pothuajse 400,000 njerëz.

We're essentially implementing what Paul Farmer did in Haiti:

Ne faktikisht po e implementojmë atë që Paul Farmer e bëri në Haiti:

he develops and trains paid community health workers

ai zhvillon dhe trajnon komunitetin e paguar të punëtorve të shendetësis

who are able to identify health problems,

të cilet janë në gjendje të identifikojnë problemet shendëtsore,

ensure that people who have AIDS or TB are properly diagnosed

të sigurohemi që njerëzit që kanë HIV apo TB janë të mirë diagnostifikuar

and take their medicine regularly,

dhe të marrin medicinen e tyre rregullishtë,

who work on bringing about health education, clean water and sanitation,

cilet punojnë në sjellëjen e rreth edukimit të shëndetit, ujit të pastër dhe sanitarisë,

providing nutritional supplements and moving people up the chain of health care

furnizimin me përkrahet të elementeve dhe lëvizjen e njerëzve deri ne zingjirin e kujdesit shendetësor

if they have problems of the severity that require it.

nese ata kanë probleme të sherbimit që ata kërkojnë.

The procedures that make this work have been perfected,

Procedurat që e bejnë këtë punë të jetë e përkryer,

as I said, by Paul Farmer and his team

siq thash, nga Paul Farmer dhe ekipi i tij

in their work in rural Haiti over the last 20 years.

në punen e tyre në Haitin ruralë vetem 20 vitet e fundit.

Recently we did an evaluation of the first 18 months of our efforts in Rwanda.

Kohëve të fundit ne kemi bërë një anketë të 18 muajve të parë të punës në Ruanda.

And the results were so good that the Rwandan government

dhe rezultati ishte aq i mirë sa që qeveria Ruandaneze

has now agreed to adopt the model for the entire country,

është pajtuar të adaptoj këtë model për të gjithë shtetin e tyre,

and has strongly supported and put the full resources of the government behind it.

dhe ka përkrahur fuqishem dhe vendosur të gjitha resurset e qeverisë mbrapa saj.

I'll tell you a little bit about our team because it's indicative of what we do.

Unë do t'ju tregoj pak më shumë për ekipin timë sepse është indikuese e asaj që ne bejmë.

We have about 500 people around the world

Ne kemi rreth 500 njerëz rreth botës

working in our AIDS program, some of them for nothing --

duke punuar me programin e HIV, disa prej tyre për asgjë --

just for transportation, room and board.

vetem për transportim.

And then we have others working in these other related programs.

Dhe pastaj kemi të tjerët që punojnë me këto programet e tjera ndërlidhëse.

Our business plan in Rwanda

Biznes palni ynë në Ruanda

was put together under the leadership of Diana Noble,

ishte që ti vendosim së bashkur përfundi lidershipit të Diana Noble,

who is an unusually gifted woman,

e cila është një grua me fat të pazakontë,

but not unusual in the type of people who have been willing to do this kind of work.

mirpo jo e pazakontë në llojin e njerëzve që kanë dëshirë të punojnë këtë llojë pune.

She was the youngest partner at Schroder Ventures in London in her 20s.

Ajo ishte partnerja jonë me e re në Schorder Venture në Londër në vitet e 20-ta të saj.

She was CEO of a successful e-venture --

Ajo ishte shefe egzektive për një kompani interneti --

she started and built Reed Elsevier Ventures --

ajo fillojë dhe e ndërtoj Reed Elsevier Ventures --

and at 45 she decided she wanted to do something different with her life.

dhe në vitet 45 t saj ajo vendosi të punojë diqka tjetër me jeten e saj.

So she now works full-time on this for very little pay.

Pra tani ajo punon me orarë të plotë për një pages shumë të vegel.

She and her team of former business people have created a business plan

Ajo dhe ekipi i saj i ishë njerëzve biznismen të cilat kanë krijuar një biznes planë

that will enable us to scale this health system up for the whole country.

i cili do të na lejonë neve të zvoglojmë sistemin për të gjithë shtetin.

And it would be worthy of the kind of private equity work

Dhe do të jetë me vlerë për këtë lloje pune private

she used to do when she was making a lot more money for it.

ajo është mësuar ta bejë atë kur ajo ishte duke bërë shumë para.

When we came to this rural area, 45 percent of the children under the age of five

Kur ajo erdhi në këtë zonë rurale, 45 përqind e fëmive ishin përfundi moshës pesë

had stunted growth due to malnutrition.

ishin ndalur së rrituri për shkak të malunutrimit.

23 percent of them died before they reached the age of five.

23 përqind e tyre vdiqen përpara se të mbushin moshen pesë.

Mortality at birth was over two-and-a-half percent.

Mortaliteti në lindje ishte mbi dy e gjysmë përqind.

Over 15 percent of the deaths among adults and children occurred

Mbi 15 përqind e vdekjeve të adoleshenteve dhe fëmijeve ndodhin

because of intestinal parasites and diarrhea from dirty water and inadequate sanitation --

për arësyje të diarehes dhe papastertinave tjera të ujit dhe sanitarimit --

all entirely preventable and treatable.

të gjitha të ndalushme dhe të trajtueshme.

Over 13 percent of the deaths were from respiratory illnesses --

Mbi 13 përqind të vdekjeve ishtin nga sëmundjet respiratorike --

again, all preventable and treatable.

prap, të gjitha të ndalueshme dhe të trajtueshme.

And not a single soul in this area was being treated for AIDS or tuberculosis.

Dhe jo një shpirtë i vetem ishte trajtuar nga Hivi ose turberkulozi.

Within the first 18 months, the following things happened:

Brenda 18 muajve të ardhëshem ne i bem këto gjëra:

we went from zero to about 2,000 people being treated for AIDS.

ne kaluam nga zero në 2,000 njerëz të trajtuar për Hivë.

That's 80 percent of the people who need treatment in this area.

Ajo është 80 përqind e njerëzve që kanë nevojë për trajtim në këtë zonë.

Listen to this: less than four-tenths of one percent of those being treated

Ndëgjoni këtë: Më pak se katër të dhjetat e një përqindëshit të ketyre trajtimeve

stopped taking their medicine or otherwise defaulted on treatment.

ndaluan të marrin medicinen apo tjetër ata ndaluan trajtimet e tyre.

That's lower than the figure in the United States.

Kjo është më e vogël sesa shifrat në Shtetet e Bashkuara.

Less than three-tenths of one percent

Më pak se tre të dhjetat e një përqindshi

had to transfer to the more expensive second-line drugs.

është dashur të transferohen në barnat e dorës së dytë.

400,000 pregnant women were brought into counseling

400.000 gra shtatëzana ishin sjellur në lindore

and will give birth for the first time within an organized healthcare system.

dhe do të lindin për herë të parë me një sistem shëndetësor të organizuar.

That's about 43 percent of all the pregnancies.

Kjo është rreth 43 përqind e të gjithë shtatëzanisë.

About 40 percent of all the people -- I said 400,000. I meant 40,000.

Rreth 40 përqind e të gjithë njerëzve -- Unë thash 400,000. mendova 40,00.

About 40 percent of all the people who need TB treatment are now getting it --

Rreth 40 përqind e njerëzve që i duhet të marrin trajtime tuberkulozi janë duke e marrur atë --

in just 18 months, up from zero when we started.

në vetem 18 muaj, nga zero kur ne filluamë.

43 percent of the children in need of an infant feeding program

43 përqind e fëmijeve në nevoj për programin e ushqimeve

to prevent malnutrition and early death

për të parandalur vdekjen e herëshme

are now getting the food supplements they need to stay alive and to grow.

dhe tani po marrin usdhqimet e nevojshme për të qendruar të gjallë dhe të rriten.

We've started the first malaria treatment programs they've ever had there.

Ne kemi filluar programin për trajtimin e malaria që ata nuk e kishin.

Patients admitted to a hospital that was destroyed during the genocide

Pacjentet e thanë që një spital ishte shkatërruar gjatë gjenocidit

that we have renovated along with four other clinics,

që ne është dashur ta rinovojmë së bashku me katër klinika tjera,

complete with solar power generators, good lab technology.

i kompletuar më gjenerator solarë, me një laburator të mirë të teknologjisë.

We now are treating 325 people a month,

Ne tani po trajtojmë 325 njerëz në muaj,

despite the fact that almost 100 percent of the AIDS patients are now treated at home.

përveq faktit se pothuajse 100 përqind e pacjentëve të Hivit po trajtohen në shtëpi.

And the most important thing is

Dhe gjëja më e rendësishme është

because we've implemented Paul Farmer's model, using community health workers,

sepse ne po implementojmë modelin e Paul Farmer, duke përdorur punëtoret e komunitetit shendetësor,

we estimate that this system could be put into place for all of Rwanda

ne parallogartem që ky sistem mund të jetë vendosur për të gjithë Ruandën

for between five and six percent of GDP,

në mesë të pesë dhe gjashtë përqind të GDP-së,

and that the government could sustain that

dhe ky program mund të qëndroj

without depending on foreign aid after five or six years.

pa u varur nga të donacjonet e jashtëve pasë pesë apo gjashtë viteve.

And for those of you who understand healthcare economics

Dhe për juve që e kuptoni ekonomin shendetësore

you know that all wealthy countries spend between nine and 11 percent of GDP

ju e dini që shtetet e pasura shpenzojnë në mesë të nëntë dhe 11 përqind e GDP-së së tyre

on health care, except for the United States, we spend 16 --

në kujdesin shendetësor, përveq Shteteve të Bashkura , që ne shpenzojmë 16 përqind --

but that's a story for another day.

mirpo ky është një tregim për një ditë tjetër.

(Laughter)

(Qeshen)

We're now working with Partners in Health and the Ministry of Health in Rwanda

Ne tani po punojmë me Partnerët në Shendetësi dhe Ministrin e shendetësis në Ruanda

and our Foundation folks to scale this system up.

dha katër Fondacjone për ta zvogluar këtë sistem.

We're also beginning to do this in Malawi and Lesotho.

Ne gjithashtu kemi filluar ta bejmë këtë në Maqlawi dhe Lesotho.

And we have similar projects in Tanzania, Mozambique,

Dhe ne kemi projekte të njejta në Tanzani, Mozambique,

Kenya and Ethiopia with other partners trying to achieve the same thing:

Kenya dhe Etipoi me partëner të tjera duke provuar të arrijmë të njejtat gjëra:

to save as many lives as quickly as we can,

për të kursyer jetra njerëzish sa më shpejt që mundemi,

but to do it in a systematic way that can be implemented nationwide

mirpo duke e berë këtë në mënyr sistematike që të jetë e implementuar pastaj në përmasa vendi

and then with a model that can be implemented in any country in the world.

dhe pastaj me një model që mund të jetë i impelmentueshum edhe në shtetet e tjera të botës.

We need initial upfront investment to train doctors, nurses,

Neve na duhet investime fillestare për ti trajnuar dokëtorret, motrat,

health administration and community health workers throughout the country,

administraten shendetësore dhe punëtoret e komunitetit të shendëtsis,

to set up the information technology, the solar energy,

për të vën në funksion teknologjin informative, dhe energjinë solare,

the water and sanitation, the transportation infrastructure.

ujin dhe sanitarinë, infrastrukturen e transportit.

But over a five- to 10-year period,

Mirpo për një periudh pesë deri 10 vjeqare,

we will take down the need for outside assistance

ne do ta zbusin nevojen për asistencë të jashtme

and eventually it will be phased out.

dhe eventualisht mund të ndalet kompletë.

My wish is that TED assist us in our work and help us to build

Dëshira ime është që TED të na asistojë neve në punën ton dhe të na ndihmoj të ndërtojmë

a high-quality rural health system in a poor country, Rwanda,

një sistem të kualitetit të lartë në një vend të varfër, Ruanda,

that can be a model for Africa,

i cili mund të jetë një model për Afrikën,

and indeed, for any poor country anywhere in the world.

dhe në veqanti për secilin shtetë të varfër gjdokund të botë.

My belief is that this will help us to build a more integrated world

Besimi im është se kjo do të na ndihmon neve të ndërtojmë një botë më të integruarë

with more partners and fewer terrorists,

me më shumë partëner dhe më pak teroristë,

with more productive citizens and fewer haters,

me më shumë qytetarë produktive dhe më pakë urrejtës,

a place we'd all want our kids and our grandchildren to grow up in.

një vend që të gjithë ne do ta dëshironim për fëmijet tan dhe fëmijet e tyre.

It has been an honor for me, particularly, to work in Rwanda

Ka qen një knaqësi për mua, veqanarisht të punojë në Ruanda

where we also have a major economic development project

ku ne kemi një projekt të rendësishem ekonomikë

in partnership with Sir Tom Hunter, the Scottish philanthropist,

në partneritet me Sir tom Hunder, the Scottish philanthropist,

where last year we, using the same thing with AIDS drugs,

ku edhe vitin e kaluar, ne kemi përdorur të njejten gjë me HIV-in,

cut the cost of fertilizer and the interest rates on microcredit loans by 30 percent

zvoglimin e kostove të prodhimit dhe rritjen e interesit në kredit e vogla me 30 përqind

and achieved three- to four-hundred percent increases

dhe arritur tre deri katërqind përqind rritje

in crop yields with the farmers.

në ara me farmerë.

These people have been through a lot and none of us, most of all me,

Kta njerëz kanë menduar shumë dhe asnjë nga ne, shumica prej nesh,

helped them when they were on the verge of destroying each other.

i ndihmuam atyre kur ata kishin nevoj për njerin tjetërin.

We're undoing that now, and they are so over it and so into their future.

Ne e po zhbejmë atë tani,dhe në të ardhmen.

We're doing this in an environmentally responsible way.

Ne po e bejmë këtë ne menyrë përgjegjëshme ndaj ambientit.

I'm doing my best to convince them not to run the electric grid

Unë jam duke e berë me të miren për ti bindur ata të ndërtojnë një rrjet elektrike

to the 35 percent of the people that have no access,

për 25 përqind e njerëzve të cilet nuk kan qasje,

but to do it with clean energy. To have responsible reforestation projects,

mirpo ta bejmë këtë me energji të pastërt. Për të pasur projekte përgjegjëse,

the Rwandans, interestingly enough, have been quite good, Mr. Wilson,

Ruanda, mjaftë interesant,ka qen shumë e mirë, Zt. Wilson,

in preserving their topsoil.

në prezervimin e top listes së tyre.

There's a couple of guys from southern farming families --

Janë disa djema familjet farmere --

the first thing I did when I went out to this place

gjëja e parë që kam bërë kur unë e lash këtë vend

was to get down on my hands and knees and dig in the dirt

ishte të ulem në duart dhe në gjunjë dhe të gropojë në të keq

and see what they'd done with it.

dhe të shof se qfar kanë berë me këtë.

We have a chance here to prove that a country

Ne kemi një shanc për ta provuar se një shtet

that almost slaughtered itself out of existence

më e vështira ne egzistencen s saj

can practice reconciliation, reorganize itself, focus on tomorrow

mund të praktojë rekonsolidimin,riorganizimin, fokusimin në të ardhmen

and provide comprehensive, quality health care with minimal outside help.

dhe të ofronë kualitetit të krahasueshme në industrin e kujdesit shëndetsor.

I am grateful for this prize, and I will use it to that end.

Unë mirënjohës për këtë qmim, dhe do ta përdori për këtë fund.

We could use some more help to do this,

Ne mund të përdorim disa ndihma për ta berë këtë,

but think of what it would mean if we could have a world-class health system

mirpo mendo se qfar kuptimi do të kishte po të kishim një sistem të klasit botëror

in Rwanda -- in a country with a less-than-one-dollar-a-day-per-capita income,

në Ruanda -- në një shtetë me më pak se një dollarë në ditë për kapita,

one that could save hundreds of millions of lives

një i cili do të kursente qindra miljona jetra njerëzish

over the next decade if applied to every similarly situated country on Earth.

në dekaden e ardhëshme nese aplikohet në gjdo situat të njejët në botë.

It's worth a try and I believe it would succeed.

I'a vlen të ipet një mundësi dhe unë besoj që do të ketë suksesë.

Thank you and God bless you.

Faliminderit dhe Zoti ju bekoft juve.

(Applause)

(Duartrokitje)