How we're growing baby corals to rebuild reefs | Kristen Marhaver

Tłumaczenie: Anna Maria Bojarowicz Korekta: Sylwia Gliniewicz

What was the most difficult job you ever did?

Jaką najtrudniejszą pracę wykonywaliście w życiu?

Was it working in the sun?

Czy była to praca w słońcu?

Was it working to provide food for a family or a community?

Czy praca w celu zapewnienia jedzenia rodzinie lub społeczności?

Was it working days and nights trying to protect lives and property?

Może praca dniami i nocami, by ochronić życie i własność innych?

Was it working alone

Czy była to praca w pojedynkę,

or working on a project that wasn't guaranteed to succeed,

czy może praca nad projektem, który nie gwarantował sukcesu,

but that might improve human health or save a life?

ale mógł polepszyć zdrowie lub uratować komuś życie?

Was it working to build something, create something, make a work of art?

Czy było to budowanie, praca twórcza, tworzenie dzieła sztuki?

Was it work for which you were never sure

Czy była to praca nie dająca pewności,

you were fully understood or appreciated?

że będziecie zrozumiani lub docenieni?

Ludzie w naszych społecznościach, którzy wykonują te prace,

The people in our communities who do these jobs

deserve our attention, our love and our deepest support.

zasługują na naszą uwagę, miłość i silne wsparcie.

But people aren't the only ones in our communities

Jednak nie tylko ludzie w naszych społecznościach

who do these difficult jobs.

wykonują te trudne zajęcia.

These jobs are also done by the plants, the animals

Podobne prace wykonują rośliny, zwierzęta

and the ecosystems on our planet,

i ekosystemy na naszej planecie,

including the ecosystems I study: the tropical coral reefs.

włączając w to ekosystemy, które studiuję: tropikalne rafy koralowe.

Coral reefs are farmers.

Rafy koralowe to rolnicy.

They provide food, income and food security

Zapewniają żywność, dochód i dostatek żywości

for hundreds of millions of people around the world.

setkom milionów ludzi na świecie.

Coral reefs are security guards.

Rafy koralowe to strażnicy.

The structures that they build protect our shorelines

Struktury, które budują, chronią linie brzegowe

from storm surge and waves,

przed powodziom w czasie sztormu i falami,

and the biological systems that they house filter the water

a systemy biologiczne, które je zamieszkują, filtrują wodę,

and make it safer for us to work and play.

dzięki czemu możemy bezpieczniej bawić się i pracować.

Coral reefs are chemists.

Rafy koralowe to chemicy.

The molecules that we're discovering on coral reefs are increasingly important

Cząsteczki, które w rafach odkrywamy, są niezwykle ważne

in the search for new antibiotics and new cancer drugs.

w poszukiwaniu nowych antybiotyków i nowatorskich leków na raka.

And coral reefs are artists.

Rafy koralowe to artyści.

The structures that they build

Struktury, które budują,

are some of the most beautiful things on planet Earth.

są jednymi z najpiękniejszych na Ziemi.

And this beauty is the foundation of the tourism industry

To piękno jest fundamentem przemysłu turystycznego

in many countries with few or little other natural resources.

w krajach, które posiadają niewiele innych bogactw naturalnych.

So for all of these reasons, all of these ecosystem services,

Z tych powodów, dzięki usługom, jakie świadczą w ekosystemie,

economists estimate the value of the world's coral reefs

ekonomiści szacują wartość raf koralowych na świecie

in the hundreds of billions of dollars per year.

na setki miliardów dolarów rocznie.

Pomimo ciężkiej pracy wykonywanej dla nas

And yet despite all that hard work being done for us

and all that wealth that we gain,

i zdobytego na niej majątku,

we have done almost everything we possibly could to destroy that.

zrobiliśmy prawie wszystko, co możliwe, aby je zniszczyć.

We have taken the fish out of the oceans

Zabraliśmy ryby z oceanów,

and we have added in fertilizer, sewage,

a dodaliśmy do nich nawozy, ścieki,

diseases, oil, pollution, sediments.

choroby, oleje, zanieczyszczenia, osady.

We have trampled the reefs physically with our boats, our fins, our bulldozers,

Stratowaliśmy je naszymi łodziami, płetwami do nurkowania, buldożerami.

and we have changed the chemistry of the entire sea,

Zmieniliśmy skład chemiczny mórz.

warmed the waters and made storms worse.

Ociepliliśmy wody i zwiększyliśmy siłę sztormów.

And these would all be bad on their own,

Każdy z tych rzeczy z osobna byłaby zła,

but these threats magnify each other

ale te zagrożenia potęgują się,

and compound one another and make each other worse.

łącząc się wzajemnie i pogarszając swoje działanie.

I'll give you an example.

Podam wam przykład.

Where I live and work, in Curaçao, a tropical storm went by a few years ago.

Przez Curaçao, gdzie żyję i pracuję, przeszedł tropikalny sztorm parę lat temu.

And on the eastern end of the island,

Po wschodniej stronie wyspy,

where the reefs are intact and thriving,

gdzie rafy są nienaruszone i kwitnące,

you could barely tell a tropical storm had passed.

ledwo można było odnotować jego obecność.

But in town, where corals had died from overfishing, from pollution,

Jednak w mieście, gdzie koralowce wymarły przez nadmierne połowy i zanieczyszczenia,

the tropical storm picked up the dead corals

sztorm porwał martwe koralowce

and used them as bludgeons to kill the corals that were left.

i użył ich jako maczug do zabicia pozostałych.

To jest koralowiec, który badałam podczas mojej pracy doktorskiej.

This is a coral that I studied during my PhD --

I got to know it quite well.

Poznałam go całkiem dobrze.

And after this storm took off half of its tissue,

Kiesy sztorm zdarł połowę jego tkanki,

it became infested with algae,

został zainfekowany przez algi,

the algae overgrew the tissue and that coral died.

które porosły jego tkankę i koralowiec umarł.

This magnification of threats, this compounding of factors

Spotęgowanie zagrożenia i łączenie się szkodliwych czynników

is what Jeremy Jackson describes as the "slippery slope to slime."

to coś, co Jeremy Jackson nazwał "równią pochyłą do szlamu".

It's hardly even a metaphor because many of our reefs now

To nawet nie jest metafora, gdyż wiele dzisiejszych raf

are literally bacteria and algae and slime.

to dosłownie bakterie, algi i muł.

Now, this is the part of the talk

Dotarliśmy do części wykładu,

where you may expect me to launch into my plea

w której można by się spodziewać

for us to all save the coral reefs.

nawoływania do ochrony raf koralowych.

But I have a confession to make:

Muszę jednak przyznać,

that phrase drives me nuts.

że doprowadza mnie to do szału.

Whether I see it in a tweet, in a news headline

Niezależnie czy widzę to na Twitterze, w nagłówkach wiadomości,

or the glossy pages of a conservation brochure,

czy na błyszczących stronach broszur o konserwacji przyrody,

that phrase bothers me,

to nawoływanie mnie drażni,

because we as conservationists have been sounding the alarms

bo jako naukowcy zajmujący się biologią konserwatorską alarmujemy

about the death of coral reefs for decades.

o wymieraniu raf koralowych od dekad.

And yet, almost everyone I meet, no matter how educated,

Nadal prawie każdy, kogo spotykam, bez względu na wykształcenie,

nie ma pewności, co to są koralowce lub jak one powstają.

is not sure what a coral is or where they come from.

How would we get someone to care about the world's coral reefs

Jak sprawić, by ktoś dbał o rafy koralowe na świecie,

when it's an abstract thing they can barely understand?

jeżeli jest to dla niego abstrakcja, którą ledwo rozumie?

If they don't understand what a coral is or where it comes from,

Jeśli ludzie nie rozumieją, co to jest koralowiec i jak powstaje,

or how funny or interesting or beautiful it is,

czy nie wiedzą, jaki jest śmieszny, interesujący i piękny,

why would we expect them to care about saving them?

to jak możemy oczekiwać, aby je chronili?

So let's change that.

Zmieńmy to.

What is a coral and where does it come from?

Co to jest koralowiec i jak powstaje?

Corals are born in a number of different ways,

Koralowce rozmnażają się na wiele sposobów,

but most often by mass spawning: all of the individuals of a single species

ale najczęściej poprzez tarło: wszystkie osobniki jednego gatunku,

on one night a year,

w jedną noc w roku,

releasing all the eggs they've made that year

uwalniają wszystkie jajeczka wytworzone w ciągu roku

into the water column,

w postaci wodnych kolumn,

packaged into bundles with sperm cells.

upakowanych razem z plemnikami.

And those bundles go to the surface of the ocean and break apart.

Takie pakunki wypływają na powierzchnię oceanu, rozpadają się,

i miejmy nadzieję, że napotkają na powierzchni oceanu

And hopefully -- hopefully -- at the surface of the ocean,

they meet the eggs and sperm from other corals.

jajeczka i plemniki koralowców tego samego gatunku.

And that is why you need lots of corals on a coral reef --

Potrzeba wielu koralowców na rafach,

so that all of their eggs can meet their match at the surface.

aby wszystkie jajeczka spotkały swoją drugą połówkę na powierzchni.

When they're fertilized, they do what any other animal egg does:

Kiedy zostaną zapłodnione, wtedy robią to, co inne komórki jajowe:

divides in half again and again and again.

dzielą na pół, i to wielokrotnie.

Taking these photos under the microscope every year

Robienie tych zdjęć pod mikroskopem co roku

is one of my favorite and most magical moments of the year.

jest dla mnie jednym z ulubionych i najbardziej magicznych momentów.

At the end of all this cell division, they turn into a swimming larva --

Na końcu podziału komórkowego, zamieniają się w pływające larwy,

a little tiny blob of fat the size of a poppy seed,

drobne kuleczki tłuszczu wielkości ziarenka maku,

but with all of the sensory systems that we have.

ale z narządami zmysłów, które mamy.

They can sense color and light, textures, chemicals, pH.

Wykrywają kolor i światło, struktury, chemikalia i pH.

They can even feel pressure waves; they can hear sound.

Mogą nawet wyczuć fale podłużne. Potrafią usłyszeć dźwięk.

And they use those talents

Używają tych zdolności

to search the bottom of the reef for a place to attach

do przeszukiwania dna rafy, by znaleźć miejsce do osiedlenia się

and live the rest of their lives.

i spędzenia tam reszty życia.

So imagine finding a place where you would live the rest of your life

Wyobraźcie sobie znalezienie miejsca, w którym spędzilibyście resztę życia,

when you were just two days old.

mając zaledwie 2 dni.

They attach in the place they find most suitable,

Przyczepiają się do miejsca najbardziej dogodnego,

they build a skeleton underneath themselves,

budują pod sobą szkielet,

they build a mouth and tentacles,

tworzą otwór gębowy i ramiona okołogębowe,

and then they begin the difficult work of building the world's coral reefs.

i zaczynają trudną pracę nad budową raf koralowych.

One coral polyp will divide itself again and again and again,

Jeden polip podzieli się raz po raz,

leaving a limestone skeleton underneath itself

pozostawiając po sobie wapienny szkielet,

and growing up toward the sun.

i rosnąc w kierunku słońca.

Given hundreds of years and many species,

Po setkach lat i dzięki wielu gatunkom

what you get is a massive limestone structure

otrzymujemy ogromną, wapienną strukturę,

widoczną, w wielu przypadkach, nawet z kosmosu,

that can be seen from space in many cases,

covered by a thin skin of these hardworking animals.

pokrytą cienką skórą tych pracowitych zwierząt.

Now, there are only a few hundred species of corals on the planet, maybe 1,000.

Obecnie na ziemi jest jedynie kilkaset gatunków koralowców, może tysiąc.

But these systems house millions and millions of other species,

Jednak te struktury są domem dla miliona innych gatunków,

and that diversity is what stabilizes the systems,

a ta różnorodność równoważy system,

and it's where we're finding our new medicines.

i to w niej znajdujemy nowe leki.

It's how we find new sources of food.

Tam znajdujemy nowe źródła pożywienia.

I'm lucky enough to work on the island of Curaçao,

Mam szczęście, pracując na wyspie Curaçao,

where we still have reefs that look like this.

gdzie wciąż mamy rafy takie jak ta.

But, indeed, much of the Caribbean and much of our world

Jednak spora część Karaibów i świata

is much more like this.

wygląda inaczej.

Scientists have studied in increasing detail

Naukowcy szczegółowo zbadali

the loss of the world's coral reefs,

ubytki raf koralowych,

and they have documented with increasing certainty the causes.

dokumentując przyczyny z dużą precyzją.

But in my research, I'm not interested in looking backward.

Jednak w moich badaniach nie skupiam się na przeszłości.

My colleagues and I in Curaçao are interested in looking forward

Razem z moimi współpracownikami w Curaçao patrzymy w przyszłość

at what might be.

na to, co może się wydarzyć.

And we have the tiniest reason to be optimistic.

Mamy mały powód do optymizmu,

Because even in some of these reefs

ponieważ nawet na niektórych rafach,

that we probably could have written off long ago,

które dawno temu spisalibyśmy na straty, czasami obserwujemy,

we sometimes see baby corals arrive and survive anyway.

jak przypływające małe koralowce zadomowiają się i jakoś przeżywają.

And we're starting to think that baby corals may have the ability

Myślimy, że te małe koralowce mogą mieć zdolność

to adjust to some of the conditions that the adults couldn't.

dopasowywania się do niektórych warunków, jakiej dorosłe osobniki nie mają.

They may be able to adjust

Mogą dostosować się

ever so slightly more readily to this human planet.

nieco łatwiej do ludzkiej planety.

So in the research I do with my colleagues in Curaçao,

W badaniach, jakie prowadzimy z moimi współpracownikami w Curaçao,

we try to figure out what a baby coral needs

próbujemy odkryć, czego potrzebują młode koralowce

in that critical early stage,

w tej początkowej, decydującej fazie.

what it's looking for

Czego poszukują

and how we can try to help it through that process.

i jak możemy spróbować im pomóc w tym procesie.

I'm going to show you three examples of the work we've done

Pokażę trzy przykłady pracy, którą wykonaliśmy,

to try to answer those questions.

aby odpowiedzieć na te pytania.

A few years ago we took a 3D printer and we made coral choice surveys --

Kilka lat temu za pomocą drukarki 3D zrobiliśmy badanie preferencji koralowców,

different colors and different textures,

używając różnych kolorów i struktur.

and we simply asked the coral where they preferred to settle.

Zapytaliśmy koralowce, gdzie wolą się osiedlić.

And we found that corals, even without the biology involved,

Odkryliśmy, że koralowce, nawet bez zaangażowania biologii,

still prefer white and pink, the colors of a healthy reef.

wciąż wolą biały i różowy, czyli kolory zdrowej rafy.

And they prefer crevices and grooves and holes,

Wolą szczeliny, rowki i dziury,

where they will be safe from being trampled

gdzie są bezpieczne przed zdeptaniem

or eaten by a predator.

lub byciem zjedzonym przez drapieżnika.

So we can use this knowledge,

Możemy wykorzystać tę wiedzę,

we can go back and say we need to restore those factors --

wrócić i powiedzieć, że musimy przywrócić te czynniki,

that pink, that white, those crevices, those hard surfaces --

takie jak kolory różowy i biały, szczeliny i twarde powierzchnie,

in our conservation projects.

w naszych projektach konserwatorskich.

We can also use that knowledge

Możemy także wykorzystać tę wiedzę,

if we're going to put something underwater, like a sea wall or a pier.

jeśli zamierzamy zbudować coś pod wodą, jak na przykład tamę czy molo.

We can choose to use the materials and colors and textures

Możemy wybrać tworzywa, kolory, struktury,

that might bias the system back toward those corals.

które stworzą środowisko przyjazne koralowcom.

Now in addition to the surfaces,

Poza powierzchniami

we also study the chemical and microbial signals

badamy także sygnały chemiczne i drobnoustrojowe,

które przyciągają koralowce do raf.

that attract corals to reefs.

Starting about six years ago, I began culturing bacteria

Zaczynając jakieś 6 lat temu, hodowałam bakterie pobrane

from surfaces where corals had settled.

z powierzchni, na których osiedliły się koralowce.

And I tried those one by one by one,

Próbowałam jedną po drugiej,

looking for the bacteria that would convince corals to settle and attach.

szukając bakterii, które zachęciłyby koralowce do osiedlenia się.

And we now have many bacterial strains in our freezer

Mamy wiele szczepów bakterii w zamrażarce,

that will reliably cause corals

które spowodują, niezawodnie,

to go through that settlement and attachment process.

przejście koralowców przez proces osiedleńczy i przystosowawczy.

So as we speak,

Jak już wspomniałam,

my colleagues in Curaçao are testing those bacteria

moi koledzy w Curaçao testują te bakterie, by sprawdzić,

to see if they'll help us raise more coral settlers in the lab,

czy pomogą nam w wyhodowaniu większej liczby larw koralowców

and to see if those coral settlers will survive better

i czy dzięki nim koralowi osadnicy lepiej przetrwają,

when we put them back underwater.

gdy umieścimy je z powrotem pod wodą.

Now in addition to these tools, we also try to uncover the mysteries

Ponadto próbujemy także odkryć zagadki

of species that are under-studied.

niezbadanych gatunków.

This is one of my favorite corals, and always has been:

To jeden z moich ulubionych koralowców, zawsze nim był:

dendrogyra cylindrus, the pillar coral.

Dendrogyra cylindrus.

I love it because it makes this ridiculous shape,

Kocham go, bo przyjmuje śmieszny kształt,

because its tentacles are fat and look fuzzy

jego ramiona są grube i włochate,

and because it's rare.

i ze względu na to, że jest rzadki.

Finding one of these on a reef is a treat.

Znalezienie go na rafie to skarb.

In fact, it's so rare,

Jest tak rzadki,

that last year it was listed as a threatened species

że w ostatnim roku znalazł się

on the endangered species list.

na liście zagrożonych gatunków.

And this was in part because in over 30 years of research surveys,

Po części dlatego, że przez ponad 30 lat badań

scientists had never found a baby pillar coral.

naukowcy nigdy nie znaleźli jego larwy.

We weren't even sure if they could still reproduce,

Nie wiedzieliśmy nawet, czy mogą się rozmnażać,

or if they were still reproducing.

i czy nadal się rozmnażają.

So four years ago, we started following these at night

Cztery lata temu zaczęliśmy obserwować je nocą,

and watching to see if we could figure out when they spawn in Curaçao.

chcąc sprawdzić, kiedy się rozmnażają w Curaçao.

We got some good tips from our colleagues in Florida,

Otrzymaliśmy kilka wskazówek od naszych kolegów z Florydy,

who had seen one in 2007, one in 2008,

którzy widzieli ich tarło w 2007 i w 2008 roku.

and eventually we figured out when they spawn in Curaçao

Ostatecznie przewidzieliśmy, kiedy u nas się będą rozmnażać,

and we caught it.

i przyłapaliśmy je.

Here's a female on the left with some eggs in her tissue,

Tu po lewej jest samica z jajeczkami w tkance,

about to release them into the seawater.

które zaraz uwolni do morskiej wody.

And here's a male on the right, releasing sperm.

A po prawej jest samiec uwalniający plemniki.

We collected this, we got it back to the lab, we got it to fertilize

Zebraliśmy je, zabraliśmy do laboratorium i spróbowaliśmy zapłodnić,

and we got baby pillar corals swimming in our lab.

i otrzymaliśmy młode koralowce pływające w naszym laboratorium.

Thanks to the work of our scientific aunts and uncles,

Dzięki pracy naszych naukowych poprzedników

and thanks to the 10 years of practice we've had in Curaçao

i dzięki dziesięciu latach doświadczenia zebranego w Curaçao

at raising other coral species,

w hodowli innych gatunków koralowców,

we got some of those larvae to go through the rest of the process

mamy larwy gotowe do przejścia przez dalszą część procesu,

and settle and attach,

zadomowienia się i osiedlenia,

and turn into metamorphosed corals.

i przeistoczenia się w piękne koralowce.

So this is the first pillar coral baby that anyone ever saw.

Oto pierwszy zaobserwowany maleńki Dendrogyra cylindricus

(Applause)

(Brawa)

And I have to say -- if you think baby pandas are cute,

Muszę powiedzieć, że jeśli myślicie, że małe pandy są urocze,

this is cuter.

to jednak to jest bardziej urocze.

(Laughter)

(Śmiech)

So we're starting to figure out the secrets to this process,

Zaczynamy rozumieć tajniki procesu

the secrets of coral reproduction and how we might help them.

rozmnażania się koralowców i tego, jak możemy im pomóc.

And this is true all around the world;

To się sprawdza na całym świecie.

scientists are figuring out new ways to handle their embryos,

Naukowcy obmyślają sposoby utrzymania nowych zarodków,

to get them to settle,

sprawiania, aby się osiedliły,

maybe even figuring out the methods to preserve them at low temperatures,

czy nawet znalezienia metod przechowania ich w niskich temperaturach,

so that we can preserve their genetic diversity

aby zachować ich genetyczną różnorodność

and work with them more often.

i pracować z nimi częściej.

But this is still so low-tech.

To wszystko to nadal prowizorka.

We are limited by the space on our bench, the number of hands in the lab

Mamy za mało miejsca na stole, rąk do pracy w laboratorium,

and the number of coffees we can drink in any given hour.

i ograniczoną liczbę kaw, które możemy wypić w danej godzinie.

A teraz, porównując to do innych dziedzin

Now, compare that to our other crises

and our other areas of concern as a society.

i kryzysów, przez które przechodzimy jako społeczeństwo.

We have advanced medical technology, we have defense technology,

Mamy zaawansowaną technologię medyczną, zaawansowaną technologię obrony,

we have scientific technology,

technologię do badań naukowych

we even have advanced technology for art.

zaawansowaną technologię w sztuce,

But our technology for conservation is behind.

ale technologia w dziedzinie biologii konserwatorskiej jest w tyle.

Przypomnijcie sobie raz jeszcze waszą najtrudniejszą pracę.

Think back to the most difficult job you ever did.

Many of you would say it was being a parent.

Wielu z was powiedziałoby, że było to bycie rodzicem.

My mother described being a parent

Moja mama opisała bycie rodzicem

as something that makes your life far more amazing and far more difficult

jako coś, co nadaje życiu niezwykłości, czyniąc je jednocześnie trudniejszym,

than you could've ever possibly imagined.

niż można by to było sobie wyobrazić.

I've been trying to help corals become parents for over 10 years now.

Od ponad 10 lat próbuję pomóc koralowcom zostać rodzicami.

And watching the wonder of life

Obserwowanie tego cudu życia

has certainly filled me with amazement to the core of my soul.

wprawia moją duszę w zdumienie.

But I've also seen how difficult it is for them to become parents.

Wiem, jak trudno jest im zostać rodzicami.

Dendrogyra cylindricus wypuścił jajeczka ponownie dwa tygodnie temu,

The pillar corals spawned again two weeks ago,

and we collected their eggs and brought them back to the lab.

które zebraliśmy i przenieśliśmy do laboratorium.

And here you see one embryo dividing,

Tutaj widzicie jeden dzielący się zarodek,

alongside 14 eggs that didn't fertilize

a obok 14 niezapłodnionych jajeczek,

and will blow up.

które się rozpadną.

They'll be infected with bacteria, they will explode

Zainfekują je bakterie i eksplodują,

and those bacteria will threaten the life of this one embryo

a te bakterie zagrożą życiu tego jednego zarodka,

that has a chance.

który ma szanse na przeżycie.

We don't know if it was our handling methods that went wrong

Nie wiemy, czy powodem tego były metody obchodzenia się z materiałem

and we don't know

i nie wiemy,

if it was just this coral on this reef, always suffering from low fertility.

czy to jedyny koral na tej rafie cierpiący na niską płodność.

Whatever the cause,

Jakakolwiek jest tego przyczyna,

we have much more work to do before we can use baby corals

mamy bardzo dużo do zrobienia, zanim użyjemy małych koralowców

to grow or fix or, yes, maybe save coral reefs.

do odbudowania lub nawet uratowania rafy.

So never mind that they're worth hundreds of billions of dollars.

Abstrahując od tego, że rafy koralowe są warte setki milionów dolarów,

Coral reefs are hardworking animals and plants and microbes and fungi.

to są one ciężko pracującymi zwierzętami, roślinami, mikrobami, grzybami.

They're providing us with art and food and medicine.

Zaopatrują nas w sztukę, pokarm i lekarstwa.

And we almost took out an entire generation of corals.

My w zamian prawie wytrzebiliśmy całe ich pokolenia.

But a few made it anyway, despite our best efforts,

Kilka z nich przetrwało pomimo naszych starań

i nadszedł czas, byśmy im podziękowali za pracę, jaką wykonały,

and now it's time for us to thank them for the work they did

and give them every chance they have to raise the coral reefs of the future,

i dali możliwość budowania raf koralowych w przyszłości,

their coral babies.

podarować im ich dzieci.

Thank you so much.

Dziękuję wam bardzo.

(Applause)

(Brawa)