Jack Horner: Shape-shifting dinosaurs

Tłumaczenie: Michał Kwiatkowski Korekta: Mateusz Malenta

Czy mogę poprosić, aby słuchacze z różnych pokoleń

Shall I ask for a show of hands or a clapping

podnieśli dłonie

lub zaczęli klaskać?

of people in different generations?

I'm interested in how many are three to 12 years old.

Ciekawi mnie jak wiele jest osób

w wieku od trzech do 12 lat.

(Laughter)

(Śmiech)

Nie ma, co?

None, huh?

(Laughter)

Dobra

All right.

Będę mówił o dinozaurach.

I'm going to talk about dinosaurs.

Do you remember dinosaurs when you were that age?

Pamiętacie dinozaury, jak byliście w tym wieku?

(Applause)

(Oklaski)

Dinosaurs are kind of funny, you know.

Dinozaury są w sumie śmieszne.

(Laughter)

(Śmiech)

We're going to kind of go in a different direction right now.

Pójdziemy teraz w trochę innym kierunku.

Mam nadzieję, że wszyscy sobie z tego zdajecie sprawę.

I hope you all realize that.

So I'll just give you my message up front:

Podam wam moje przesłanie wprost:

Postarajcie się nie wyginąć.

Try not to go extinct.

(Śmiech)

(Laughter)

That's it.

Ot co.

(Laughter)

(Śmiech)

Ludzie często pytają mnie --

People ask me a lot --

w sumie jednym z najczęściej zadawanych mi pytań

in fact, one of the most asked questions I get

is, why do children like dinosaurs so much?

jest to, dlaczego dzieci tak lubią dinozaury?

What's the fascination?

Co je tak fascynuje?

And I usually just say,

A ja zwykle po prostu mówię:

"Well, dinosaurs were big,

„No, dinozaury były duże,

inne i ich nie ma.”

different and gone."

Wszystkie wyginęły.

They're all gone.

Well that's not true,

No, to nie prawda,

but we'll get to the goose in a minute.

ale za chwilę dojdziemy do tego problemu.

Taki właśnie jest tu motyw:

So that's sort of the theme:

big, different and gone.

duże, inne i ich nie ma.

The title of my talk:

Tytuł mojej pogadanki to:

Shape-shifting Dinosaurs:

Dinozaury zmieniające kształt:

The cause of a premature extinction.

Przyczyna przedwczesnego wymarcia.

Zakładam, że pamiętamy dinozaury.

Now I assume that we remember dinosaurs.

Mają one wiele różnych kształtów.

And there's lots of different shapes.

Jest wiele odmiennych rodzajów.

Lots of different kinds.

A long time ago,

Dawno temu,

back in the early 1900s, museums were out looking for dinosaurs.

jeszcze na początku XX wieku,

muzea szukały dinozaurów.

Szukały i zbierały je.

They went out and gathered them up.

And this is an interesting story.

A to jest ciekawa historia.

Każde muzeum chciało troszkę większego i lepszego

Every museum wanted a little bigger or better one than anybody else had.

niż inni.

So if the museum in Toronto went out and collected a Tyrannosaur, a big one,

Więc jak muzeum z Toronto szukało

i znalazło tyranozaura, takiego dużego,

to muzeum z Ottawy chciało jeszcze większego

then the museum in Ottawa wanted a bigger one, and a better one.

i lepszego.

Tak było ze wszystkimi muzeami.

And that happened for all museums.

So everyone was out looking for all these bigger and better dinosaurs.

Więc wszyscy szukali

tych większych i lepszych dinozaurów.

Tak było na początku XX w.

And this was in the early 1900s.

By about 1970,

Około 1970 roku

część naukowców zadała sobie pytanie:

some scientists were sitting around and they thought, "What in the world --

„Co u licha?

Look at these dinosaurs, they're all big.

Popatrzcie na te dinozaury.

Wszystkie są duże.

A gdzie są te małe?”

Where are all the little ones?"

(Laughter)

And they thought about it and they even wrote papers about it:

Zaczęli się nad tym zastanawiać,

nawet pisali publikacje na ten temat:

"Where are the little dinosaurs?"

„Gdzie są małe dinozaury”?

(Laughter)

(Śmiech)

No, pójdźcie do muzeum, a zobaczycie,

Well, go to a museum, you'll see,

see how many baby dinosaurs there are.

ile dzieci dinozaurów tam jest.

People assumed -- and this was actually a problem --

Ludzie zakładali -- i był to rzeczywiście problem --

people assumed that if they had little dinosaurs,

ludzie zakładali,

że jeśliby znaleźli małe dinozaury,

jeśliby znaleźli młodociane dinozaury,

if they had juvenile dinosaurs, they'd be easy to identify.

to łatwo by było je rozpoznać.

You'd have a big dinosaur and a littler dinosaur.

Miałbyś dużego dinozaura

i mniejszego dinozaura.

(Laughter)

Ale oni mieli tylko duże dinozaury.

But all they had were big dinosaurs.

A to się sprowadza do paru rzeczy.

And it comes down to a couple of things.

First off, scientists have egos,

Po pierwsze naukowcy są próżni

i naukowcy lubią nadawać nazwy dinozaurom.

and scientists like to name dinosaurs.

They like to name anything.

Lubią nadawać nazwy wszystkiemu.

Everybody likes to have their own animal that they named.

Każdy chce, żeby było takie zwierzę, które sami nazwali.

(Śmiech)

(Laughter)

Więc za każdym razem, jak znajdowali coś, co wygląda trochę inaczej,

And so every time they found something that looked a little different,

to nadawali temu inną nazwę.

they named it something different.

And what happened, of course,

Doprowadziło to do tego,

is we ended up with a whole bunch of different dinosaurs.

że mamy całą masę różnych dinozaurów.

In 1975,

W 1975 roku

kogoś nareszcie olśniło.

a light went on in somebody's head.

Dr Peter Dodson

Dr. Peter Dodson at the University of Pennsylvania

z Uniwersytetu Pensylwanii

zdał sobie sprawę z tego,

actually realized that dinosaurs grew kind of like birds do,

że dinozaury rosły

bardziej tak jak ptaki,

which is different than the way reptiles grow.

czyli inaczej

niż gady.

And in fact,

Dr Dodson

he used the cassowary as an example.

posłużył się przykładem kazuara.

And it's kind of cool -- if you look at the cassowary,

A to w sumie fajne -- jak się przyjrzysz kazuarowi

or any of the birds that have crests on their heads,

czy też jakiemukolwiek ptakowi, co ma grzebień na głowie,

they grow to about 80 percent adult size before the crest starts to grow.

to one tak naprawdę osiągają

około 80 procent dorosłego rozmiaru

zanim grzebień zacznie rosnąć.

No to sobie pomyślcie.

Now think about that.

They're basically retaining their juvenile characteristics

One w zasadzie zachowują swoje młodociane cechy

very late in what we call ontogeny.

do bardzo późnego etapu swojej tzw. ontogenezy.

So allometric cranial ontogeny is relative skull growth.

Więc allometryczna ontogeneza czaszki

to względny wzrost czaszki.

So you can see that if you actually found one that was 80 percent grown

Więc widzicie,

że jeślibyście znaleźli takiego,

co już osiągnął 80% dorosłego rozmiaru

and you didn't know that it was going to grow up to a cassowary,

a nie wiedzielibyście, że będzie to kazuar,

to byście pomyśleli, że to dwa różne zwierzęta.

you would think they were two different animals.

So this was a problem,

I to był problem,

and Peter Dodson pointed this out using some duck-billed dinosaurs

a Peter Dodson wykazał to

za pomocą pewnego dinozaura o kaczym dziobie

wtedy zwanego hipakrozaurem.

then called Hypacrosaurus.

And he showed that if you were to take a baby and an adult

Udowodnił on,

że gdyby zestawić młodego osobnika z dorosłym

and make an average of what it should look like,

i spróbować ustalić to, jak on powinien wyglądać

jeśliby rósł w taki liniowy sposób,

if it grew in sort of a linear fashion,

to miałby on grzebień

it would have a crest about half the size of the adult.

o około połowę mniejszy niż dorosły osobnik.

But the actual subadult at 65 percent had no crest at all.

Ale ten rzeczywisty młodzieńczy osobnik

przy 65 procentach

w ogóle nie miał grzebienia.

So this was interesting.

Więc było to ciekawe.

So this is where people went astray again.

I tutaj właśnie

ludzie znowu poszli na manowce.

I mean, if they'd have just taken that,

No bo, jeśliby po prostu przyjęli

pracę Petera Dodsona i poszli w tym kierunku,

taken Peter Dodson's work, and gone on with that,

to mielibyśmy dużo mniej dinozaurów

then we would have a lot less dinosaurs than we have.

niż mamy obecnie.

But scientists have egos; they like to name things.

Ale naukowcy są próżni;

lubią nadawać nazwy.

And so they went on naming dinosaurs because they were different.

Nadal więc nadawali nazwy dinozaurom,

bo się różniły.

Now we have a way of actually testing

Teraz jednak mamy sposób, by sprawdzić,

czy dany dinozaur czy jakiekolwiek inne zwierzę

to see whether a dinosaur, or any animal, is a young one or an older one.

to młody czy starszy osobnik.

And that's by actually cutting into their bones.

Robi się to poprzez rozcinanie ich kości.

Ale trudno jest rozciąć kości dinozaura,

But cutting into the bones of a dinosaur is hard to do, as you can imagine,

jak sobie łatwo wyobrazić,

because in museums, bones are precious.

bo w muzeach

kości są cenne.

Idziesz do muzeum i oni się nimi naprawdę dobrze opiekują.

You go into a museum, and they take really good care of them.

They put them in foam, little containers.

Umieszczają je w piance, w małych pojemnikach.

Bardzo dobrze się o nie dba.

They're very well taken care of.

Nie lubią, jak ktoś przychodzi

They don't like it if you come in and want to saw them open and look inside.

i chce rozpiłować je, żeby zajrzeć do środka.

(Śmiech)

(Laughter)

So they don't normally let you do that.

Więc normalnie ci na to nie pozwolą.

(Laughter)

Ale ja mam muzeum,

But I have a museum and I collect dinosaurs

zbieram dinozaury

i mogę rozpiłować swoje.

and I can saw mine open.

I to właśnie robię.

So that's what I do.

(Oklaski)

(Applause)

Więc jeśli rozetniesz młodego dinozaura,

So if you cut open a little dinosaur,

it's very spongy inside, like A.

to jest on bardzo gąbczasty w środku jak – A.

A jeśli rozetniesz starszego dinozaura,

And if you cut into an older dinosaur, it's very massive.

to jest on bardzo masywny.

You can tell it's mature bone.

Widać, że to dojrzała kość.

Naprawdę łatwo jest je rozróżnić.

So it's real easy to tell them apart.

So what I want to do is show you these.

Chcę teraz

wam je pokazać.

In North America in the northern plains of the United States

W Ameryce Północnej na obszarze Północnych Równin Stanów Zjednoczonych

and the southern plains of Alberta and Saskatchewan,

i Południowych Równin Alberty i Saskatchewan

there's this unit of rock called the Hell Creek Formation

jest jednostka skalna zwana formacją Hell Creek,

w której są ostatnie dinozaury, jakie żyły na Ziemi.

that produces the last dinosaurs that lived on Earth.

Jest ich 12,

And there are 12 of them that everyone recognizes --

które wszyscy uznają --

I mean the 12 primary dinosaurs that went extinct.

Chodzi mi o 12 podstawowych dinozaurów,

które wyginęły.

And so we will evaluate them.

No i ocenimy je sobie.

I to właśnie robiłem.

And that's sort of what I've been doing.

Tak więc moi studenci, mój zespół,

So my students, my staff, we've been cutting them open.

rozcinaliśmy je.

Jak się pewnie domyślacie,

Now as you can imagine, cutting open a leg bone is one thing,

rozcięcie kości nogi to jedno,

but when you go to a museum

ale jak idziesz to muzeum

i mówisz: „Nie macie nic przeciwko temu,

and say, "You don't mind if I cut open your dinosaur's skull, do you?"

że rozetnę czaszkę waszego dinozaura, nie?”,

they say, "Go away."

to oni powiedzą: „Idź stąd”.

(Laughter)

(Śmiech)

No to mamy tu 12 dinozaurów.

So here are 12 dinosaurs.

And we want to look at these three first.

I chcemy się najpierw przyjrzeć tym trzem.

To są dinozaury zwane pachycefalozaurami.

So these are dinosaurs that are called Pachycephalosaurus.

Wszyscy wiedzą,

And everybody knows that these three animals are related.

że te trzy zwierzęta są spokrewnione.

Założenie jest więc takie,

And the assumption is that they're related like cousins or whatever.

że są one spokrewnione

jak kuzyni czy coś podobnego.

But no one ever considered that they might be more closely related.

Ale nikt nigdy nie wpadł na to,

że mogą być jeszcze bliżej spokrewnione.

Innymi słowy

In other words,

people looked at them and they saw the differences.

ludzie patrzeli na nie i widzieli różnice.

And you all know that if you are going to determine

A wszyscy wiecie,

że jeśli chcecie ustalić,

whether you're related to your brother or your sister,

czy jesteście spokrewnieni ze swoim bratem czy siostrą,

to nie możecie patrzeć na różnice.

you can't do it by looking at differences.

You can only determine relatedness by looking for similarities.

Pokrewieństwo można ustalić

szukając podobieństw.

So people were looking at these

Więc ludzie patrzeli na nie

and they were talking about how different they are.

i dyskutowali o tym, w jaki sposób się one różnią.

Pachycephalosaurus has a big, thick dome on its head,

Pachycefalozaur ma dużą, grubą kopułę na głowie,

no i ma też takie małe guzki z tyłu głowy

and it's got some little bumps on the back of its head,

oraz masę sękatego czegoś na końcu nosa.

and it's got a bunch of gnarly things on the end of its nose.

Stygimoloch, inny dinozaur

And then Stygimoloch, another dinosaur from the same age, lived at the same time,

z tego samego okresu, żyjący w tym samym czasie,

has spikes sticking out the back of its head.

ma kolce wystające z tyłu głowy.

Ma małą, malutką kopułę

It's got a little, tiny dome,

i ma masę sękatego czegoś na nosie.

and it's got a bunch of gnarly stuff on its nose.

And then there's this thing called Dracorex hogwartsia.

No i jest też stwór zwany drakoreks,

Oko Hogwartu.

Zgadnijcie skąd się to wzięło? Od smoka.

Guess where that came from?

Dragon.

No to mamy dinozaura,

So here's a dinosaur that has spikes sticking out of its head,

który ma kolce wystające z głowy, bez kopuły,

no dome and gnarly stuff on its nose.

i sękate coś na nosie.

Nobody noticed the gnarly stuff sort of looked alike.

Nikt nie zauważył, że to sękate coś wygląda jakby tak samo.

Ale popatrzeli na te trzy

But they did look at these three

and they said, "These are three different dinosaurs,

i powiedzieli: „To są trzy różne dinozaury,

a drakoreks jest prawdopodobnie z nich najprymitywniejszy.

and Dracorex is probably the most primitive of them.

A ten drugi jest bardziej prymitywny niż ten inny.

And the other one is more primitive than the other."

Nie jest dla mnie jasne,

It's unclear to me how they actually sorted these three of them out.

jak oni właściwie to ustalili.

But if you line them up,

Ale jeśli się je uszereguje,

if you just take those three skulls and just line them up,

jeśli się weźmie te trzy czaszki i się je uszereguje,

they line up like this.

to one się układają w ten sposób.

Dracorex is the littlest one,

Drakoreks jest najmniejszy,

Stygimoloch is the middle-size one,

stygimoloch jest średniego rozmiaru,

a pachycefalozaur jest największy.

Pachycephalosaurus is the largest one.

And one would think, that should give me a clue.

Ktoś mógłby pomyśleć,

że to mi powinno coś podpowiedzieć.

(Laughter)

(Śmiech)

But it didn't give them a clue.

Ale nic im to nie podpowiedziało.

(Laughter)

Because, well we know why.

Bo, no wszyscy wiemy czemu.

Scientists like to name things.

Naukowcy lubią nadawać nazwy.

Więc jeśli rozetniemy

So if we cut open Dracorex --

drakoreksa --

I cut open our Dracorex --

ja rozciąłem naszego drakoreksa --

and look, it was spongy inside, really spongy inside.

i zajrzymy do środka, on był naprawdę gąbczasty w środku,

naprawdę gąbczasty w środku.

I mean, it is a juvenile and it's growing really fast.

Znaczy się, to jest osobnik młodociany

i rośnie bardzo szybko.

Widać, że będzie coraz większy.

So it is going to get bigger.

Jeśli rozetniesz stygimolocha,

If you cut open Stygimoloch, it is doing the same thing.

to jest z nim to samo.

The dome, that little dome, is growing really fast.

Ta kopuła, ta mała kopuła,

rośnie bardzo szybko.

It's inflating very fast.

Bardzo szybko się powiększa.

What's interesting is the spike on the back of the Dracorex

Co ciekawe, kolec z tyłu głowy drakoreksa

też bardzo szybko rósł.

was growing very fast as well.

Kolce z tyłu głowy stygimolocha

The spikes on the back of the Stygimoloch are actually resorbing,

są w zasadzie resorbowane,

which means they're getting smaller as that dome is getting bigger.

co znaczy, że się robią coraz mniejsze,

podczas gdy kopuła robi się coraz większa.

And if we look at Pachycephalosaurus,

A jak popatrzymy na pachycefalozaura,

Pachycephalosaurus has a solid dome

to ma on solidną kopułę,

and its little bumps on the back of its head were also resorbing.

a jego małe guzki z tyłu głowy

też były resorbowane.

So just with these three dinosaurs,

Więc jeśli chodzi o te trzy dinozaury,

to można łatwo -- będąc naukowcem --

as a scientist, we can easily hypothesize

możemy łatwo postawić hipotezę,

that it is just a growth series of the same animal.

że jest to po prostu cykl wzrostu

tego samego zwierzęcia.

Co oczywiście oznacza,

Which of course means

że stygimoloch i drakoreks

that Stygimoloch and Dracorex are extinct.

wymarły.

(Laughter)

(Śmiech)

OK.

Dobra.

(Laughter)

Co oczywiście oznacza,

Which of course means we have 10 primary dinosaurs to deal with.

że mamy do czynienia z 10. dinozaurami.

So a colleague of mine at Berkeley -- he and I were looking at Triceratops.

Tak więc mój kolega z Berkley,

on i ja przyglądaliśmy się triceratopsowi.

And before the year 2000 --

Przed rokiem 2000 --

now remember, Triceratops was first found in the 1800s --

a pamiętajcie,

że triceratops został odkryty w XIX wieku --

before 2000, no one had ever seen a juvenile Triceratops.

przed rokiem 2000 nikt nigdy nie widział

młodego triceratopsa.

There's a Triceratops in every museum in the world,

Jakiś triceratops jest w każdym muzeum na świecie,

ale nikt nigdy nie miał w swoich zbiorach młodego.

but no one had ever collected a juvenile.

Ale my wiemy dlaczego, prawda?

And we know why, right?

Bo wszyscy chcą mieć tego dużego.

Because everybody wants to have a big one.

No to wszyscy mieli dużego.

So everyone had a big one.

My zaczęliśmy szukać i zebraliśmy całą masę różnych rzeczy,

So we went out and collected a whole bunch of stuff

i znaleźliśmy całą masę młodych.

and we found a whole bunch of little ones.

Są wszędzie. Wszędzie ich pełno.

They're everywhere, they're all over the place.

So we have a whole bunch of them at our museum.

Tak więc mamy ich całą masę w naszym muzeum.

(Śmiech)

(Laughter)

And everybody says it's because I have a little museum.

Ale wszyscy mówią, że to dlatego, że mam małe muzeum.

Jak masz małe muzeum, to masz małe dinozaury.

When you have a little museum, you have little dinosaurs.

(Śmiech)

(Laughter)

Jeśli przyjrzysz się triceratopsowi,

If you look at the Triceratops,

you can see it's changing, it's shape-shifting.

to widać, jak się zmienia, zmienia swój kształt.

Jak młode rosną,

As the juveniles are growing up, their horns actually curve backwards.

ich rogi się zakrzywiają do tyłu.

A jak się starzeją,

And then as they get older, the horns grow forward.

ich rogi rosną do przodu.

Jest to całkiem fajne.

And that's pretty cool.

If you look along the edge of the frill,

Jeśli się przyjrzysz brzegowi ich kołnierza,

they have these little triangular bones that actually grow big as triangles

to mają one takie małe trójkątne kostki,

które później się robią duże jako trójkąty,

a następnie spłaszczają się na kołnierzu

and then they flatten against the frill

pretty much like the spikes do on the Pachycephalosaurs.

całkiem jak kolce

u pachycefalozaurów.

And then, because the juveniles are in my collection,

No i wtedy, jako że te młode są w moich zbiorach,

I cut them open ...

rozciąłem je

(Laughter)

i zajrzałem do środka.

and look inside.

And the little one is really spongy.

No i ten mały jest naprawdę gąbczasty.

And the middle-size one is really spongy.

I ten średni jest naprawdę gąbczasty.

But what was interesting was the adult Triceratops was also spongy.

Ale, co ciekawe,

dorosły triceratops też był gąbczasty.

And this is a skull that is two meters long.

A tu mamy czaszkę, która ma dwa metry długości.

To jest duża czaszka.

It's a big skull.

Ale jest jeszcze inny dinozaur,

But there's another dinosaur that is found in this formation

którego można znaleźć w tej formacji,

that looks like a Triceratops, except it's bigger,

który wygląda jak triceratops, tylko większy,

i nazywa się torozaur.

and it's called Torosaurus.

A torozaur, jak go rozcięliśmy,

And Torosaurus, when we cut into it, has mature bone.

ma dojrzałą kość.

But it's got these big holes in its shield.

Ale ma on takie duże dziury w swojej tarczy.

And everybody says,

No i wszyscy mówią: „triceratops i torozaur

"A Triceratops and a Torosaurus can't possibly be the same animal

nie mogą być tym samym zwierzęciem,

because one of them's bigger than the other one."

bo jeden jest większy od drugiego.”

(Śmiech)

(Laughter)

"And it has holes in its frill."

„No i ma dziury w kołnierzu.”

A ja odpowiedziałem: „A mamy jakieś młode torozaury?”.

And I said, "Well do we have any juvenile Torosauruses?"

Na to oni: „No nie,

And they said, "Well, no, but it has holes in its frill."

ale on ma dziury w kołnierzu”.

So one of my graduate students, John Scannella,

Więc jeden z moich magistrantów, John Scannella,

przejrzał całe nasze zbiory

looked through our whole collection

and he actually discovered that the hole starting to form in Triceratops

i zauważył,

że ta dziura zaczyna się pojawiać

u triceratopsa

a jest już oczywiście uformowana u torozaura --

and, of course it's open, in Torosaurus --

więc on znalazł te w stadium przejściowym

so he found the transitional ones between Triceratops and Torosaurus,

między triceratopsem a torozaurem,

co jest całkiem fajne.

which was pretty cool.

So now we know that Torosaurus is actually a grown-up Triceratops.

Tak więc już wiemy,

że torozaur

to tak naprawdę dorosły triceratops.

A kiedy nadajemy nazwy dinozaurom

Now when we name dinosaurs,

kiedy nadajemy nazwy czemukolwiek,

when we name anything, the original name gets to stick

to oryginalna nazwa zostaje,

and the second name is thrown out.

a druga nazwa jest odrzucana.

Więc torozaur jest wymarły.

So Torosaurus is extinct.

Triceratops, jeśli słyszeliście wiadomości,

Triceratops, if you've heard the news, a lot of the newscasters got it all wrong.

wielu prezenterów wiadomości wszystko pomieszało.

They thought Torosaurus should be kept and Triceratops thrown out,

Uważali, że torozaur powinien zostać, a triceratops ma być odrzucony,

ale tak się nie stanie.

but that's not going to happen.

(Laughter)

(Śmiech)

All right, so we can do this with a bunch of dinosaurs.

No dobra, tak więc możemy to zrobić z całą masą dinozaurów.

I mean, here's Edmontosaurus

Znaczy się, tu mamy edmontozaura

and Anatotitan.

i anatotytana.

Anatotitan: giant duck.

Anatotytan: olbrzymia kaczka.

It's a giant duck-bill dinosaur.

To jest olbrzymi dinozaur o kaczym dziobie.

Tu mamy kolejnego.

Here's another one.

So we look at the bone histology.

Więc badamy histologię kości.

Histologia kości mówi nam,

The bone histology tells us that Edmontosaurus is a juvenile,

że edmontozaur jest młodociany

albo najwyżej młodzieńczy,

or at least a subadult,

and the other one is an adult, and we have an ontogeny.

a ten drugi jest dorosły,

więc mamy ontogenezę.

No to się pozbywamy anatotytana.

And we get rid of Anatotitan.

I tak możemy ciągle.

So we can just keep doing this.

And the last one is T. Rex.

A ten ostatni

to tyranozaur.

So there's these two dinosaurs, T. Rex and Nanotyrannus.

No to mamy te dwa dinozaury,

tyranozaura i nanotyrana.

(Laughter)

(Śmiech)

Znowu, to daje do myślenia.

Again, it makes you wonder.

(Laughter)

(Śmiech)

Ale mieli dobre pytanie.

But they had a good question.

Patrzeli się na nie

They were looking at them and they said, "One's got 17 teeth,

i powiedzieli: „Jeden ma 17 zębów, a ten największy ma 12 zębów.

and the biggest one's got 12 teeth.

A to jest kompletnie bez sensu,

And that doesn't make any sense at all,

bo nic nie wiemy o żadnych dinozaurach,

because we don't know of any dinosaurs that gain teeth as they get older.

które z wiekiem zyskują zęby.

So it must be true --

Więc to musi być prawda --

one muszą być inne”.

they must be different."

So we cut into them.

No to rozcinamy je.

No i pewnie,

And sure enough, Nanotyrannus has juvenile bone

nanotyran ma młodą kość

and the bigger one has more mature bone.

a ten większy ma dojrzalszą kość.

Wygląda na to, że mogłaby być jeszcze większa.

It looks like it could still get bigger.

A w Muzeum Gór Skalistych, gdzie pracujemy,

And at the Museum of the Rockies where we work,

mam cztery tyranozaury,

I have four T. rexes, so I can cut a whole bunch of them.

więc całą masę ich mogę porozcinać.

Ale tak naprawdę nie musiałem żadnego z nich rozcinać,

But I didn't have to cut any of them really,

because I just lined up their jaws

bo po prostu uszeregowałem ich szczęki

and it turned out the biggest one had 12 teeth

i okazało się, że największy ma 12 zębów,

and the next smallest one had 13

a ten trochę mniejszy miał 13,

and the next smallest had 14.

a ten jeszcze mniejszy miał 14

A oczywiście nano ma 17.

And of course, Nano has 17.

No i po prostu chodziliśmy i przypatrywaliśmy się innym zbiorom,

And we just went out and looked at other people's collections

i znaleźliśmy jednego, co ma, jakby, 15 zębów.

and we found one that has sort of 15 teeth.

So again, real easy to say

Tak więc znowu bardzo łatwo stwierdzić,

that Tyrannosaurus ontogeny included Nanotyrannus,

że ontogeneza tyranozaura

składała się z nanotyrana,

and therefore we can take out another dinosaur.

a zatem możemy wykreślić kolejnego dinozaura.

(Laughter)

(Śmiech)

Więc jeśli chodzi o nasze dinozaury

So when it comes down to our end Cretaceous,

z końca kredy,

we have seven left.

to zostaje nam siedem.

A to dobra liczba.

And that's a good number.

That's a good number to go extinct, I think.

To dobra liczba do wymarcia, chyba.

Now as you can imagine,

Jak sobie możecie wyobrazić,

this is not very popular with fourth-graders.

czwartoklasiści nie są tym zachwyceni.

(Laughter)

Czwartoklasiści uwielbiają swoje dinozaury,

Fourth-graders love their dinosaurs, they memorize them.

uczą się ich na pamięć.

Nie są więc tym zachwyceni.

And they're not happy with this.

(Śmiech)

(Laughter)

Bardzo dziękuję.

Thank you very much.

(Applause)

(Oklaski)