Laurie Santos: How monkeys mirror human irrationality

Tłumaczenie: Karol Stasiak Korekta: Anna Heintze

I want to start my talk today with two observations

Rozpocznę mój wykład od dwóch obserwacji

about the human species.

na temat gatunku ludzkiego.

The first observation is something that you might think is quite obvious,

Pierwszą obserwację można uznać za dość oczywistą,

and that's that our species, Homo sapiens,

chodzi o to, że nasz gatunek, homo sapiens,

is actually really, really smart --

jest rzeczywiście bardzo, bardzo mądry --

like, ridiculously smart --

wręcz śmiesznie mądry --

like you're all doing things

bo robicie rzeczy,

that no other species on the planet does right now.

których nie robi żaden inny gatunek na Ziemi.

And this is, of course,

I oczywiście to nie jest pierwszy raz,

not the first time you've probably recognized this.

gdy to pewnie przyznaliście.

Of course, in addition to being smart, we're also an extremely vain species.

Oczywiście, prócz bycia mądrym, jesteśmy też wyjątkowo próżnym gatunkiem.

So we like pointing out the fact that we're smart.

Więc lubimy podkreślać fakt, że jesteśmy mądrzy.

You know, so I could turn to pretty much any sage

Wiecie, mogłabym wskazać dowolnego myśliciela,

from Shakespeare to Stephen Colbert

od Szekspira to Stephena Colberta,

to point out things like the fact that

by wykazać między innymi fakt,

we're noble in reason and infinite in faculties

że jesteśmy szlachetni rozumem i nieograniczeni w talentach

and just kind of awesome-er than anything else on the planet

i tak jakby wspanialsi niż cokolwiek innego na Ziemi,

when it comes to all things cerebral.

jeśli chodzi o wszystko związane z mózgiem.

But of course, there's a second observation about the human species

Ale oczywiście, istnieje druga obserwacja o gatunku ludzkim,

that I want to focus on a little bit more,

na której chciałabym się teraz nieco skupić,

and that's the fact that

a chodzi o fakt, że

even though we're actually really smart, sometimes uniquely smart,

mimo iż jesteśmy naprawdę mądrzy, czasami wyjatkowo mądrzy,

we can also be incredibly, incredibly dumb

potrafimy też być niewiarygodnie głupi,

when it comes to some aspects of our decision making.

jeśli chodzi o pewne aspekty naszego podejmowania decyzji.

Now I'm seeing lots of smirks out there.

Dostrzegam teraz na waszych twarzach uśmieszek.

Don't worry, I'm not going to call anyone in particular out

Nie martwcie się, nie zamierzam wypominać nikomu konkretnemu

on any aspects of your own mistakes.

przyczyn jego własnych błędów.

But of course, just in the last two years

Ale oczywiście, tylko przez ostatnie dwa lata

we see these unprecedented examples of human ineptitude.

obserwowaliśmy bezprecedensowe przykłady ludzkiej niezaradności.

And we've watched as the tools we uniquely make

I obserwowaliśmy, jak narzędzia, które tylko my tworzymy,

to pull the resources out of our environment

by wydobyć surowce z natury,

kind of just blow up in our face.

tak jakby wybuchały nam w twarz.

We've watched the financial markets that we uniquely create --

Obserwowaliśmy rynki finansowe, które tylko my tworzymy –

these markets that were supposed to be foolproof --

rynki, które miały być niezawodne –

we've watched them kind of collapse before our eyes.

obserwowaliśmy, jak tak jakby zawaliły się na naszych oczach.

But both of these two embarrassing examples, I think,

Ale sądzę, że oba te zawstydzające przykłady

don't highlight what I think is most embarrassing

nie uwydatniają tego, co moim zdaniem jest najbardziej zawstydzające,

about the mistakes that humans make,

jeśli chodzi o błędy popełniane przez ludzi,

which is that we'd like to think that the mistakes we make

czyli to, że wolimy myśleć, że nasze błędy

are really just the result of a couple bad apples

są tak naprawdę spowodowane przez paru niekompetentnych,

or a couple really sort of FAIL Blog-worthy decisions.

albo kilka decyzji naprawdę godnych umieszczenia na FailBlogu.

But it turns out, what social scientists are actually learning

Ale okazuje się, o czym rzeczywiście dowiadują się socjologowie,

is that most of us, when put in certain contexts,

że większość z nas w określonych okolicznościach

will actually make very specific mistakes.

popełni pewne określone błędy.

The errors we make are actually predictable.

Błędy, które popełniamy, są w rzeczywistości przewidywalne.

We make them again and again.

Wciąż i wciąż je popełniamy.

And they're actually immune to lots of evidence.

I właściwie są one odporne na dowody.

When we get negative feedback,

Kiedy uzyskujemy negatywny odzew,

we still, the next time we're face with a certain context,

wciąż, gdy ponownie stajemy w obliczu pewnych okoliczności,

tend to make the same errors.

popełniamy takie same błędy.

And so this has been a real puzzle to me

No i to była dla mnie prawdziwa zagadka,

as a sort of scholar of human nature.

jako pewnego rodzaju badaczki ludzkiej natury.

What I'm most curious about is,

Najbardziej w tym intryguje mnie to,

how is a species that's as smart as we are

jak tak mądry gatunek, jak my,

capable of such bad

jest zdolny do popełniania cały czas

and such consistent errors all the time?

tak dużych i tak konsekwentnych błędów

You know, we're the smartest thing out there, why can't we figure this out?

Wiecie, jesteśmy tu najmądrzejsi, czemu nie potrafimy tego rozgryźć?

In some sense, where do our mistakes really come from?

Innymi słowy, skąd naprawdę biorą się nasze pomyłki?

And having thought about this a little bit, I see a couple different possibilities.

I po przemyśleniach widzę parę różnych możliwości.

One possibility is, in some sense, it's not really our fault.

Jedna z nich to to, że w pewnym sensie to nie jest nasza wina.

Because we're a smart species,

Skoro jesteśmy mądrym gatunkiem,

we can actually create all kinds of environments

to możemy tworzyć wszelakie środowiska,

that are super, super complicated,

które są super-, super-skomplikowane,

sometimes too complicated for us to even actually understand,

czasami zbyt skomplikowane, byśmy je tak naprawdę zrozumieli,

even though we've actually created them.

chociaż to właśnie my je stworzyliśmy.

We create financial markets that are super complex.

Stworzyliśmy super-skomplikowane rynki finansowe.

We create mortgage terms that we can't actually deal with.

Stworzyliśmy system kredytów hipotecznych, z którym właściwie sobie nie radzimy.

And of course, if we are put in environments where we can't deal with it,

No i rzecz jasna, jeśli znajdziemy się w środowisku, w którym sobie nie radzimy,

in some sense makes sense that we actually

w pewnym sensie logiczne jest, że naprawdę

might mess certain things up.

możemy coś zepsuć.

If this was the case, we'd have a really easy solution

Gdyby tak było, mielibyśmy naprawdę łatwe rozwiązanie

to the problem of human error.

problemu ludzkich błędów.

We'd actually just say, okay, let's figure out

Powiedzielibyśmy: „Dobrze, sprawdźmy więc,

the kinds of technologies we can't deal with,

z jakimi technologiami sobie nie radzimy,

the kinds of environments that are bad --

jakie środowiska są nieodpowiednie –

get rid of those, design things better,

pozbądźmy się ich, zaprojektujmy je lepiej

and we should be the noble species

i staniemy się szlachetnym gatunkiem,

that we expect ourselves to be.

którym oczekujemy się czuć.

But there's another possibility that I find a little bit more worrying,

Ale jest też inna możliwość, która mnie osobiście bardziej martwi,

which is, maybe it's not our environments that are messed up.

czyli to, że może to nie z naszym otoczeniem jest nie tak.

Maybe it's actually us that's designed badly.

Może tak właściwie to my jesteśmy źle skonstruowani.

This is a hint that I've gotten

To wskazówka, którą otrzymałam

from watching the ways that social scientists have learned about human errors.

patrząc, w jaki sposób socjologowie poznawali ludzkie błędy.

And what we see is that people tend to keep making errors

A co widzimy, to to, że ludzie ciągle popełniają te same błędy

exactly the same way, over and over again.

dokładnie tak samo za każdym razem.

It feels like we might almost just be built

Wygląda, jakbyśmy niemal byli zbudowani,

to make errors in certain ways.

by mylić się w określony sposób.

This is a possibility that I worry a little bit more about,

To możliwość, która bardziej mnie martwi,

because, if it's us that's messed up,

bo jeśli to my jesteśmy wadliwi,

it's not actually clear how we go about dealing with it.

to właściwie nie wiadomo, jak mamy sobie z tym radzić.

We might just have to accept the fact that we're error prone

Możemy po prostu zaakceptować to, że jesteśmy podatni na błędy

and try to design things around it.

i próbować projektować rzeczy zgodnie z tym.

So this is the question my students and I wanted to get at.

Więc oto pytanie, za które ja i moi studenci chcieliśmy się wziąć.

How can we tell the difference between possibility one and possibility two?

Jak odróżnić wariant pierwszy od wariantu drugiego?

What we need is a population

Potrzebujemy więc populacji,

that's basically smart, can make lots of decisions,

która jest dość mądra, może podejmować wiele decyzji,

but doesn't have access to any of the systems we have,

ale nie ma dostępu do tych systemów, do którym my mamy,

any of the things that might mess us up --

do żadnych rzeczy, które mogły nas popsuć –

no human technology, human culture,

ani ludzkiej technologii, ani ludzkiej kultury,

maybe even not human language.

może nawet nie do ludzkiego języka.

And so this is why we turned to these guys here.

I dlatego zwróciliśmy się to tych kolesi.

These are one of the guys I work with. This is a brown capuchin monkey.

To z tymi kolesiami pracuję. Są to kapucynki czubate.

These guys are New World primates,

Są one ssakami naczelnymi Nowego Świata,

which means they broke off from the human branch

co znaczy, że odłączyły się od gałęzi prowadzącej do ludzi

about 35 million years ago.

jakieś 35 milionów lat temu.

This means that your great, great, great great, great, great --

To znaczy, że wasza pra-, pra-, pra-, pra-, pra-, pra- –

with about five million "greats" in there --

i jeszcze tak z pięć milionów "pra" –

grandmother was probably the same great, great, great, great

babcia była prawdopodobnie tą samą pra-, pra-, pra-, pra-

grandmother with five million "greats" in there

babcią z pięcioma milionami "pra-" po drodze,

as Holly up here.

którą miała ta oto Holly.

You know, so you can take comfort in the fact that this guy up here is a really really distant,

Wiecie, możecie się pocieszyć faktem, że w rzeczywistości jest to wasza naprawdę daleka,

but albeit evolutionary, relative.

chociaż tylko ewolucyjnie, krewna.

The good news about Holly though is that

To, co można dobrego powiedzieć o Holly, to to,

she doesn't actually have the same kinds of technologies we do.

że nie posiada tego samego rodzaju technologii, które my mamy.

You know, she's a smart, very cut creature, a primate as well,

Wiecie, to mądre, bardzo sprytne stworzenie, też ssak naczelny,

but she lacks all the stuff we think might be messing us up.

ale brakuje jej tego wszystkiego, o czym sądzimy, że mogło nas popsuć.

So she's the perfect test case.

Jest więc idealnym obiektem doświadczalnym.

What if we put Holly into the same context as humans?

Co będzie, jeśli umieścimy Holly w tym samym kontekście co ludzi?

Does she make the same mistakes as us?

Czy popełnia takie same błędy jak my?

Does she not learn from them? And so on.

Czy się na nich nie uczy? I tak dalej.

And so this is the kind of thing we decided to do.

I właśnie tego typu rzeczy postanowiliśmy zrobić.

My students and I got very excited about this a few years ago.

Parę lat temu, moi studenci i ja bardzo się tym podniecaliśmy.

We said, all right, let's, you know, throw so problems at Holly,

Mówiliśmy: No dobra, zasypmy Holly problemami,

see if she messes these things up.

zobaczymy, czy coś zabałagani.

First problem is just, well, where should we start?

Pierwszy problem, to, cóż, od czego powinniśmy zacząć?

Because, you know, it's great for us, but bad for humans.

Bo wiecie, dla nas to świetnie, ale dla ludzi już gorzej.

We make a lot of mistakes in a lot of different contexts.

Popełniamy mnóstwo błędów w wielu różnych sytuacjach.

You know, where are we actually going to start with this?

Wiecie, od której strony tak właściwie zaczniemy?

And because we started this work around the time of the financial collapse,

A ponieważ zaczęliśmy pracę w czasach finansowego krachu,

around the time when foreclosures were hitting the news,

gdy w telewizji wciąż mówiono o zajęciach komorniczych,

we said, hhmm, maybe we should

stwierdziliśmy, hmmm, może powinniśmy

actually start in the financial domain.

zacząć od spraw finansowych.

Maybe we should look at monkey's economic decisions

Może powinniśmy przyjrzeć się małpim decyzjom ekonomicznym

and try to see if they do the same kinds of dumb things that we do.

i zobaczyć, czy robią te same głupie rzeczy, co my.

Of course, that's when we hit a sort second problem --

Oczywiście, wtedy natrafiliśmy na drugi problem –

a little bit more methodological --

nieco bardziej metodologiczny –

which is that, maybe you guys don't know,

czyli, może o tym nie wiecie,

but monkeys don't actually use money. I know, you haven't met them.

ale małpy tak właściwie to nie używają pieniędzy. Wiem, nie spotkaliście ich.

But this is why, you know, they're not in the queue behind you

Ale wiecie, to dlatego, że nie stoją za wami w kolejce

at the grocery store or the ATM -- you know, they don't do this stuff.

do kasy czy bankomatu, wiecie, one takich rzeczy nie robią.

So now we faced, you know, a little bit of a problem here.

Więc wiecie, stanęliśmy przed takim drobnym problemem:

How are we actually going to ask monkeys about money

Jak właściwie mamy spytać małpy o pieniądze,

if they don't actually use it?

jeśli one ich nie używają?

So we said, well, maybe we should just, actually just suck it up

Więc stwierdziliśmy, że może powinniśmy po prostu zakasać rękawy

and teach monkeys how to use money.

i nauczyć małpy posługiwania się pieniędzmi.

So that's just what we did.

I to właśnie zrobiliśmy.

What you're looking at over here is actually the first unit that I know of

To, na co właśnie patrzycie, to o ile mi wiadomo pierwsza jednostka

of non-human currency.

nie-ludzkiej waluty.

We weren't very creative at the time we started these studies,

Na początku naszych badań nie byliśmy zbyt kreatywni,

so we just called it a token.

więc nazwaliśmy ją żetonem.

But this is the unit of currency that we've taught our monkeys at Yale

Ale właśnie to jest waluta, którą nauczyliśmy w Yale nasze małpy

to actually use with humans,

używać własciwie wspólnie z ludźmi,

to actually buy different pieces of food.

by kupować różne rodzaje pożywienie.

It doesn't look like much -- in fact, it isn't like much.

Nie wygląda na wartościowe – i rzeczywiście, nie jest wartościowe.

Like most of our money, it's just a piece of metal.

Jak większość naszych pieniędzy, to tylko kawałek metalu.

As those of you who've taken currencies home from your trip know,

Jak ci z was, którzy przywieźli pieniądze z wycieczek zagranicznych, wiedzą,

once you get home, it's actually pretty useless.

że po powrocie do domu są one własciwie zupełnie bezużyteczne.

It was useless to the monkeys at first

Na początku były bezużyteczne dla małp,

before they realized what they could do with it.

dopóki nie zrozumiały, co mogą z nimi zrobić.

When we first gave it to them in their enclosures,

Gdy daliśmy je im po raz pierwszy w ich pomieszczeniach,

they actually kind of picked them up, looked at them.

to je tak sobie podnosiły, oglądały.

They were these kind of weird things.

Takie jakieś dziwaczne przedmioty.

But very quickly, the monkeys realized

Ale bardzo szybko małpy zrozumiały,

that they could actually hand these tokens over

że faktycznie mogą wymienić te żetony

to different humans in the lab for some food.

u różnych ludzi w laboratorium na jedzenie.

And so you see one of our monkeys, Mayday, up here doing this.

A więc widzicie jedną z naszych małp, Mayday, robiącą to.

This is A and B are kind of the points where she's sort of a little bit

A i B to momenty, kiedy jeszcze się interesowała

curious about these things -- doesn't know.

tymi przedmiotami – nie wie.

There's this waiting hand from a human experimenter,

Tutaj wyciągnięta ręka nadzorującego człowieka

and Mayday quickly figures out, apparently the human wants this.

i Mayday w mig pojmuje, że widocznie człowiek to chce.

Hands it over, and then gets some food.

Podaje i dostaje w zamian jedzenie.

It turns out not just Mayday, all of our monkeys get good

Okazuje się, że nie tylko Mayday, wszystkie małpy radzą sobie

at trading tokens with human salesman.

z wymianą żetonów ze sprzedawcą.

So here's just a quick video of what this looks like.

Oto króciutki filmik, jak to wygląda.

Here's Mayday. She's going to be trading a token for some food

To Mayday. Zamierza wymienić żeton na jedzenie,

and waiting happily and getting her food.

czeka i dostaje to jedzenie.

Here's Felix, I think. He's our alpha male; he's a kind of big guy.

To chyba Felix, nasz samiec alfa; dość spory facet.

But he too waits patiently, gets his food and goes on.

Ale on też cierpliwie czeka, dostaje jedzenie i odchodzi.

So the monkeys get really good at this.

Więc małpy naprawdę sobie z tym radzą.

They're surprisingly good at this with very little training.

Są w tym zadziwiająco dobre już po krótkim treningu.

We just allowed them to pick this up on their own.

Pozwoliliśmy im tylko samodzielnie się tego nauczyć.

The question is: is this anything like human money?

Pytanie brzmi: czy to przypomina ludzkie pieniądze?

Is this a market at all,

Czy to w ogóle jest rynek,

or did we just do a weird psychologist's trick

czy tylko dziwna psychologiczna sztuczka,

by getting monkeys to do something,

by nakłonić małpy do czegoś

looking smart, but not really being smart.

pozornie mądrego, ale w rzeczywistości nie.

And so we said, well, what would the monkeys spontaneously do

Więc pytaliśmy: co by małpy robiły spontanicznie,

if this was really their currency, if they were really using it like money?

gdyby to była naprawdę ich waluta, gdyby naprawdę używały jej jak pieniędzy?

Well, you might actually imagine them

Cóż, rzeczywiście możecie wyobrazić je sobie,

to do all the kinds of smart things

że robią mnóstwo różnych mądrych rzeczy,

that humans do when they start exchanging money with each other.

które robią ludzie, gdy zaczynają wymieniać się pieniędzmi między sobą.

You might have them start paying attention to price,

Możecie sprawić, że zaczną zwracać uwagę na cenę,

paying attention to how much they buy --

na to, ile kupują – pewnego rodzaju

sort of keeping track of their monkey token, as it were.

pilnowanie własnych żetonów, jak pieniędzy.

Do the monkeys do anything like this?

Czy małpy robią coś w tym stylu?

And so our monkey marketplace was born.

I tak narodził się małpi rynek.

The way this works is that

Działa to na takiej zasadzie, że

our monkeys normally live in a kind of big zoo social enclosure.

nasze małpy normalnie mieszkają na dużym zoologicznym wybiegu.

When they get a hankering for some treats,

Kiedy nachodzi je ochota na smakołyki,

we actually allowed them a way out

pozwalamy im przejść z dużego wybiegu

into a little smaller enclosure where they could enter the market.

do małego, gdzie mogą pójść na targ.

Upon entering the market --

Po wejściu na targowisko –

it was actually a much more fun market for the monkeys than most human markets

dla małp był to o wiele przyjemniejszy targ, niż ludzkie targi,

because, as the monkeys entered the door of the market,

bo jak tylko małpy przekraczały próg targu,

a human would give them a big wallet full of tokens

człowiek dawał im wielki portfel pełen żetonów,

so they could actually trade the tokens

więc faktycznie mogły wymieniać żetony

with one of these two guys here --

u tych tutaj dwóch facetów –

two different possible human salesmen

dwóch możliwych ludzkich handlarzy,

that they could actually buy stuff from.

od których mogli kupować towar.

The salesmen were students from my lab.

Handlarzami byli studenci z mojego laboratorium.

They dressed differently; they were different people.

Inaczej się ubierali, byli innymi ludźmi.

And over time, they did basically the same thing

I cały czas robili praktycznie jedną rzecz,

so the monkeys could learn, you know,

więc małpy mogły się nauczyć,

who sold what at what price -- you know, who was reliable, who wasn't, and so on.

kto co za ile sprzedawał – komu można zaufać, komu nie i tak dalej.

And you can see that each of the experimenters

Widzicie, że każdy z eksperymentatorów

is actually holding up a little, yellow food dish.

trzyma mały żółty pojemnik z jedzeniem

and that's what the monkey can for a single token.

i właśnie tyle małpa dostaje za jeden żeton.

So everything costs one token,

Więc wszystko kosztuje jeden żeton,

but as you can see, sometimes tokens buy more than others,

ale jak widać, czasami za żeton można kupić więcej niż innym razem,

sometimes more grapes than others.

czasami więcej winogron niż innym razem.

So I'll show you a quick video of what this marketplace actually looks like.

Pokażę wam krótki film, jak taki targ właściwie wygląda.

Here's a monkey-eye-view. Monkeys are shorter, so it's a little short.

Oto widok z perspektywy małpy. Małpy są niższe, więc jest nieco niski.

But here's Honey.

A oto Honey.

She's waiting for the market to open a little impatiently.

Czeka dość niecierpliwie na otwarcie targu.

All of a sudden the market opens. Here's her choice: one grapes or two grapes.

Nagle targ się otwiera. Ma wybór: jedno czy dwa winogrona.

You can see Honey, very good market economist,

Widzicie jaka z Honey świetna ekonomistka rynkowa,

goes with the guy who gives more.

wybiera faceta, który daje więcej.

She could teach our financial advisers a few things or two.

Mogłaby nauczyć paru rzeczy naszych doradców finansowych.

So not just Honey,

Nie tylko Honey,

most of the monkeys went with guys who had more.

Większość małp wybierała facetów, którzy mieli więcej.

Most of the monkeys went with guys who had better food.

Większość małp wybierała facetów, którzy mieli lepsze jedzenie.

When we introduced sales, we saw the monkeys paid attention to that.

Gdy wprowadziliśmy przeceny, małpy zwróciły na to uwagę.

They really cared about their monkey token dollar.

Naprawdę troszczyły się o swojego małpiego żetonowego dolara.

The more surprising thing was that when we collaborated with economists

Bardziej zaskakujące okazało się, że gdy współpracując z ekonomistami

to actually look at the monkeys' data using economic tools,

przyjrzeliśmy się małpim danym przy pomocy narzędzi ekonomicznych,

they basically matched, not just qualitatively,

pasowały, nie tylko jakościowo,

but quantitatively with what we saw

ale i ilościowo, do tego, co robią

humans doing in a real market.

ludzie na prawdziwym rynku.

So much so that, if you saw the monkeys' numbers,

Do tego stopnia, że jeśli widzielibyście liczby małp,

you couldn't tell whether they came from a monkey or a human in the same market.

nie bylibyście w stanie powiedzieć, czy pochodzą od małp, czy od ludzi na tym samym rynku.

And what we'd really thought we'd done

I co uważaliśmy, że zrobiliśmy,

is like we'd actually introduced something

to, że własciwie wprowadziliśmy coś, co

that, at least for the monkeys and us,

przynajmniej dla małp i dla nas

works like a real financial currency.

działa jak prawdziwa waluta.

Question is: do the monkeys start messing up in the same ways we do?

Pytanie brzmi: czy małpy zaczną zawalać sprawę, jak my?

Well, we already saw anecdotally a couple of signs that they might.

Cóż, zauważyliśmy żartobliwie nieco oznak, które mogłyby na to wskazywać.

One thing we never saw in the monkey marketplace

Czego nie widzieliśmy na małpim targu,

was any evidence of saving --

to dowody jakiegokolwiek oszczędzania –

you know, just like our own species.

Wiecie, tak jak u naszego gatunku.

The monkeys entered the market, spent their entire budget

Małpy szły na targ, wydawały cały budżet,

and then went back to everyone else.

a potem wracały do pozostałych.

The other thing we also spontaneously saw,

Dodatkowo mogliśmy zaobserwować,

embarrassingly enough,

ze sporym zażenowaniem,

is spontaneous evidence of larceny.

spontaniczne przypadki kradzieży.

The monkeys would rip-off the tokens at every available opportunity --

Małpy przy każdej okazji wyrywały żetony z rąk –

from each other, often from us --

innym małpom, często nam –

you know, things we didn't necessarily think we were introducing,

wiecie, coś, co niekoniecznie chcieliśmy wprowadzić,

but things we spontaneously saw.

ale co spontanicznie zaobserwowaliśmy.

So we said, this looks bad.

Stwierdziliśmy więc: jest źle.

Can we actually see if the monkeys

Czy na pewno możemy stwierdzić,

are doing exactly the same dumb things as humans do?

czy małpy robią dokładnie te same głupie rzeczy, co ludzie?

One possibility is just kind of let

Jedno rozwiązanie to po prostu

the monkey financial system play out,

zostawić małpi system finansowy samemu sobie,

you know, see if they start calling us for bailouts in a few years.

sprawdzić, czy za parę lat będą chciały od nas pomocy.

We were a little impatient so we wanted

Byliśmy nieco niecierpliwi, więc chcieliśmy

to sort of speed things up a bit.

wszystko nieco przyspieszyć.

So we said, let's actually give the monkeys

Więc stwierdziliśmy: postawmy przed małpami

the same kinds of problems

te same rodzaje problemów,

that humans tend to get wrong

z którymi ludzie sobie nie radzą

in certain kinds of economic challenges,

w pewnych rodzajach wyzwań ekonomicznych

or certain kinds of economic experiments.

lub przy pewnego rodzaju ekonomicznych eksperymentach.

And so, since the best way to see how people go wrong

A więc najlepszym sposobem stwierdzenia, jak ludzie się mylą,

is to actually do it yourself,

jest właściwie zrobić to samemu.

I'm going to give you guys a quick experiment

Przeprowadzę z wami krótki eksperyment,

to sort of watch your own financial intuitions in action.

by zaobserwować waszą intuicję finansową w akcji.

So imagine that right now

Wyobraźcie sobie teraz,

I handed each and every one of you

że dałam każdemu z was

a thousand U.S. dollars -- so 10 crisp hundred dollar bills.

po tysiąc dolarów – dziesięć szeleszczących stówek.

Take these, put it in your wallet

Weźcie je, włóżcie do portfela

and spend a second thinking about what you're going to do with it.

i pomyślcie przez chwilę, co z nimi zrobicie.

Because it's yours now; you can buy whatever you want.

Bo są teraz wasze, możecie kupić, co chcecie.

Donate it, take it, and so on.

Podarować, wziąć i tak dalej.

Sounds great, but you get one more choice to earn a little bit more money.

Brzmi świetnie, ale dam wam jeszcze jedną okazję na zarobienie pieniędzy.

And here's your choice: you can either be risky,

Macie taki wybór: albo zaryzykujecie,

in which case I'm going to flip one of these monkey tokens.

a wtedy rzucę jedną z tych małpich monet.

If it comes up heads, you're going to get a thousand dollars more.

Jak wypadnie orzeł, dostaniecie kolejny tysiąc dolarów.

If it comes up tails, you get nothing.

Jak wypadnie reszka, nie dostajecie nic.

So it's a chance to get more, but it's pretty risky.

Więc macie szansę dostać więcej, ale jest spore ryzyko.

Your other option is a bit safe. Your just going to get some money for sure.

Drugi wariant jest bezpieczniejszy. Dostaniecie pewną kwotę gwarantowaną.

I'm just going to give you 500 bucks.

Po prostu dam wam 500 dolarów.

You can stick it in your wallet and use it immediately.

Możecie schować je do portfela i zaraz wydać.

So see what your intuition is here.

Więc zobaczmy, jaka jest w tym przypadku wasza intuicja.

Most people actually go with the play-it-safe option.

Większość ludzi wybiera wariant bezpieczny.

Most people say, why should I be risky when I can get 1,500 dollars for sure?

Większość ludzi mówi: czemu mam ryzykować, jak mogę dostać 1500 na pewniaka?

This seems like a good bet. I'm going to go with that.

Wygląda na dobry zakład. Mam zamiar go zrobić.

You might say, eh, that's not really irrational.

Możecie rzec: to nie jest naprawdę nierozsądne.

People are a little risk-averse. So what?

Ludzie niezbyt lubią ryzyko. I co z tego?

Well, the "so what?" comes when start thinking

Cóż, zobaczymy," co z tego", gdy zaczniemy

about the same problem

rozważać ten sam problem,

set up just a little bit differently.

ale nieco inaczej sformułowany.

So now imagine that I give each and every one of you

Wyobraźcie sobie teraz, że daję każdemu z was

2,000 dollars -- 20 crisp hundred dollar bills.

2000 dolarów – 20 szeleszczących stówek.

Now you can buy double to stuff you were going to get before.

Możecie teraz kupić dwa razy więcej rzeczy niż poprzednio.

Think about how you'd feel sticking it in your wallet.

Pomyślcie, jakbyście się czuli wkładając te pieniądze do portfela.

And now imagine that I have you make another choice

I teraz wyobraźcie sobie, że zmuszam was do innej decyzji.

But this time, it's a little bit worse.

Ale tym razem będzie nieco gorzej.

Now, you're going to be deciding how you're going to lose money,

Teraz będziecie decydować, jak stracicie pieniądze,

but you're going to get the same choice.

ale będziecie dokonywać tego samego wyboru.

You can either take a risky loss --

Albo wybierzecie ryzykowną stratę –

so I'll flip a coin. If it comes up heads, you're going to actually lose a lot.

rzucę monetą. Jak wypadnie orzeł, to tracicie naprawdę dużo.

If it comes up tails, you lose nothing, you're fine, get to keep the whole thing --

Jeśli wypadnie reszka, nie tracicie nic, w porządku, zatrzymujecie całość –

or you could play it safe, which means you have to reach back into your wallet

albo wybierzecie wariant bezpieczny, co znaczy, że sięgniecie do portfela

and give me five of those $100 bills, for certain.

i dacie mi pięć z tych studolarowych banknotów.

And I'm seeing a lot of furrowed brows out there.

Widzę u was sporo zmarszczonych czół.

So maybe you're having the same intuitions

Więc pewnie macie taką samą intuicję,

as the subjects that were actually tested in this,

jak ci, którzy faktycznie byli tak testowani,

which is when presented with these options,

czyli że mając do wyboru takie dwie opcje,

people don't choose to play it safe.

ludzie nie wybierają tej bezpiecznej.

They actually tend to go a little risky.

Wolą tak naprawdę nieco zaryzykować.

The reason this is irrational is that we've given people in both situations

Jest to nieracjonalne, bo w obydwu przypadkach dajemy ludziom

the same choice.

taki sam wybór.

It's a 50/50 shot of a thousand or 2,000,

Albo równe szanse na tysiąc lub dwa tysiące,

or just 1,500 dollars with certainty.

albo gwarantowane 1500 dolarów.

But people's intuitions about how much risk to take

Ale ludzka intuicja o tym ile podjąć ryzyka

varies depending on where they started with.

zależy od tego, od czego zaczynali.

So what's going on?

Więc o co w tym chodzi?

Well, it turns out that this seems to be the result

Cóż, okazuje się, że wydaje się to być skutkiem

of at least two biases that we have at the psychological level.

co najmniej dwu uprzedzeń, które mamy na poziomie psychologicznym.

One is that we have a really hard time thinking in absolute terms.

Raz, naprawdę trudno jest nam myśleć w pojęciach absolutnych.

You really have to do work to figure out,

Trzeba nieco się natrudzić, by zrozumieć,

well, one option's a thousand, 2,000;

że jeden wariant to 1000 lub 2000,

one is 1,500.

a drugi to 1500.

Instead, we find it very easy to think in very relative terms

Zamiast tego łatwiej nam myśleć w kategoriach względnych,

as options change from one time to another.

gdy warianty się zmieniają.

So we think of things as, "Oh, I'm going to get more," or "Oh, I'm going to get less."

Więc myślimy coś w stylu: „Och, dostanę więcej” lub „Och, dostanę mniej”.

This is all well and good, except that

Wszystko byłoby w porządku, poza tym,

changes in different directions

że zmiany w różnych kierunkach

actually effect whether or not we think

faktycznie wpływają na to, czy uznajemy,

options are good or not.

czy wybór jest dobry czy zły.

And this leads to the second bias,

A to prowadzi nas do drugiego uprzedzenia,

which economists have called loss aversion.

które ekonomiści nazywają awersją w stosunku do strat.

The idea is that we really hate it when things go into the red.

Chodzi o to, że naprawdę nie znosimy być na minusie.

We really hate it when we have to lose out on some money.

Nienawidzimy konieczności stracenia pieniędzy.

And this means that sometimes we'll actually

A to znaczy, że czasami faktycznie zmieniamy

switch our preferences to avoid this.

nasze preferencje, by tego uniknąć.

What you saw in that last scenario is that

W tym ostatnim przykładzie mogliście zobaczyć,

subjects get risky

że badani ryzykują,

because they want the small shot that there won't be any loss.

bo chcą mieć szanse na to, że nie poniosą żadnej straty.

That means when we're in a risk mindset --

To znaczy, że kiedy myślimy o ryzyku –

excuse me, when we're in a loss mindset,

przepraszam, kiedy myślimy o stracie –

we actually become more risky,

stajemy się bardziej skłonni do ryzyka,

which can actually be really worrying.

co może być naprawdę niepokojące.

These kinds of things play out in lots of bad ways in humans.

Te rzeczy często wychodzą ludziom na złe.

They're why stock investors hold onto losing stocks longer --

To dlatego inwestujący na giełdzie przetrzymują akcje tracące na wartości–

because they're evaluating them in relative terms.

bo oceniają ich wartość w kategoriach względnych.

They're why people in the housing market refused to sell their house --

To dlatego ludzie na rynku nieruchomości nie chcieli sprzedawać domu –

because they don't want to sell at a loss.

bo nie chcieli sprzedać ze stratą.

The question we were interested in

To, co nas interesuje,

is whether the monkeys show the same biases.

to czy małpy mają podobne uprzedzenia.

If we set up those same scenarios in our little monkey market,

Czy jeśli zaaranżujemy takie same sytuacje na małpim targu,

would they do the same thing as people?

to zrobią one to samo, co ludzie?

And so this is what we did, we gave the monkeys choices

I to właśnie zrobiliśmy, daliśmy małpom wybór

between guys who were safe -- they did the same thing every time --

między bezpiecznymi sprzedawcami – zawsze robiącymi to samo –

or guys who were risky --

a ryzykownymi –

they did things differently half the time.

zachowującymi się raz tak, a raz tak.

And then we gave them options that were bonuses --

Daliśmy im opcje, które były bonusami –

like you guys did in the first scenario --

tak jak wam w pierwszym przypadku –

so they actually have a chance more,

więc miały szansę na więcej,

or pieces where they were experiencing losses --

lub takie, przy których ponosiły stratę –

they actually thought they were going to get more than they really got.

myślały, że dostaną więcej, niż w rzeczywistości dostawały.

And so this is what this looks like.

A wygląda to właśnie tak.

We introduced the monkeys to two new monkey salesmen.

Przedstawiliśmy małpom dwóch nowych sprzedawców.

The guy on the left and right both start with one piece of grape,

Obaj faceci zaczynają od jednego winogrona,

so it looks pretty good.

więc nie jest źle.

But they're going to give the monkeys bonuses.

Ale oni będą dawać małpom bonusy.

The guy on the left is a safe bonus.

Ten po lewej daje gwarantowane bonusy.

All the time, he adds one, to give the monkeys two.

Zawsze dodaje jedno, a więc daje małpom dwa.

The guy on the right is actually a risky bonus.

Z kolei ten po prawej ma bonusy ryzykowne.

Sometimes the monkeys get no bonus -- so this is a bonus of zero.

Czasem małpy nie dostają bonusu – czyli bonus wynosi zero.

Sometimes the monkeys get two extra.

Czasem małpy dostają dwa gratis.

For a big bonus, now they get three.

Jako duży bonus dostają łącznie trzy.

But this is the same choice you guys just faced.

Ale to jest ten sam wybór, przed którym byliście wy.

Do the monkeys actually want to play it safe

Czy małpy właściwie wolą grać bezpiecznie

and then go with the guy who's going to do the same thing on every trial,

i kupować od faceta, który przykażdej próbie robi to samo,

or do they want to be risky

czy chcą zaryzykować

and try to get a risky, but big, bonus,

i spróbować dostać ryzykowny, ale duży bonus,

but risk the possibility of getting no bonus.

licząc się z ryzykiem niedostania żadnego.

People here played it safe.

Tutaj, ludzie zagrali zachowawczo.

Turns out, the monkeys play it safe too.

Okazało się, że małpy również.

Qualitatively and quantitatively,

W sensie ilościowym i jakościowym

they choose exactly the same way as people,

wybierały dokładnie tak samo jak ludzie

when tested in the same thing.

badani pod tym samym kątem.

You might say, well, maybe the monkeys just don't like risk.

Powiecie pewnie, że małpy po prostu nie lubią ryzyka.

Maybe we should see how they do with losses.

Może zobaczmy, jak radzą sobie w obliczu strat.

And so we ran a second version of this.

Przeprowadziliśmy drugą wersję eksperymentu.

Now, the monkeys meet two guys

Teraz małpy poznają dwóch facetów,

who aren't giving them bonuses;

którzy nie będą dawać bonusów.

they're actually giving them less than they expect.

W rzeczywistości będą im dawać mniej, niż się spodziewają.

So they look like they're starting out with a big amount.

Wyglądają, jakby zaczynali ze sporą porcją.

These are three grapes; the monkey's really psyched for this.

Trzy winogrona, małpa ma na nie wielką ochotę.

But now they learn these guys are going to give them less than they expect.

Ale teraz dowiadują się, że oni dadzą im mniej, niż się spodziewały.

They guy on the left is a safe loss.

Ten po lewej powoduje gwarantowane straty.

Every single time, he's going to take one of these away

Za każdym razem zabiera jedno z winogron

and give the monkeys just two.

i daje małpie tylko dwa.

the guy on the right is the risky loss.

Ten po prawej powoduje ryzykowne straty.

Sometimes he gives no loss, so the monkeys are really psyched,

Czasem nie zabiera nic, więc małpy są naprawdę na to nastawione,

but sometimes he actually gives a big loss,

ale czasem powoduje dużą stratę,

taking away two to give the monkeys only one.

zabiera dwa, a daje małpie tylko jedno winogrono.

And so what do the monkeys do?

A co robią małpy?

Again, same choice; they can play it safe

Znowu, ten sam wybór: mogą grać zachowawczo,

for always getting two grapes every single time,

otrzymując za każdym razem dwa winogrona,

or they can take a risky bet and choose between one and three.

albo mogą zaryzykować i wybrać opcję "jedno albo trzy".

The remarkable thing to us is that, when you give monkeys this choice,

Zadziwiające, że kiedy postawisz małpy przed takim wyborem,

they do the same irrational thing that people do.

robią tę samą nieracjonalną rzecz, co ludzie.

They actually become more risky

Stają się bardziej skłonne do ryzyka,

depending on how the experimenters started.

w zależności od tego, jaka była początkowa oferta.

This is crazy because it suggests that the monkeys too

To szaleństwo, bo sugeruje, że małpy też

are evaluating things in relative terms

oceniają rzeczy w kategoriach względnych,

and actually treating losses differently than they treat gains.

a straty faktycznie traktują inaczej niż zyski.

So what does all of this mean?

Więc co to wszystko znaczy?

Well, what we've shown is that, first of all,

Cóż, po pierwsze, to pokazaliśmy,

we can actually give the monkeys a financial currency,

że faktycznie możemy dać małpom pieniądze,

and they do very similar things with it.

a one robią z nimi bardzo podobne rzeczy, jak my.

They do some of the smart things we do,

Robią pewne te same mądre rzeczy,

some of the kind of not so nice things we do,

pewne te same nie bardzo miłe rzeczy,

like steal it and so on.

jak kradzież i tak dalej.

But they also do some of the irrational things we do.

Ale robią też pewne nieracjonalne rzeczy, które my też robimy.

They systematically get things wrong

Regularnie popełniają błędy

and in the same ways that we do.

i to w ten sam sposób, jak my.

This is the first take-home message of the Talk,

To jest pierwsza rzecz do wyniesienia z tego wystąpienia,

which is that if you saw the beginning of this and you thought,

że jeśli zobaczyliście początek prezentacji i pomyśleliście:

oh, I'm totally going to go home and hire a capuchin monkey financial adviser.

„Och, jak wrócę do domu, to koniecznie zatrudnię kapucynkę jako doradcę finansowego.

They're way cuter than the one at ... you know --

Są ładniejsze niż ci w... wiecie...”

Don't do that; they're probably going to be just as dumb

Nie róbcie tego, będą najprawdopodobniej równie głupie,

as the human one you already have.

jak ludzie, których już zatrudniacie.

So, you know, a little bad -- Sorry, sorry, sorry.

Więc wiecie, niestety – przykro mi.

A little bad for monkey investors.

Szkoda dla małpich inwestorów.

But of course, you know, the reason you're laughing is bad for humans too.

Oczywiście, wiecie, to, z czego się śmiejecie, źle świadczy też o ludziach.

Because we've answered the question we started out with.

Ponieważ odpowiedzieliśmy na nasze początkowe pytanie.

We wanted to know where these kinds of errors came from.

Chcieliśmy wiedzieć, skąd się bierze ten rodzaj błędów.

And we started with the hope that maybe we can

I zaczęliśmy z nadzieją, że że może uda nam się

sort of tweak our financial institutions,

poprawić nieco nasze instytucje finansowe,

tweak our technologies to make ourselves better.

poprawić technologię, by było nam lepiej.

But what we've learn is that these biases might be a deeper part of us than that.

Ale dowiedzieliśmy się, że te uprzedzenia mogą tkwić w nas znacznie głębiej.

In fact, they might be due to the very nature

Właściwie to może wynikać z samej natury

of our evolutionary history.

naszej historii ewolucyjnej.

You know, maybe it's not just humans

Wiecie, może to nie tylko ludzie

at the right side of this chain that's duncey.

po prawej stronie tego łańcucha są durniami.

Maybe it's sort of duncey all the way back.

Może ta głupota tkwi w nas od samego początku.

And this, if we believe the capuchin monkey results,

A to, o ile wierzymy wynikom kapucynek

means that these duncey strategies

znaczy, że te durne strategie

might be 35 million years old.

mogą mieć 35 milionów lat.

That's a long time for a strategy

To sporo czasu, by strategia

to potentially get changed around -- really, really old.

mogła się zmienić – naprawdę, naprawdę dużo.

What do we know about other old strategies like this?

Co wiemy o innych takich starych strategiach?

Well, one thing we know is that they tend to be really hard to overcome.

Cóż, jedno co wiemy to to, że bywają one niezwykle trudne do przezwyciężenia.

You know, think of our evolutionary predilection

Wiecie, pomyślcie o naszej ewolucyjnej skłonności

for eating sweet things, fatty things like cheesecake.

do jedzenia słodkich, tłustych rzeczy, jak sernik.

You can't just shut that off.

Nie można z tym po prostu skończyć.

You can't just look at the dessert cart as say, "No, no, no. That looks disgusting to me."

Nie można spojrzeć na wózek z deserami i powiedzieć: „Nie, nie. To wygląda obrzydliwe.”

We're just built differently.

Jesteśmy inaczej skonstruowani.

We're going to perceive it as a good thing to go after.

Będziemy uważać to za coś wartego podążania.

My guess is that the same thing is going to be true

Zgaduję, że to samo okaże się prawdą, jeśli chodzi

when humans are perceiving

o ludzkie postrzeganie

different financial decisions.

różnych decyzji finansowych.

When you're watching your stocks plummet into the red,

Gdy widzisz, że twoje akcje lecą na łeb na szyję,

when you're watching your house price go down,

kiedy widzisz, że cena twojego domu spada,

you're not going to be able to see that

nie będziesz mógł patrzeć na to inaczej,

in anything but old evolutionary terms.

niż w starych ewolucyjnych kategoriach.

This means that the biases

To znaczy, że uprzedzenia,

that lead investors to do badly,

które skłaniają inwerstorów do pomyłek,

that lead to the foreclosure crisis

które prowadzą do kryzysu niewypłacalności,

are going to be really hard to overcome.

będą naprawdę trudne do przezwyciężenia.

So that's the bad news. The question is: is there any good news?

To więc jest zła wiadomość. Pytanie: czy jest jakaś dobra?

I'm supposed to be up here telling you the good news.

Miałam być tu, by przekazywać wam dobre wiadomości.

Well, the good news, I think,

Dobrą wiadomością jest to, jak sądzę,

is what I started with at the beginning of the Talk,

czym zaczęłam swoje wystąpienie,

which is that humans are not only smart;

że ludzie są nie tylko mądrzy,

we're really inspirationally smart

jesteśmy inspirująco mądrzy

to the rest of the animals in the biological kingdom.

dla całej reszty zwierząt w królestwie natury.

We're so good at overcoming our biological limitations --

Jesteśmy tak dobrzy w przezwyciężaniu naszych biologicznych ograniczeń –

you know, I flew over here in an airplane.

wiecie, przyleciałam tutaj samolotem.

I didn't have to try to flap my wings.

Nie musiałam machać skrzydłami.

I'm wearing contact lenses now so that I can see all of you.

Noszę soczewki kontaktowe, dzięki czemu widzę was wszystkich.

I don't have to rely on my own near-sightedness.

Nie muszę ulegać własnej krótkowzroczności.

We actually have all of these cases

Istnieje mnóstwo przypadków,

where we overcome our biological limitations

gdzie przezwyciężamy nasze biologiczne ograniczenia

through technology and other means, seemingly pretty easily.

technologią i innymi metodami; wygląda na to, że dość łatwo.

But we have to recognize that we have those limitations.

Ale musimy też przyznać, że mamy te ograniczenia.

And here's the rub.

I to jest przeszkoda.

It was Camus who once said that, "Man is the only species

Camus powiedział kiedyś: „Człowiek to jedyny gatunek,

who refuses to be what he really is."

który odmawia bycia tym, czym w rzeczywistości jest”.

But the irony is that

A ironia jest w tym,

it might only be in recognizing our limitations

że tylko poprzez przyznanie się do swoich ograniczeń

that we can really actually overcome them.

zdołamy je tak naprawdę przezwyciężyć.

The hope is that you all will think about your limitations,

Mam nadzieję, że pomyślicie o swoich ograniczeniach,

not necessarily as unovercomable,

nie koniecznie jako nie do pokonania,

but to recognize them, accept them

ale rozpoznacie je, zaakceptujecie

and then use the world of design to actually figure them out.

i użyjecie świata projektu, by je w końcu zrozumieć.

That might be the only way that we will really be able

To może być jedyny sposób, w jaki będziemy mogli

to achieve our own human potential

osiągnąć nasz własny ludzki potencjał

and really be the noble species we hope to all be.

i naprawdę staniemy się szlachetni tak, jak pragniemy.

Thank you.

Dziękuję.

(Applause)

(Oklaski)