Meet the microscopic life in your home -- and on your face | Anne Madden

Translator: Hiwa Foundation II Reviewer: hiwa foundation

I want you to touch your face.

ئەمەوێ دەست بەن لە دەموچاوتان.

Go on.

دەی.

What do you feel?

هەست بەچی دەکەن؟

Soft? Squishy?

نەرمی؟ ئیسفنجی؟

It's you, right? You're feeling you?

هی خۆتانە وانییە؟ هەست بە خۆتان دەکەن؟

Well, it's not quite true.

ڕاستییەکەی، بەو شێوەیە نییە.

You're actually feeling thousands of microscopic creatures

ڕاستییەکەی هەست بە هەزارەها بوونەوەری میکرۆسکۆپی ئەکەن

that live on our face and fingers.

کە لەسەر دەم و چاو و پەنجەکانتان دەژین.

You're feeling some of the fungi

هەست بە هەندێک لە کەڕووەکان دەکەن

that drifted down from the air ducts today.

کە لە پاکەرەوەی هەوای ژوورەکانەوە هاتووەتە خوارەوە.

They set off our allergies

هۆکاری هەستیاری پێستمانن و

and smell of mildew.

ئەو بۆنی کەڕووەکەی کە لێماندێت.

You're feeling some of the 100 billion bacterial cells

هەست بە هەندێک لەو سەد ملیار بەکتریایە دەکەن

that live on our skin.

کە لەسەر پێستمان دەژین.

They've been munching away at your skin oils and replicating,

خەریکی خواردنی ڕۆنی سەر پێستتان و خۆزیادکردن بوون،

producing the smells of body odor.

ئەو بۆنانە درووست دەکەن کە لە لەش دێت.

You're likely even touching the fecal bacteria

تەنانەت ئەگەریشی زۆرە دست بۆ بکتریاکانی پیسایی بەرن

that sprayed onto you the last time you flushed a toilet,

کە دوایین جار لە تەوالێت دوای ئاو پیاکردن بەرتان کەوتبێت،

or those bacteria that live in our water pipes

یان بەکتریاکانی لە بۆرییەکانی ئاودا دەژین و

and sprayed onto you with your last shower.

دوایین جار کە خۆتان شتووە هاتووەتە سەر لەشتان.

Sorry.

ببورن.

(Laughter)

(پێکەنین)

You're probably even giving a microscopic high five

تەنانەت لەوانەشە لێدانەوەیەکی مایکرۆسکۆپیشت کردبێت

to the two species of mites that live on our faces,

لەگەڵ دووان لەو جۆرە مۆرانانەی لەسەر ڕووخسارمان دەژین،

on all of our faces.

ڕووخساری هەموومان.

They've spent the night squirming across your face

شەویان لەسەر دەم و چاوتان بەسەربردووە و

and having sex on the bridge of your nose.

لەوانەیە تەنانەت لەسەر لوتیشتان جووت بووبێتن.

(Laughter)

(پێکەنین)

Many of them are now leaking their gut contents onto your pores.

تەنانەت زۆرێکیان ئێستا شتەکانی ناو سکیان دەکەنە کونەکانی پێستتانەوە.

(Laughter)

(پێکەنین)

Now look at your finger.

سەیری پەنجەکانتان بکەن.

How's it feel? Gross?

هەست بە چی دەکەن؟ قێزەون؟

In desperate need of soap or bleach?

زۆر بەحەسرەتن دەستتان بە سابون و تایت بگات؟

That's how you feel now,

ئێستا هەست بەوە دەکەن،

but it's not going to be how you feel in the future.

بەڵام لەمەودوا هەست بەوە ناکەن.

For the last 100 years,

بۆ سەد ساڵی پێشوو،

we've had an adversarial relationship

پەیوەندییەکی دووژمنکارانەمان هەبووە

with the microscopic life nearest us.

لەگەڵ ژیانە مایکرۆسکۆپییەکانی نزیکمان.

If I told you there was a bug in your house

ئەگەر پێتان بڵێم مێرووێک لە ماڵەکەتاندایە یان

or bacteria in your sink,

بەکتریایەک لە دەستشۆرەکەتاندایە.

there was a human-devised solution for that,

چارەسەرێکی مرۆیی دەبوو تایبەت بۆ ئەوە،

a product to eradicate, exterminate,

بەرهەمێک بۆ لەناوبردن، و کووشتن، و

disinfect.

پاککردنەوە.

We strive to remove most of the microscopic life in our world now.

ئێستا هەوڵێکی زۆر دەدەین بۆ لابردنی ژیانە مایکرۆسکۆپییەکانی جیهانەکەمان.

But in doing so, we're ignoring the best source of new technology

بەڵام بەوە، ئێمە باشترین سەرچاوەی تەکنەلۆجیای نوێ فەرامۆش دەکەین

on this planet.

لەسەر ئەم هەسارەیە.

The last 100 years have featured human solutions to microbial problems,

سەد ساڵی پێشوو چارەسەرە مرۆییەکانی بەخۆیەوە دیوە بۆ کێشە میکرۆبییەکان،

but the next 100 years will feature microbial solutions to human problems.

بەڵام سەد ساڵی دواتر چارەسەرە میکرۆبییەکان دەبێت بۆ کێشە مرۆییەکان.

I'm a scientist, and I work with researchers

من زانام، و لەگەڵ توێژەرەوەکان کاردەکەم

at North Carolina State University and the University of Colorado

لە زانکۆی ویلایەتی کارۆلاینای باکور و زانکۆی کۆلۆرادۆ

to uncover the microscopic life that is nearest us,

بۆ پەردەهەڵدانەوە لە ژیانە مایکرۆسکۆپییەکەی نزیکمان، و

and that's often in our most intimate and boring environments,

ئەوەی زۆر جار لە نزیکترین ژینگەی چواردەورمانە

be it under our couches, in our backyards,

لەژێر قەنەفەکانمان بێت، لە حەوشەی پشتەوە،

or in our belly buttons.

یان لە ناوکی سکماندا.

I do this work because it turns out that we know very little

بۆیە ئەم کارە دەکەم چونکە دەرکەوت زۆر کەم دەزانین

about the microscopic life that's nearest us.

لەسەر ژیانە مایکرۆسکۆپییەکەی زۆر نزیکە لێمانەوە.

As of a few years ago, no scientist could tell you

هەتا چەند ساڵێکیش لەمەوبەر، هیچ زانایەک نەیدەتوانی پێتان بڵێت

what bugs or microorganisms live in your home --

چی مێروو یان میکرۆب لە ماڵەکانتاندا دەژی --

your home, the place you know better than anywhere else.

ماڵەکانتان، شوێنەکەی لەهەموو شوێنێک باشتر شارەزایین.

And so I and teams of others

من و چەند کەسێکی تری تیمەکە

are armed with Q-tips and tweezers

گوێ پاکەرەوە و مووکێش و

and advanced DNA techniques

تەکنەلۆجیای دی ئێن ئەی پێشکەوتوومان پێیە

to uncover the microscopic life nearest us.

بۆ دۆزینەوەی ژیانە مایکرۆسکۆپییەکەی نزیکمان.

In doing so, we found over 600 species of bugs

لەو کارەیا، زیاتر لە ٦٠٠ جۆر مێروومان دۆزییەوە

that live in USA homes,

کە لە ماڵەکانی ئەمریکادا دەژین،

everything from spiders and cockroaches

هەموو شتێک لە جاڵجاڵۆکە و قالونچەوە

to tiny mites that cling to feathers.

بۆ مۆرانە بچووکەکانی خۆیان بە پەڕەوە هەڵدەواسن. و

And we found over 100,000 species of bacteria and fungi

زیاتر لە ١٠٠,٠٠٠ جۆری بەکتریا و کەڕوومان دۆزییەوە

that live in our dust bunnies,

کە لەناو تەنەکەخۆڵەکانماندا دەژین،

thousands more that live on our clothes or in our showers.

هەزارەهای تریش لەسەر جلەکانمان یان لە گەرماوەکانماندا دەژین.

We've gone further still,

زیاتر ڕۆشتین، و

and we looked at the microorganisms

سەیری میکرۆبەکانیشمان کرد

that live inside the bodies of each of those bugs in our home.

کە لەناو لەشی هەر یەکێک لەو مێروانەیا دەژین لە ماڵەکانمان.

In each bug, for example, a wasp,

لە هەر مێروێکدا، بۆ نموونە، لە زەردەواڵەیەکدا

we see a microscopic jungle unfold in a petri plate,

دارستانێکی مایکرۆسکۆپی دەبینین لەناو قاپێکی پێتریدا،

a world of hundreds of vibrant species.

جیهانێکی چنەندین جۆری بونەوەر.

Behold the biological cosmos!

سەیری گەردوونە زیندەییەکە بکەن!

So many of the species you're looking at right now

زۆرێک لە جۆرەکانی سەیری دەکەن تەنانەت تا ئێستاش

don't yet have names.

هیچ ناوێکیان نییە.

Most of the life around us remains unknown.

زۆرێک لە ژیانەکانی چواردەورمان بە نەزانراوی ماونەتەوە.

I remember the first time I discovered and got to name a new species.

بیرمە یەکەم جار کە جۆرێکی نوێم دۆزییەوە و ئەبوو ناوی بنێم.

It was a fungus that lives in the nest of a paper wasp.

کەڕوێک بوو کە لە هێلانەی زەردەواڵەدا دەژیا.

It's white and fluffy,

سپی و گەندەموو بوو، و

and I named it "mucor nidicola,"

ناوم نا "موکۆر نیدیکۆلا،"

meaning in Latin that it lives in the nest of another.

بە لاتینی واتا ئەوەی لە هێلانەی ئەوی تردا دەژی.

This is a picture of it growing on a dinosaur,

ئەمە وێنەکەیەتی لەسەر دەیناسۆرێک گەشە دەکات،

because everyone thinks dinosaurs are cool.

چونکە هەمووان دەیناسۆرەکانیان بەلاوە سەرنجڕاکێشە.

At the time, I was in graduate school,

ئەوکاتە لە زانکۆ بووم، و

and I was so excited that I had found this new life form.

زۆر دڵخۆش بووم کە ئەم جۆرە ژیانە نوێیەم دۆزییەوە.

I called up my dad, and I go,

باوکمم بانگ کرد و وتم،

"Dad! I just discovered a new microorganism species."

"باوکە! جۆرێکی نوێم لە بوونەوەری مایکرۆسکۆپی دۆزییەوە."

And he laughed and he goes,

پێکەنی و پێی وتم،

"That's great. I hope you also discovered a cure for it."

"زۆر باشە، هیوادارم چارەسەرێکیش دۆزیبێتەوە بۆی."

(Laughter)

(پێکنین)

"Cure it."

"چارەسەرکردنی."

Now, my dad is my biggest fan,

باوکم گەورەترین هەوادارمە،

so in that crushing moment where he wanted to kill my new little life form,

لەو ساتە ناخۆشەدا کە دەیویست ئەو شێوە نوێیەی ژیان بکوژم،

I realized that actually I had failed him,

بۆم دەرکەوت کە نائومێدم کردووە،

both as a daughter and a scientist.

وەک کچێک و وەک زانایەکیش.

In my years toiling away in labs and in people's backyards,

لەو ساڵانەدا کە خەریکی گەڕان بووم لە تاقیگەکان و حەوشەی ماڵەکان،

investigating and cataloging the microscopic life around us,

لێکۆڵینەوەم دەکرد لەسەر ژیانە مایکرۆسکۆپییەکەی چواردەورمان،

I'd never made clear my true mission to him.

قەت ئامانجە ڕاستەقینەکەی خۆمم بۆ ڕوون نەکردبۆوە.

My goal is not to find technology

ئامانجی من دۆزینەوەی تەکنەلۆجیایەک نییە

to kill the new microscopic life around us.

بۆ کووشتنی ژیانە مایکرۆسکۆپییە نوێکەی چواردەورمان.

My goal is to find new technology from this life, that will help save us.

ئامانجم دۆزینەوەی تەکنەلۆجیایەک بوو لەم ژیانە نوێیە، یارمەتی ڕزگارکردنی مرۆڤ بدات.

The diversity of life in our homes is more than a list of 100,000 new species.

فرەچەشنی ژیانەکەی ناو ماڵەکانمان زیاترە لە لیستێکی ١٠٠,٠٠٠ جۆری.

It is 100,000 new sources of solutions to human problems.

سەد هەزار سەرچاوەی نوێی چارەسەرە بۆ کێشەکانی مرۆڤ.

I know it's hard to believe that anything that's so small

ئەزانم قورسە باوەڕ بکەیت شتێک ئەوەندە بچووک بێت

or only has one cell

یان یەک خانە بێت

can do anything powerful,

بتوانێت کارێکی بەهێز بکات،

but they can.

بەڵام دەتوانن.

These creatures are microscopic alchemists,

ئەم بوونەوەرانە کیمیاگەری مایکرۆسکۆپین،

with the ability to transform their environment

توانای گۆڕینی ژینگەکەی خۆیان هەیە

with an arsenal of chemical tools.

بە زنجیرەیەک ئامرازی کیمیایی.

This means that they can live anywhere on this planet,

ئەمە واتای ئەوەیە کە دەتوانن لەسەر هەرشوێنێکی ئەم هەسارەیە بێت بژین، و

and they can eat whatever food is around them.

هەر خواردنێکیان لەچواردەور بێت دەیخۆن.

This means they can eat everything from toxic waste to plastic,

واتا دەتوانن هەموو شتێک بخۆن لە پاشماوەی ژەهراویەوە بۆ پلاستیک، و

and they can produce waste products like oil and battery power

دەتوانن بەرهەمی پاشماوەی وەک ڕۆن و وزەی پاتری و

and even tiny nuggets of real gold.

تەنانەت پارچەی بچووکی ئاڵتوونی ڕاستیش بەرهەم بهێنن.

They can transform the inedible into nutritive.

دەتوانن ئەوەی ناخورێت بیکەن بە شتێکی بەسوود.

They can make sugar into alcohol.

دەتوانن شەکر بکەن بە مەی.

They give chocolate its flavor,

تام ئەیەن بە چکلێت، و

and soil the power to grow.

هێزی گەشەسەندن ئەیەن بە گڵ.

I'm here to tell you

من پێتان دەڵێم

that the next 100 years will feature these microscopic creatures

لە سەد ساڵی دوواتردا ئەم بوونەوەرە مایکرۆسکۆپییانە

solving more of our problems.

کێشەی زیاترمان بۆ چارەسەر دەکەن.

And we have a lot of problems to choose from.

خۆشمان کێشەی زۆرمان هەیە لێیان هەڵبژێرین.

We've got the mundane: bad-smelling clothes or bland food.

چەند شتێکی بچووکمان هەیە: جلەکانی بۆنیان ناخۆشە یان خواردنی سوک.

And we've got the monumental:

کێشەی گەورەشمان هەیە:

disease, pollution, war.

نەخۆشیی، پیسبوونی ژینگە، جەنگ.

And so this is my mission:

ئەمەش ئەرکی منە:

to not just catalog the microscopic life around us,

نەک تەنیا ژیانە مایکرۆسکۆپییەکانی چواردەورمان تۆمارکەم،

but to find out what it's uniquely well-suited to help us with.

بەڵکو دۆزینەوەی ئەوەی لەچیدا زۆر باش دەتوانن یارمەتیمان بەن.

Here's an example.

ئەمە نموونەیەکە.

We started with a pest,

بە مێروێک دەستمان پێکرد،

a wasp that lives on many of our homes.

زەردەواڵەیەک کە لە زۆر ماڵدا دەژی.

Inside that wasp, we plucked out a little-known microorganism species

لەناو زەردەواڵەکەدا جۆرێک بوونەوەری مایکرۆسکۆپی کەمناسراومان دۆزییەوە

with a unique ability:

کە توانایەکی تایبەتی هەیە:

it could make beer.

دەیتوانی بیرە دروستکات.

This is a trait that only a few species on this planet have.

ئەمە خەسڵەتێکە تەنیا چەند جۆرێکی کەمی سەر هەسارەکە هەیانە.

In fact, all commercially produced beer you've ever had

ڕاستییەکەی، هەموو ئەو بیرە بازرگانیانەی کە هەیە

likely came from one of only three microorganism species.

ئەگەری زۆرە تەنیا لە سێ جۆری بونەوەری مایکرۆسکۆپییەوە هاتبێتن.

Yet our species, it could make a beer that tasted like honey,

بەڵام جۆرەکەی ئێمە دۆزیمانەوە، بیرەیەکی درووست ئەکرد تامی هەنگوین بات، و

and it could also make a delightfully tart beer.

دەشیتوانی بیرەیەک درووست بکات کە کەمێک ترش بێت.

In fact, this microorganism species that lives in the belly of a wasp,

ڕاستییەکەی، بوونەوەرە مایکرۆسکۆپییەکەی لە سکی زەردەواڵەکەدا دەژی،

it could make a valuable sour beer

دەیتوانی بیرەیەکی ترشی بەنرخ درووست بکات

better than any other species on this planet.

باشتر لە هەر جۆرێکی تری سەر ئەم هەسارەیە.

There are now four species that produce commercial beer.

ئێستا چوار جۆر هەیە کە دەتوانن بیرەی بازرگانی درووست بکەن.

Where you used to see a pest,

ئەوەی پێشتر بەلاتەوە مەگەز بوو،

now think of tasting your future favorite beer.

ئێستا وەک سەرچاوەی بیرەیەکی تامخۆشی داهاتوو سەیریکە.

As a second example,

وەک نموونەی دووەم،

I worked with researchers to dig in the dirt in people's backyards.

لەگەڵ توێژەرەوەکان کارم کرد لە هەڵکەندنی گڵی حەوشەی پشتەوەی ماڵان.

There, we uncovered a microorganism that could make novel antibiotics,

لەویا، میکرۆبێکمان دۆزییەوە کە دەیتوانی جۆرە دژە بەکتریایەکی نوێ درووستکات،

antibiotics that can kill the world's worst superbugs.

دژە بەکتریایەک کە دەتوانێت بەهێزترین بەکتریای جیهان بکوژێت.

This was an awesome thing to find,

ئەمە دۆزینەوەیەکی سەرسوڕهێنەر بوو،

but here's the secret:

بەڵام با ئەم نهێنییە بزانن:

for the last 60 years,

لە ٦٠ ساڵی ڕابردوودا،

most of the antibiotics on the market

زۆربەی دژەبەکتریاکانی بازاڕ

have come from similar soil bacteria.

لە بەکتریای هاوشێوەی خۆڵەوە هاتووە.

Every day, you and I and everyone in this room

هەموو ڕۆژێک، ئێوەش و منیش و هەر یەکێکمان لێرە و

and on this planet,

لەسەر ئەم هەسارەیە،

are saved by similar soil bacteria that produce most of our antibiotics.

لەلایەن بەکتریای هاوشێوەی ناو گڵەوە ڕزگاردەکرێین کە زۆربەی دژەبەکتریاکان دروست دەکەن.

Where you used to see dirt,

ئەوەی وەک پیسی سەیر دەکرد،

now think of medication.

ئێستا وەک دەرمان سەیریکە.

Perhaps my favorite example comes from colleagues

لەوانەیە نموونەکەی زۆرترین گرنگی پێدەدەم هی هاوپیشەیەک بێت

who are studying a pond scum microorganism,

کە لێکۆڵینەوە لەسەر قەوزەیەکی مایکرۆسکۆپی حەوزی مەنگ دەکات،

which is tragically named after the cow dung it was first found in.

کە لەدوای ئەو پیسایی مانگایەوە ناونراوە کە تیایا دۆزراوەتەوە.

It's pretty unremarkable and would be unworthy of discussion,

شتێکی ئاسایی بەلاتەوە و ئەوەنە شایەنی باسکردن نابێت،

except that the researchers found that if you feed it to mice,

جگە لەوەی توێژەرەوەکانی دۆزیانەوە ئەگەر وەک خواردن بیەیت بە مشک،

it vaccinates against PTSD.

وەک کوتانێکە دژی فشاری دەروونی دوای داخورپانی دەرونی.

It vaccinates against fear.

کوتانە دژی ترس.

Where you used to see pond scum, now think of hope.

ئێستا ئەوەی وەک قەوزەی ئاوی مەنگ دەیبینیت، وەک هیوایەک سەیریکە.

There are so many more microbial examples

چەندین نموونەی مایکرۆسکۆپی تر هەیە

that I don't have time to talk about today.

کە کاتم نییە ئەمڕۆ باسیان بکەم.

I gave you examples of solutions that came from just three species,

نموونەم یانێ لەسەر چارەسەرەکانی کە لە سێ جۆرەوە یەن،

but imagine what those other 100,000 species in your dust bunnies

بەڵام بیهێنەرە بەرچاوت ئەبێت ئەو ١٠٠,٠٠٠ جۆرەی تری تەنەکە خۆڵەکەت

might be able to do.

دەتوانن چی بکەن.

In the future, they might be able to make you sexier

لە داهاتووا لەوانەیە بتوانن واتلێکەن سەرنجڕاکێشتر بیت

or smarter

یان زیرەکتر

or perhaps live longer.

یان زیاتر بژیت.

So I want you to look at your finger again.

بۆیە ئەمەوێ دووبارە سەیری پەنجەتان بکەن.

Think about all those microscopic creatures

بیر لە هەموو بوونەوەرە مایکرۆسکۆپییەکان بکەنەوە

that are unknown.

کە نەزانراون.

Think about in the future what they might be able to do

بیر بکەنەوە ئەبێ لە داهاتوودا لەوانەیە بتوانن چی بەدیبێنن

or make

یان چی بکەن

or whose life they might be able to save.

یان لەوانەیە بتوانن ژیانی کێ ڕزگار بکەن.

How does your finger feel right now?

ئێستا هەست بە چی دەکەیت بۆ پەنجەکانت؟

A little bit powerful?

کەمێک بەهێزن؟

That's because you're feeling the future.

ئەوە لەبەر ئەوەی هەست بە داهاتوو دەکەن.

Thank you.

زۆر سوپاس.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)