Ann Cooper: Reinventing the school lunch

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

My thing with school lunch is, it's a social justice issue.

ئەم بابەتەی من لە بارەی نانی نیوەڕۆی قوتابخانەکانەوەیە

I'm the Director of Nutrition Services

من بەڕێوبەری خزمەتگوزاری خۆراکیم

for the Berkeley Unified School District. I have 90 employees

لە قوتابخانەی یەکگرتوی ناوچەی (برۆکلی)، ٩٠ کارماندم هەیە

and 17 locations, 9,600 kids.

بەڕێوبەرایەتی ١٧ بنکەو ٩٦٠٠ منداڵ دەکەم

I'm doing 7,100 meals a day

ڕۆژانە هەڵدەستم بە ئامادە کردنی ٧١٠٠ ژەم خۆراک

and I've been doing it for two years,

وا بۆ ماوەی دوو ساڵ دەچێت ئەم کارە دەکەم

trying to change how we feed kids in America.

هەوڵ دەدەم بۆ گۆڕینی جۆرێتی خۆراکی منداڵان لە ئەمریکادا

And that's what I want to talk to you a little bit about today.

ئەوەش ئەو بابەتەی ئەمڕۆیە کە دەمەوێت بۆ ئێوەی باس بکەم

These are some of my kids with a salad bar.

ئەوانە هەندێک لە منداڵەکانن لەبەردەم مێزی زەڵاتەدا

I put salad bars in all of our schools when I got there.

کە بووم بە بەڕێوبەر، هەستام بە دانانی مێزی زەڵاتە

Everyone says it couldn't be done.

هەموو کەس دەیوت مەحاڵە ئەو کارە بکرێت

Little kids couldn't eat off the salad bar,

منداڵان بچکۆلەکان باڵایان نایگاتێ لێی بخۆن

big kids would spit in it -- neither happened.

منداڵە گەورەکانیش تفی تێدەکەن--- هیچیان ڕووی نەدا

When I took over this, I tried to really figure out,

کاتێک چومە ناو کارەکەوە، هەوڵم دا کە زیاتر لە بارەی ئەمەوە بزانم

like, what my vision would be.

هەروەک: دیدەکانم چۆن دەبێت

How do we really change children's relationship to food?

چۆن پەیوەندی نێوان منداڵان و خۆراک بگۆڕین

And I'll tell you why we need to change it,

من پێتان دەڵێم کە بۆچی پێویستە بیگۆڕین

but we absolutely have to change it.

بەڵام بە دڵنیاییەوە پێویستە بیگۆڕین

And what I came to understand is,

گەیشتومەتە ئەو بیروڕایەی

we needed to teach children

کە پێویستە لەسەرمان منداڵان فێری

the symbiotic relationship

پەیوەندیە تەواوکاریەکان بکەین

between a healthy planet, healthy food and healthy kids.

لە نێوان خۆراکی تەندروست و هەسارەیەکی تەندروست و منداڵانی تەندروستدا

And that if we don't do that, the antithesis,

وە ئەگەر بێت و ئەمانە نەکەین

although we've heard otherwise,

ئەوا پەیوەندیەکان پێچەوانە دەبنەوە

is we're really going to become extinct,

ئەو کاتە بەرەو لەناوچونی مرۆڤایەتی دەچین

because we're feeding our children to death.

لەبەرئەوەی ئەو خۆراکەی دەیدەین بە منداڵەکانمان بەرەو مردنیان دەبات

That's my premise.

ئەوە بنچینەی کارەکەمە

We're seeing sick kids get sicker and sicker.

منداڵانی نەخۆش دەبینین ڕۆژ لە دوای ڕۆژ زیاتر نەخۆش دەکەون

And the reason this is happening, by and large,

هۆکاری سەرەکی ڕودانی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ

is because of our food system

سیستەمی خۆراکمان و

and the way the government commodifies food,

شێوازی لە قوتو نانی خۆراکیش لە لایەن حکومەتەوە و

the way the government oversees our food,

شێوازی کۆنتڕۆڵ کردنی خواردنەکان کە دێتە ناو وڵاتەکەمان

the way the USDA puts food on kids' plates

ئەو شێوازەی کە وەزارەتی کشتوکاڵی ئەمریکا خواردن دەخاتە ناو قاپی منداڵانەوە

that's unhealthy, and allows unhealthy food into schools.

ئەوە شێوازێکی نا تەندروستە و ڕێگا بە خۆراکی نا تەندروست دەدات کە بچێتە ناو قوتابخانەکانەوە

And by -- tacitly, all of us send our kids,

هەموومان منداڵەکانمان

or grandchildren, or nieces, or nephews, to school

هەروەها منداڵی کوڕ و کچەکانمان و منداڵانی خوشک و براکانمان دەنێرینە قوتابخانەو

and tell them to learn, you know,

پێیان دەڵێین : فێرببن

learn what's in those schools.

هەموو شتەکانی ناو قوتابخانە فێرببن

And when you feed these kids bad food,

کاتێک ئەم جۆرە خۆراکە خراپانە دەدەینە منداڵ

that's what they're learning. So that's really what this is all about.

چۆن چاوەڕوانی ئەوەیان لێبکەین کە باش فێرببن

The way we got here is because of big agribusiness.

ئەوەی کە ئێمەی گەیاندۆتە ئەم بارودۆخە بریتیە لە کۆمپانیا گەورەکانی خۆراک

We now live in a country where most of us don't decide,

ئێمە ئێستا لە وڵاتێکدا دەژین کە بەدەست خۆمان نییە چی بخۆین

by and large, what we eat. We see big businesses, Monsanto and DuPont,

خاوەنی کۆمپانیای گەورەی وەک (مۆنسانتۆ) و ( دوپۆنتی)

who brought out Agent Orange and stain-resistant carpet.

ئەو کۆمپانیایانەی کە پرتەقاڵ و ڕاخەری دژە لەکە دەهێنن

They control 90 percent of the commercially produced seeds in our country.

ئەوان دەستیان گرتوە بەسەر %٩٠ ی بازرگانیەکانی (تۆو) لە وڵاتدا

These are -- 10 companies

ئەم ١٠ کۆمپانیایە

control much of what's in our grocery stores,

دەستیان گرتووە بەسەر زۆرینەی بازرگانیەکانی سەوزەو میوەی وڵاتدا

much of what people eat. And that's really, really a problem.

دەستیان گرتووە بەسەر زۆرینەی کە خەڵکی دەیخوات ئەوەش کێشەیەکی گەورەیە

So when I started thinking about these issues

بۆیە کاتێ بیرم لەم مەسەلانە کردەوە

and how I was going to change what kids ate,

وە چۆن بتوانم ژەمە خۆراکیەکانی منداڵان بگۆڕم

I really started focusing on what we would teach them.

ئیتر گرنگیم دا بەوەی کە دەکرێت چیان فێر بکەم

And the very first thing

وە یەکەمین شت ئەوەیە

was about regional food -- trying to eat food

کە فێریان بکەم ئەوە خۆراکانە بخۆن

from within our region.

کە لە سنوری هەرێمدان

And clearly, with what's going on with fossil fuel usage,

بە شێوەیەکی ئاشکرا، لەگەڵ ئەو شتانەی کە بە بەکارهێنانی سوتەمەنی ڕوو دەدەن

or when -- as the fossil fuel is going away,

یاخود ئەو کاتەی کە سوتەمەنی تەواو دەبێت

as oil hits its peak oil,

هەروەها نەوت دەگاتە لوتکەی

you know, we really have to start thinking about whether or not

دەزانن، پێویستە بە هۆشیارانە بیرلەوە بکەینەوە کە ئایا

we should, or could, be moving food

پێویست دەکات کە ئەو خۆراکانە بخۆین

1,500 miles before we eat it.

نزیکەی ١٥٠٠ میلی بڕیبێت

So we talked to kids about that,

ئینجا لەگەڵ منداڵەکانمان دەربارەی ئەوە قسەمان کرد

and we really start to feed kids regional food.

دەستمان کرد بەوەی کە خۆراکی ناخۆیی بدەین بە منداڵەکان

And then we talk about organic food.

وە دواتر لە بارەی خۆراکی ئەندامی دواین

Now, most school districts can't really afford organic food,

ئێستا، زۆربەی قوتابخانەکان ناتوانن خۆراکی ئەندامی پەیدا بکەن

but we, as a nation,

بەڵام ئێمە وەک نەتەوەیەک

have to start thinking about

دەبێت دەست بکەین بە بیرکردنەوە لە

consuming, growing and feeding our children

جۆرە خۆراکێک بکەینەوە بۆ منداڵەکانمان

food that's not chock-full of chemicals.

کە زۆر ماددە کیمیاویەکانی تێدا نەبێت

We can't keep feeding our kids pesticides

ناتوانین بەردەوام ببین لە پێدانی خۆراکی زیان بەخش بە منداڵەکانمان

and herbicides and antibiotics and hormones.

یاخود پڕ بن لە ئەنتی بایۆتیک و مادەی خێراکردنی گەشەی سەوزەو میوەکان

We can't keep doing that.

ناتوانین بەردەوام ببین لەسەر ئەمە

You know, it doesn't work.

دەزانن، ئەمە خراپە

And the results of that are kids getting sick.

لە ئەنجامی ئەمەشدا منداڵەکان نەخۆش دەکەون

One of my big soapboxes right now is antibiotics.

کڕۆکی باسەکەم " ئەنتی بایۆتیک" دژۆ میکرۆبەکانە

Seventy percent of all antibiotics consumed in America

لە سەدا ٧٠ ی ڕێژەی میکرۆب کوژ کە بەکاردەهێنرێت لە هەموو ئەمریکادا

is consumed in animal husbandry.

لە بەخیوکردنی ئاژەڵاندا بەکار دەهێنرێت

We are feeding our kids antibiotics

ئێمە ڕۆژانە " ئەنتی بایۆتیک" میکرۆب کوژ دەدەین بە منداڵەکانمان

in beef and other animal protein every day.

لە ڕێگەی خواردنی گۆشتی سور و پڕۆتینی ئاژەڵانەوە

Seventy percent -- it's unbelievable.

لە سەدا ٧٠ ! ئەم ڕێژەیە زۆر بەرزە

And the result of it is, we have diseases.

لە ئەنجامی ئەمەشدا، نەخۆشیمان هەیە

We have things like E. coli that we can't fix,

بەکتریای (ئی کۆلی)مان دەبێت کە ناتوانین چارەسەری بکەین

that we can't make kids better when they get sick.

ناتوانین منداڵەکانمان چارەسەر بکەین کاتێک نەخۆش دەکەون

And, you know, certainly antibiotics have been over-prescribed,

وەک دەزانن " ئەنتی بایۆتیک" بەکتریا کوژ زیاد لە سنوری خۆی بەکارهێنراوە

but it's an issue in the food supply.

بەڵام بۆ هەڵگرتنی خواردەمەنییەکان پێویستە

One of my favorite facts is that

یەکێک لە ڕاستییەکان کە من گرنگی پێ دەدەم ئەوەیە کە

U.S. agriculture uses 1.2 billion pounds of pesticides every year.

وەزارەتی کشتوکاڵی ویلاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا ساڵانە هەڵدەستیت بە بەکارهێنانی ١،٢ بلیۆن تەن لە دەرمانی حەشەرات

That means every one of us, and our children,

واتە هەرتاکە کەسیک لە ئێمە و منداڵەکانمان

consumes what would equal a five-pound bag --

پڕ بە زەرفێکی ٥ پاوەنی لەو مادانە دەخوات

those bags you have at home. If I had one here

مەبەستم لەو زەرفانەیە کە پێ دەچێت لە ماڵەوە هەتانبێت ئەگەر من لامبێت

and ripped it open,

و بیکەمەوە

and that pile I would have on the floor

و کەمێکم لێ بکەوێتە سەر زەویەکە

is what we consume and feed our children every year

ئەوە ئەو بەشە " ئەنتی بایۆتیک" میکرۆب کوژەیە کە ساڵانە دەیدەین بە مندالەکانمان

because of what goes into our food supply,

چونکە ئەو مادانە بۆ هەڵگرتنی خۆراک بەکار دێنین

because of the way we consume

چونکە بەم شێوەیە خواردن

produce in America.

لە ئەمریکا ئامادە دەکرێت

The USDA allows these antibiotics,

وەزارەتی کشتوکاڵی ئەمریکا ڕێگە دەدات بە بەکارهێنانی ئەو " ئەنتی بایۆتیک" دژە بەکتریایانە و

these hormones and these pesticides in our food supply,

هۆڕمۆنەکان و دەرمانی حەشەرات لە خواردنەکانماندا

and the USDA paid for this ad

وەزارەتی کشتوکاڵی ئەمریکی پارەی خەرج کردوە بۆ ڕیکلام کردن بۆی

in Time magazine.

لە تایم مەگەزین

Okay, we could talk about Rachel Carson and DDT,

باشە، دەتوانین باس لە (ڕیچارل کارسۆن و دی دی تی ) بکەین

but we know it wasn't good for you and me.

بەڵام دەزانن ئەوە بۆ ئێوە و منیش باش نیە

And that is what the USDA allows in our food supply.

بە هەمان شێوە وەزارەتی کشتوکاڵیش ڕێگە بەو مادانە دەدات کە باش نین

And that has to change, you know.

وە دەبێت ئەمە بگۆڕدرێت

The USDA cannot be seen as

وەزارەتی کشتوکاڵی ئەمریکی تەنها بەرپرس نییە

the be-all and end-all of what we feed

لە چۆنیەتی پێدانی خۆراکی باش و بەسود

our kids and what's allowed.

بە منداڵەکانمان و وە چی ڕێگە پێدراوە

We cannot believe that they have our best interests at heart.

باوەڕناکەم ئەوان خەمی ئارەزووەکانی ئێمەیان بێت

The antithesis of this whole thing is sustainable food.

پێچەوانەی هەموو ئەمەش خۆراکی بەردەوامە

That's what I really try and get people to understand.

ئەمەش ئەوە بوو کە دەمویست لە خەڵکی بگەیەنم

I really try and teach it to kids. I think it's the most important.

زۆر هەوڵم داو فێری منداڵەکانیشم کردوە، وا هەست دەکەم ئەمە زۆر گرنگ بێت

It's consuming food in a way

خۆراکی بە جۆرێک بخۆن کە

in which we'll still have a planet,

یارمەتی مانەوەمان بدات لەم هەسارەیەدا

in which kids will grow up to be healthy,

هەسارەیەک کە منداڵ بە تەندروستانە گەشە بکات لەسەری

and which really tries to mitigate

ئەو ڕێگەیە بەڕاستی یارمەتی

all the negative impacts we're seeing.

هەموو کاریگەریە سلبیەکان دەدات

It really is just a new idea.

لە ڕاستیدا ئەمە تەنها بیرۆکەیەکی نوێیە

I mean, people toss around sustainability,

مەبەستم، خەلکی دوو دڵە لەبارەی بەردەوام بوون

but we have to figure out what sustainability is.

بەڵام دەبێت بزانین کە بەردەوام بونمان

In less than 200 years, you know, just in a few generations,

کەمتر لە ٢٠٠ ساڵە، دەزانن ، لە چەند نەوەیەکی داهاتوودا

we've gone from being 200 --

لە ٢٠٠ - ەوە

being 100 percent, 95 percent farmers

کە %٩٥ ی جوتیارە

to less than 2 percent of farmers.

بوو بە کەمتر لە % ٢ جوتیار

We now live in a country that has more prisoners than farmers --

ئێمە ئێستا لە ولاتێکدا دەژین کە خەڵکی بەند کراومان زیاترە لە جوتیار

2.1 million prisoners, 1.9 million farmers.

٢،١ ملێۆن بەند کراومان هەیە کە لە کاتیکدا ١.٩ ملێۆن جوتیار

And we spend 35,000 dollars

٣٥٠٠٠ دۆلار خەرج دەکەین

on average a year keeping a prisoner in prison,

بۆ تێکڕای ساڵانەی مانەوەی بەند کراوێک لە بەندخانە

and school districts spend 500 dollars a year

بەڵام لە قوتابخانەکاندا تەنها ٥٠٠ دۆلار خەرج دەکرێت

feeding a child.

بۆ خۆراکی منداڵێک

It's no wonder, you know, we have criminals.

ئەمە سەیر نییە، دەزانن، لەبەرئەوەی پیاوکوژمان زۆرە

(Laughter)

پێکەنین

And what's happening is, we're getting sick.

کەواتە چی ڕودەدات، نەخۆش دەکەوین

We're getting sick and our kids are getting sick.

ئێمە نەخۆش دەکەوین هەروەها منداڵەکانیشمان نەخۆش دەکەون

It is about what we feed them.

بەهۆی ئەو خواردنەوەیە کە دەیان دەینێ

What goes in is what we are.

ئەوەی کە ڕوو دەدات خەتای خۆمانە

We really are what we eat.

ئێمە ئەو خواردنەین کە دەیخۆین

And if we continue down this path,

وە ئەگەر بەردەوام بین لەم ڕێگەیە

if we continue to feed kids bad food,

ئەگەر بەردەوام بین لەپێدانی خواردنی خراپ بە منداڵەکانمان

if we continue not to teach them what good food is,

ئەگەر بەردەوام بین لە فێرنەکردنیان کە خواردنی باش چییە

what's going to happen? You know, what is going to happen?

دەزانن چی ڕوودەدات؟. دەزانن. چی ڕوودەدات ؟

What's going to happen to our whole medical system?

چی ڕودەدات لە سیستەمی تەندروستیمان ؟

What's going to happen is,

ئەوەی ڕودەدات بریتیە لە

we're going to have kids

منداڵمان دەبێت کە

that have a life less long than our own.

تەمانیان کەمتر دەبێت لە تەمەنی ئێمە

The CDC, the Center for Disease Control,

سەنتەری کۆنتڕۆڵ کردنی نەخۆشیەکان کە بە " سی دی سی" ناسراوە

has said, of the children born in the year 2000 --

وتیان ئەو منداڵانەی کە لە ساڵی (٢٠٠٠)دا لە دایک بوون

those seven- and eight-year-olds today --

ئەوانەی ئێستا تەمەنیان حەوت بۆ هەشت ساڵە

one out of every three Caucasians,

یەکێک لە هەموو سێ سپی پێستێک

one out of every two African-Americans and Hispanics

یەکێک لە هەموو دوو ئەفریقی-ئەمریکی ولاتینییەک

are going to have diabetes in their lifetime.

دوچاری توشبون بە نەخۆشی شەکرە دەبن لە دا‌هاتودا

And if that's not enough, they've gone on to say,

بێچگە لەوەش، ئەو سەنتەرە دەڵێن

most before they graduate high school.

زۆربەیان لە پێش تەخەروج کردنیان توش دەبن

This means that 40 or 45 percent

ئەوە بە واتای % ٤٠ بۆ ٤٥ ی

of all school-aged children

هەموو منداڵان لە تەمەنی خوێندکاریدا

could be insulin-dependent

لەوانەیە ببنە هۆگری ئەنسۆلین

within a decade. Within a decade.

لەماوەی دە ساڵدا ، لەماوەی دە ساڵدا

What's going to happen?

چی ڕودەدات ؟

Well, the CDC has gone further to say

باشە، سەنتەری کۆنتڕۆڵ کردنی نەخۆشیەکان گەیشتە ئەو ئاستەی بڵێت

that those children born in the year 2000

ئەو منداڵانەی لە ساڵی (٢٠٠٠) لە دایک بوون

could be the first generation

لەوانەیە ببن بە یەکەم نەوە

in our country's history to die at a younger age than their parents.

لە مێژوی وڵاتەکەماندا کە لە تەمەنێکی گەنجتر لە دایک و باوکیان دەمرن

And it's because of what we feed them.

ئەمەش بەهۆی ئەو خواردنەوەیە کە دەیان دەینێ

Because eight-year-olds don't get to decide --

لەبەرئەوەی لە تەمەنی هەشت ساڵیدا ناتوانێت بڕیار بدات

and if they do, you should be in therapy.

ئەگەر توانیشی، دەبێت چارەسەری نەفسی وەربگرێت

You know, we are responsible

دەزانن، ئێمە بەرپرسیارین

for what kids eat.

لەوەی کە منداڵ دەیخوات

But oops, maybe they're responsible for what kids eat.

بەڵام ببورن، لەوانەیە ئەوان بەرپرس بن لەوەی منداڵ دەیخوات

Big companies spend 20 billion dollars a year

کۆمپانیا گەورەکان ساڵانە هەڵدەستن بە خەرج کردنی ٢٠ بلێۆن دۆلار

marketing non-nutrient foods to kids.

لە ڕیکلام کردن بۆ خۆراکی خراپ بۆ منداڵان

20 billion dollars a year. 10,000 ads most kids see.

٢٠ ملێۆن دۆلار ساڵانە، ١٠ هەزار ڕیکلام کە زۆربەی منداڵان دەیبینن

They spend 500 dollars

ئەوان ٥٠٠ دۆلار خەرج دەکەن

for every one dollar -- 500 dollars marketing foods

بۆ هەردۆلارێک، ٥٠٠ دۆلار بۆ بازاری خواردن

that kids shouldn't eat for every one dollar

کە منداڵ ناتوانێت بە دۆلارێک

marketing healthy, nutritious food.

خۆراکی باش و تەندروست بخوات

The result of which is kids think they're going to die

لە ئەنجامی ئەمەدا منداڵان وا هەست دەکەن کە دەمرن

if they don't have chicken nuggets.

ئەگەر بێت و مریشکی سورەکراو نەخۆن

You know that everybody thinks they should be eating more, and more, and more.

دەزانن هەموان وا بیردەکەنەوە کە دەبێت زیاتر و زیاتر بخۆن

This is the USDA portion size, that little, tiny thing.

ئەمە بەشێکی وەزارەتی کشتوکاڵی ئەمریکیە، ئەو بەشە زۆر بچوکە

And the one over there, that's bigger than my head,

وە ئەوەی لەولایەیە، کە لەسەری من گەورەترە

is what McDonald's and Burger King

ئەوە (ماکدۆناڵد) و (بێرگەر کینگ)ە

and those big companies think we should eat.

هەروەها کۆمپانیا گەورەکانی تر وابیردەکەنەوە کە دەبێت ئێمە بخۆین

And why can they serve that much?

چۆن دەتوانن ئەو هەموو خۆراکە پێشکەش بکەن بەو پارە کەمە؟

Why can we have 29-cent Big Gulps

چۆن بیگ گەڵبس تەنها بە ٢٩ سەنت ە

and 99-cent double burgers?

وە دەبڵ بێرگەر بە ٩٩ سەنت ؟

It's because of the way the government commodifies food,

ئەوە بەهۆی ئەو شێوازە ڕیکلام کردنەی حکومەتە کە بۆ خواردنی دەکات

and the cheap corn and cheap soy

وە گەنمەشامی هەرزان و سۆیایەکی هەرزان

that are pushed into our food supply

کراونەتە ناو خۆراکەکانمانەوە

that makes these non-nutrient foods

ئەوەیە وا دەکات خۆراکەکەمان بێ سود ببێت

really, really cheap.

و زۆر زۆر هەرزان بێت

Which is why I say it's a social justice issue.

لەبەرئەوە لە سەرەتادا وتم بابەتێکی یەکسانی کۆمەڵایەتیە

Now, I said I'm doing this in Berkeley, and you might think,

ئێستا، من وتم ئەم کارە دەکەم لە بێرکلی، لەوانەیە بیربکەنەوە و بڵێن

"Oh, Berkeley. Of course you can do it in Berkeley."

'' بەڵێ بێرکلی. بە دڵنیایە دەتوانیت لە بێرکلی ئەوە بکەیت''

Well, this is the food I found 24 months ago.

باشە، ئەمە ئەو خواردنە بوو کە لەوێ پێش ٢٤ مانگ دۆزیمەوە

This is not even food.

ئەمە هەر خواردن نییە

This is the stuff we were feeding our kids: Extremo Burritos,

ئەم شتانە دەرخواردی منداڵەکانمان دەدرا، چپسی بۆریتۆس

corn dogs,

پارچە گۆشت

pizza pockets, grilled cheese sandwiches.

پیتزاو لەفەی پەنیری برژاو

Everything came in plastic, in cardboard.

هەمویان بە پلاستیک داپۆشراون و لەناو کارتۆندان

The only kitchen tools my staff had was a box cutter.

تەنها ئامێری مەتبەخ کە دۆزیمەوە بریتی بوو لە مقەست بۆ بڕینی کارتۆنەکان

The only working piece of equipment in my kitchen

تەنها ئامێری کە لە مەتبەخەکەمدا بوو

was a can crusher, because if it didn't come in a can,

بریتی بوو لە قوتو هەڵپچڕ، لەبەر ئەوەی بە هەڵپچراوی نە دەهاتن

it came frozen in a box.

بە بەستوی دەهات لە کارتۆندا

The USDA allows this.

وەزارەتی کشتوکاڵی ئەمریکی بەمە ڕازیە

The USDA allows all of this stuff.

وەزارەتی کشتوکاڵی ئەمریکی ڕێگە بەمانە دەدات

In case you can't tell, that's, like,

ئەگەر نایزانن، ئەوانە خۆراکی وەکو

pink Danish and some kind of cupcakes.

گوڵی دانیمارکی و هەندێ جۆری کێکن

Chicken nuggets, Tater Tots, chocolate milk with high fructose,

پارچە کنتاکی سورەکراو، پەتاتە، شیری شۆکلاتە، کە ڕێژەی زۆر لە شەکری فکترۆزی تێدایە

canned fruit cocktail -- a reimbursable meal.

یان شەربەتی کۆکتێلی لە قوتو نراو، ئەمانە ژەمە خواردنەکانن

That's what the government says is okay to feed our kids.

حکومەت دەڵێت ئەو خۆراکانە ئاساییە بدرێت بە منداڵان

It ain't okay. You know what? It is not okay.

بەڵام ئاسایی نییە، دەزانن؟، ئەوە ئاسای نییە

And we, all of us,

وە ئێمە هەموومان

have to understand

دەبێت لەوە تێبگەین

that this is about us,

ئەوە پەیوەندی بە ئێمەوە هەیە

that we can make a difference here.

بە دەست خۆمانە بیگۆڕین

Now I don't know if any of you out there invented chicken nuggets,

ئێستا نازانم کێ لە ئێوە مریشکی برژاوی داهێناوە

but I'm sure you're rich if you did.

بەڵام دڵنیام ئێستا ئەو کەسە زۆر دەوڵەمەندە

But whoever decided that a chicken should look like

بەڵام نازانم کێ بڕیاری داوە لەسەر ئەوەی کە شێوەی مریشک لە

a heart, a giraffe, a star?

دڵ و زەرافە و ئەستێرە بچێت؟

Well, Tyson did, because there's no chicken in the chicken.

باشە، ئەوە تایسۆنە، چونکە مریشک نیە لە ناو مریشک

And that they could figure it out,

وە توانیان لەوە تێبگەین

that we could sell this stuff to kids.

کە دەتوانین ئەوە بە منداڵان بفرۆشین

You know, what's wrong with teaching kids

دەزانن چی هەڵەیە لە فێرکردنی منداڵ

that chicken looks like chicken?

لەوەی کە مریشک لە مریشک دەچێت؟

But this is what most schools serve.

بەڵام ئەمە دەدریت بە منداڵان لە زۆربەی قوتابخانەکاندا

In fact, this may be what a lot of parents serve,

لە ڕاستیدا، زۆربەی دایکان و باوکانیش ئەوە دەدەن بە منداڵانیان

as opposed to -- this is what we try and serve.

بە پێچەوانەوە ، ئەمە ئەوەیە کە دەمانەوێت پێشکەشی بکەین

We really need to change

بە ڕاستی دەبێت ئەوە بگۆڕین

this whole paradigm with kids and food.

لە نمونەکانی بۆم باسکردن دەربارەی منداڵ و خۆراک

We really have to teach children

بەڕاستی دەبێت منداڵان فێربکەین

that chicken is not a giraffe.

کە مریشک لەسەر شێوەی زەرافە نییە

You know, that vegetables

دەزانن، سەوزەکان

are actually colorful, that they have flavor,

لە ڕاستیدا ڕەنگاو ڕەنگن، هەروەها تامیشیان هەیە

that carrots grow in the ground,

گێزەر لەناو خاکدا دڕویت

that strawberries grow in the ground.

هەروەها گێلاسیش

There's not a strawberry tree or a carrot bush.

داری گێلاس و داری گێزەر نییە

You know, we have to change

دەزانن، پێویستمان بە گۆڕانی

the way we teach kids about these things.

شێوازی فێرکردنی مندال هەیە دەربارەی ئەو شتانە

There's a lot of stuff we can do. There's a lot of schools

زۆر شت هەیە کە دەبێت بیکەین، زۆرلە قوتابخانەکان

doing farm-to-school programs. There's a lot of schools

پەیرەوی سیستەمی لە کێڵگەوە بۆ قوتابخانە دەکەن، زۆرێک لە قوتابخانەکان

actually getting fresh food into schools.

خۆراکی تازە دێنن بۆ قوتانخانەکان

Now, in Berkeley, we've gone totally fresh.

ئێستا لە بێرکلی ، بەتەواوەتی توانیمان خۆراکی تازە بەکاربهێنین

We have no high-fructose corn syrup,

شەربەتی گەنمەشامیمان نییە لەبەرئەوەی ڕێژەیەکی زۆری شەکری فکترۆزی تێدایە

no trans fats, no processed foods.

ڕۆن و چەوری دروستکراومان نییە

We're cooking from scratch every day.

ئێمە ڕۆژانە هەڵدەستین بە دروست کردنی خۆراک لە (سفر)ەوە

We have 25 percent of our --

ئێمە %٢٥ ی

(Applause)

چەپڵە

thank you -- 25 percent of our stuff

سوپاستان دەکەم، %٢٥ ی کەرەستەکانمان

is organic and local. We cook.

ناوخۆیی و ئەندامین. ئێمە چێشت لێدەنێین

Those are my hands. I get up at 4 a.m.

ئەوانە دەستەکانی منن، کاتژمێر چواری بەیانی هەڵدەستم

every day and go cook the food for the kids,

ڕۆژانە دەڕۆم بۆ ئەوەی خواردن بۆ منداڵان ئامادە بکەم

because this is what we need to do.

لەبەرئەوەی ئەمە پێویستە لەسەرمان بیکەین

We can't keep serving kids

نابێت بەردەوام بین لەسەر پێدانی

processed crap,

خۆراکی خراپ بە منداڵان

full of chemicals,

کە پڕە لە مادەی کیمیایی

and expect these are going to be healthy citizens.

وە دەبێت ئەوانە هاونیشتمانیەکی تەندروست بن

You're not going to get the next generation,

ناتوانن نەوەی داهاتووتان هەبێت

or the generation after, to be able to think like this

یاخود نەوەی داهاتوو تر، ناتوانن بەوان بگەن ئەگەر بیرنەکەنەوە

if they're not nourished.

وە خۆراکی تەندروست نەخۆن

If they're eating

ئەگەر بێت و بەردەوام بن لەسەر خواردنی

chemicals all the time,

ماددەی کیمیای

they're not going to be able to think.

توانای بیرکردنەوەیان نامێنێت

They're not going to be smart.

هەروەها زیرەک نابن

You know what? They're just going to be sick.

دەزانن چی؟ ئەوان تەنها نەخۆش دەبن

Now one of the things that -- what happened when I went into Berkeley

ئێستا، یەکێک لەو شتانەی کە ڕویدا کاتێک چوم بۆ برۆکلی

is I realized that, you know, this was all pretty amazing to people,

ئەوەبوو کە من بینیم، هەموو شتەکان سەرسورهێنەر بوو بۆ خەڵکی

very, very different, and I needed to market it.

زۆر زۆر جیاواز بوو،بۆیە ویستم بڵاوی بکەمەوە

I came up with these calendars that I sent home to every parent.

هاتم و ئەم خشتەیەم هێنا لەگەڵ خۆم و کۆپیەکم بۆ هەموو دایکان و باوکان نارد

And these calendars really started to lay out my program.

پڕۆگرامەکەی خۆشم بە پێی ئەم خشتەیە ڕێک خست

Now I'm in charge of all the cooking classes

من ئێستا بەرپرسم لە هەموو پۆلەکانی چێشتلێنان

and all the gardening classes in our school district.

هەروەها بەرپرسم لە هەموو پۆلەکانی کشتوکاڵ لە قوتابخانەکانی ئەم ناوچەیە

So this is a typical menu.

کەواتە ئەمە لیستێکی نمونەییە

This is what we're serving this week at the schools.

ئەوە ئەو خواردنەیە کە هەڵدەستین بە پێشکەش کردنی لە قوتانخانەکاندا ئەم هەفتەیە

And you see these recipes on the side?

ئەو جۆری چێشت لێنانە دەبینن لە لاوە

Those are the recipes that the kids learn in my cooking classes.

ئەوانە چۆنیەتی دروست کردنی خۆراکە، کە منداڵان لەوانەی چێشت لێناندا فێری دەبن

They do tastings of these ingredients in the gardening classes.

منداڵان تامی پێکهێنەری خواردنەکە دەکەن لەوانەی کشتوکاڵدا

They also may be growing them. And we serve them in the cafeterias.

لەوانەشە بیشی چێنن،ئێمەش پێشکەشی دەکەین لە کافتریاکاندا

If we're going to change children's relationship to food,

ئەگەر بمانەوێت پەیوەندی نێوان منداڵ و خۆراک بگۆڕین

it's delicious, nutritious food in the cafeterias,

ئەوا خۆراکیکی بەتام و بەسود دەبێت لە کافتریاکان

hands-on experience -- you're looking in cooking and gardening classes --

لدەستە خاوەن ئەزموونەکان--- ئێوە سەیری پۆلی چێشت لێنان و کشتوکاڵ دەکەن

and academic curriculum to tie it all together.

پڕۆگرامە ئەکادمیەکان هەمووی بەیەکەوە دەبەستنەوە

Now you've probably garnered that I don't love the USDA,

ئێستا زانیتان من بۆ وەزارەتی کشتوکالی ئەمریکیم خۆش ناوێت؟

and I don't have any idea what to do with their pyramid,

من هیچ بیرۆکەیەکم نیە لەسەر ئەوەی پێویستە چۆن کار بکەن

this upside-down pyramid with a rainbow over the top, I don't know.

ئەو هەڕەمە سەرەو خوارەی کە لە سەرەوەی پەلکە زێڕینە هەیە، نازانم

You know, run up into the end of the rainbow,

دەزانن، پێشکەوتن تا کۆتای پەلکە زێڕینەکە

I don't know what you do with it. So, I came up with my own.

نازانم چی لەوە بکەم، لەبەرئەوە دانەیەکی تازەم دروست کرد

This is available on my website in English and Spanish,

کە لەسەر وێب سایتەکەم هەیە بە زمانی ئینگلیزی و ئیسپانی

and it's a visual way to talk to kids about food.

کە بە شێوەیەکی روون لەبارەی خۆراک و منداڵانەوە دەدوێت

The really tiny hamburger, the really big vegetables.

هەمبەرگرێکی زۆر بچوک ، سەوزەیەکی زۆر گەورە

We have to start changing this.

دەبێت دەست بکەین بە گۆڕینی ئەمە

We have to make kids understand

دەبێت وەها لە منداڵان بکەین کە تێبگەن

that their food choices make a big difference.

هەڵبژاردنی خۆراک کارێکی زۆر گرنگە

We have cooking classes -- we have cooking classrooms in our schools.

وانەی چێشت لێنانمان هەیە لە قوتابخانەکانماندا

And why this is so important is

هۆکاری گرنگی ئەمەش ئەوەیە

that we now have grown a generation,

کە ئێستا نەوەیەکی گەشەکردومان هەیە

maybe two, of kids where one out of every four meals

لەوانەیە دوان لەو منداڵانەی کە یەک ژەم لە چوار ژەمەکانیان

is eaten in fast food, one of every four meals is eaten in a car

خواردنی خێرا بێت، ژەمێکی تریان لە چوار ژەمەکەیان لە ناو سەیارەدا دەخۆن

and one out of every last four meals is eaten in front of a TV or computer.

وە ژەمێکی تریشیان لە چوار ژەمەکەیان لەبەردەم تەلەفزێۆن و کۆمپیوتەردایە

What are kids learning? Where is the family time?

منداڵان چی فێردەبن؟ کوا کاتی خێزانی؟

Where is socialization? Where is discussion?

کوانێ تێکەڵ بوون بە کۆمەڵگا ؟ کوانێ گفتووگۆکردن؟

Where is learning to talk?

کوا شێوازی فیرکردنی قسەکردن؟

You know, we have to change it.

دەزانن، دەبێ ئەمە بگۆڕین

I work with kids a lot. These are kids I work with in Harlem.

لەگەڵ منداڵدا زۆر کار دەکەم، ئەمانە ئەو منداڵانەن کە کاردەکەم لەگەڵیان لە هارلیم

EATWISE -- Enlightened and Aware Teens Who Inspire Smart Eating.

گەنجی بەتواناو زیرەکن، ئەوانەی کە بیر لە خۆراک دەکەنەوە بە زیرەکانە

We have to teach kids

دەبێت منداڵان فیربکەین

that Coke and Pop Tarts

کە کۆلا و کێک

aren't breakfast.

گونجاو نییە بۆ نانی بەیانی

We have to teach kids that if they're on a diet

دەبێت منداڵان تێبگەیەنین کە ئەگەر بێت و پارێز نەکەن

of refined sugar,

لە خواردنی شەکر بە بەردەوامی

they go up and down, just like if they're on a diet of crack.

بەرزی و نزمی لە تەندروستیان ڕودەدات،

And we have to pull it all together. We have composting in all of our schools.

دەبێت هەمووی بەیەکەوە ببەستینەوە، پەینی گژ و گیامان هەیە لە هەموو قوتابخانەکاندا

We have recycling in all of our schools.

ئامێری پوختەکردنمان هەیە لە هەموو قوتابخانەکانماندا

You know, the things that we maybe do at home

دەزانن، ئەو شتانەی کە لەماڵەوە لەوانەیە بیکەین

and think are so important,

وە وا هەست دەکەین کە گرنگیشە زۆر

we have to teach kids about in school.

دەبێت لە قوتابخانەکانیش ئەوە فیربکرێن

It has to be so much a part of them

دەبێت زۆر دوربێت لێیانەوە

that they really get it.

تاکو خۆیان هەوڵی بەدەستهێنانی بدەن

Because, you know what, many of us

لەبەرئەوەی، دەزانن چی، هەندێکمان

are sort of at the end of our careers,

بەجۆرێک لە کۆتای کارەکانمانداین

and we need to be giving these kids --

وە پێویستە لەسەرمان بیدەین بەو منداڵانە

these young kids, the next generation --

ئەو منداڵە گەنجانە، نەوەی داهاتوو

the tools to save themselves

ئامێرێکیان بدەینێ بۆ پارێزگاری کردن لە خۆیان پێی

and save the planet.

بۆ پاراستنی هەسارەکە

One of the things I do a lot is public-private partnerships.

یەکێک لەو شتانەی کە زۆر دەیکەم لە کەرتی گشتی و تایبەتیدا

I work with private companies

لەگەڵ کۆمپانیا تایبەتیەکان کار دەکەم

who are willing to do R & D with me,

ئەوانەی هەڵدەستن بە گەڕان و پەرەپێدان بۆم

who are willing to do distribution for me,

ئەوانەی ئارەزوو دەکەن بۆ بڵاوکردنەوە بۆم

who are really willing to work to go into schools.

ئەوانەی کە زۆر ئارەزوو دەکەن لە قوتابخانەکاندا کار بکەن

Schools are underfunded.

قوتابخانەکان بە دەست کەمی پارەوە دەناڵێنێت

Most schools in America spend less

خەرجی زۆربەی قوتابخانەکان لە ئەمریکادا کەمترە لە

than 7,500 dollars a year teaching a child.

بڕی ٧٥٠٠ دۆلار ساڵانە بۆ فێرکردنی منداڵێک

That comes down to under five dollars an hour.

واتە کەمتر لە ٥ دۆلار دەکات بۆ کاتژمێرێک

Most of you spend 10, 15 dollars an hour

زۆربەتان ١٠ بۆ ١٥ دۆلار خەرج دەکەن لە کاتژمێرێکدا

for babysitters when you have them.

بۆ چاودێری کەری منداڵ ، ئەگەر هەتبێت

So we're spending less than 5 dollars an hour on the educational system.

کەواتە لە سیستەمی پەروەردەیدا کەمتر لە ٥ دۆلار خەرج دەکرێت لە کاتژمێرێکدا

And if we're going to change it,

ئەگەربمانەوێت ئەم سیستمە بگۆڕین

and change how we feed kids,

هەروەها چۆنیەتی خۆراکی منداڵیشمان بگۆڕین

we really have to rethink that.

دەبێت دوبارە بیر لەمە بکەینەوە

So, public and private partnerships,

کەواتە هاوبەشی تایبەتی و گشتی

advocacy groups, working with foundations.

ئەو گروپانەی پشتگیری دەکەن، لەگەڵ ڕێکخراوەکاندا کاردەکەن

In our school district, the way we afford this

بۆ قوتابخانەکانی ناوچەکانمان ، بەو شێوەیەی ئێمە ڕێگەمان پێداون

is our school district allocates .03 percent

لە قوتابخانەکانی ناوچەکەماندا بڕی ڕێگە پێدراو بۆ خەرجی بریتی یە لە (%٠.٣) لە سەدا سفر و لە دەدا سێ

of the general fund

لە ئابونەی گشتی

towards nutrition services. And I think if every school district

ئاڕاستە دەکرێت بۆ خزمەتگوزاری خۆراک، هەروەها پێم وایە ئەگەر بێتو هەموو قوتابخانەکانی ناوچەکە

allocated a half to one percent,

بڕی %٠.٥ بۆ %١ دابین بکەن بۆ خۆراک ئەوا

we could start to really fix this program.

دەتوانین کێشەی خۆراک چارەسەر بکەین

We really need to change it.

چونکە بە ڕاستی پێویستە بیگۆڕین

It's going to take more money.

ئەمە پارەی زیاتری دەویت

Of course, it's not all about food; it's also about

بەدڵنیای، چونکە بابەتەکە تەنها خۆراک نییە، بەڵکو

kids getting exercise.

منداڵان وەرزش دەکەن

And one of the simple things we can do

وە ئاسانترین شت کە بتوانین بیکەین

is put recess before lunch.

بریتیە لە پێش خستنی پشوو بۆ پێش نان خواردن

It's sort of this "duh" thing.

ئەمەش کاریکی پێویستە

You know, if you have kids coming into lunch

دەزانن، ئەگەر منداڵتان هەبێت و بێن بۆ نان خواردن

and all they're going to do when they get out of lunch is go to have recess,

وە تەنها شت کە دەیکەن دوای تەواو بونی نان خواردن بریتیە لە وەرگرتنی کاتی پشوەکەیان

you see them just throw away their lunch so they can run outside.

دەیان بینیت کە نانەکەیان فڕێ دەدەن بۆ ئەوەی کاتی پشووی زیاتر وەربگرن

And then, at one in the afternoon, they're totally crashing.

پاشان لە کاتژمیری یەکدا هەمویان هیلاکن لە برسا

These are your children and grandchildren that are totally melting down

ئەوانە منداڵی ئێوە و نەوەی ئێوەن ڕۆژانە لە ناودەچن

when you pick them up, because they haven't had lunch.

کاتێت حەپسیان دەکەیت لەبەرئەوەی نانیان نەخواردوە

So if the only thing they'd have to do after lunch is go to class,

کەواتە کە تەنها شت بیکەن دوای نان خواردنیان چون بۆ پۆل بیت

believe me, they're going to sit there and eat their lunch.

باوەربکەن ، ناچاردەبن دانیشن و نانەکەیان بخۆن

We need to --

پێویستمان...

we need to educate.

پێویستمان بە فێرکردنە

We need to educate the kids.

پێویستمان بە ڕۆشنبیرکردنی منداڵەکانمانە

We need to educate the staff.

پێویستمان بە ڕۆشنبیر کردنی کارمەندەکانە

I had 90 employees.

من٩٠ کارمەند کاری لا دەکردم

Two were supposed to be cooks -- none could.

دوانیان دەبوایە ببونایە بە چێشت لێنەر ، کەسیان نەیان توانی

And, you know, I'm not that better off now.

دەزانن، من ئێستا زۆر باش نیم

But we really have to educate.

بەڵام بە ڕاستی دەبێت هەوڵی زۆر باشتر بوون بدەین

We have to get academic institutions to start thinking

دەبێت ڕێکخراوێکی فێرکاری دابنێن کە دەست بکات بە بیرکردنەوە لە

about ways to teach people how to cook again,

دۆزینەوەی ڕێگای تازە بۆ فێرکردنی و ئامادەکردنی خۆراک لە سەرەتاوە

because, of course, they don't --

لەبەرئەوەی بەڕاستی ئەوان نازانن

because we've had this processed food in schools

لەبەر ئەوەی شێوازێکی دیاری کراوەی نان خواردن لە قوتابخانەکان و

and institutions for so long.

ڕێکخراوەکاندا هەر لە کۆنەوە هەیە

We need 40-minute lunches --

پێویستمان بە ٤٠ خولەکە بۆ کاتی نان خواردنی نیوەڕۆ

most schools have 20-minute lunches --

زۆربەی قوتابخانەکان ٢٠ خولەکیان هەیە بۆ کاتی نان خواردن

and lunches that are time-appropriate.

هەروەها کاتێکی گونجاو بیت بۆ خواردن

There was just a big study done, and so many schools

توێژینەوەیەکی گەورە کرا، وە زۆربەی قوتابخانەکان

are starting lunch at nine and 10 in the morning.

دەستیان دەکرد بە بە نان ئامەدە کردن لە ٩ بۆ ١٠ ی نیوەڕۆ

That is not lunchtime.

ئەوە کاتی گونجاو نییە بۆ خواردن

You know, it's crazy. It's crazy what we're doing.

دەزانن، ئەوە شێتیە، ئەوەی ئێمە دەیکەین شێتیە

And just remember,

تەنها بیرتان بێت

at very least tacitly,

ئاستیکی زۆر نزمە

this is what we're teaching children

ئەوەیە فێری مندالەکانی دەکەین

as what they should be doing.

کە پێویستە لەسەریان بیانکەن

I think if we're going to fix this,

پێشم وایە ئەگەر نەشمان توانی ئەوە بگۆڕین

one of the things we have to do

یەک لەو شتانەی کە پێویستە بیکەین

is really change how we have oversight

ئەوەیە کە ئەم بێئاگاییەیەی خۆمان بگۆڕین

over the National School Lunch Program.

بێئاگایی لە سیستەمی خۆراک لە قوتابخانە نەتەوەییەکانماندا

Instead of the National School Lunch Program being under the USDA,

لەجیاتی ئەوەی سیستەمی خۆراک لە ژێر چاودێری وەزارەتی کشتوکاڵدا بێت

I think it should be under CDC.

پێم وایە باشتر دەبێت ئەگەر لە ژێر چاودێری سەنتەری کۆنتڕۆڵ کردنی نەخۆشیەکاندا بێت

If we started to think about food

ئەگەر بیت و دەست بکەین بە بیرکردنەوە لە خۆراک

and how we feed our kids

وە بیر لەوە بکەینەوە کە چۆن خواردن بدەینە منداڵەکانمان

as a health initiative,

وەک دەستپێشخەریەک لە خۆپاراستدا

and we started thinking about food as health,

وە بەم جۆرە بیربکەینەوە کە خۆراک واتە تەندروستی

then I think we wouldn't have corn dogs

ئەو کاتە وابزانم کەس پارچە گۆشتی سورەکراو ناخوات

as lunch.

وەک ژەمە خوانێکی نوەڕۆ

Okay, Finance 101 on this,

باشە، دراسەی داهاتی دارای یەکەم

and this -- I'm sort of wrapping it up with this finance piece,

ئەمەش، هەرچۆنێک بێت دەچیتە سەر داهاتی دارای

because I think this is something we all have to understand.

لەبەرئەوەی ئەمە بابەتێکە پیم وایە هەموومان ئەبیت لێی تێبگەین

The National School Lunch Program spends 8 billion dollars

سیستەمی خواردەمەنی قوتابخانە نەتەوەییەکان ٨ بلێۆن دۆلار خەرج دەکەن

feeding 30 million children a year.

بۆ خواردنی ٣٠ ملێۆن منداڵ لە ساڵێکدا

That number probably needs to double.

ئەم ژمارەیە پێویستە زیاد بکات

People say, "Oh my God, where are we going to get 8 billion?"

خەڵکی دەڵێن '' ئەی خوایە، لە کوێ ٨ بلێۆن دۆلار بهێنین؟

In this country, we're spending 110 billion dollars a year

لەم شارەدا ، ساڵانە ١١٠ بلێۆن دۆلار خەرج دەکەن

on fast food.

بۆ خواردنی خێرا

We spend 100 billion dollars a year

ئێمە ساڵانە ١١٠ بلێۆن دۆلار خەرج دەکەین

on diet aids.

بۆ تەندروستی جەستەمان

We spend 50 billion dollars on vegetables,

ئێمە ٥٠ بلێۆن دۆلار خەرج دەکەین بۆ سەوزەوات

which is why we need all the diet aids.

لەبەرئەوە پێویستمان بە هەموو یارمەتیەکی تەندروستی جەستەییە

We spend 200 billion dollars a year

ئێمە ساڵانە ٢٠٠ بلێۆن دۆلار خەرج دەکەین

on diet-related illness today,

بۆ دەرمانی نەخۆشی کە بەهۆی خۆراکەوە توشمان دەبێت

with nine percent of our kids having type 2 diabetes.

ڕێژەی %٩ ی منداڵان پشت بە ئینسۆلین دەبەستن بەهۆی نەخۆشی شەکرەوە

200 billion.

٢٠٠ بلێۆن

So you know what, when we talk

ئێستا چی ڕودەدات.. ئەگەر بڵێین

about needing 8 billion more, it's not a lot.

پێویستمان بە ٨ بلێۆنی ترە ، زۆر نییە

That 8 billion comes down to two dollars and 49 cents --

ئەو ٨ بلێۆنە بوو بە ٢ دۆلار و ٤٩ سەنت

that's what the government allocates for lunch.

مەبەستم ئەو بڕەیە کە حکومەت بۆ خۆراک دابینی کردوە

Most school districts spend two thirds of that on payroll and overhead.

دوو لە سێی زۆربەی قوتابخانەکان ئەو بڕە لە موچەدا سەرف دەکەن

That means we spend less than a dollar a day

ئەمە بەواتای ئەوەی کە ئێمە ڕۆژانە کەمتر لە دۆلارێک خەرج دەکەین

on food for kids in schools --

بۆ خواردنی منداڵان لە قوتانخانەکاندا

most schools, 80 to 90 cents. In L.A., it's 56 cents.

ەخەرجی زۆربەی قوتابخانەکان ٨٠ بۆ ٩٠ سەنتە و لە لۆس ئەنجلوس ٥٦ سەنت

So we're spending less than a dollar, OK, on lunch.

کەواتە ئێمە کەمتر لە دۆلارێک خەرج دەکەین بۆ نانی نیوەڕۆ

Now I don't know about you,

ئێستا، من لە بارەی ئێوە نازانم

but I go to Starbucks and Pete's and places like that,

بەڵام کاتێ دەچم بۆ " ستارباکس و پێتیس " و شوێنی ئاوها

and venti latte in San Francisco is five dollars.

بڕی ٥ دۆلار دەدەم بە قاوەی ڤێنتی لاتێ لە سان فرانسیسکۆ

One gourmet coffee,

تەنها یەک کوپ قاوە

one, is more --

خەرجی بۆ یەک کوپ قاوە زیاترە

we spend more on than we are spending to feed kids

لەو خەرجی یەی کە بۆ نانخواردنی نیوەڕۆی منداڵان دابین کراوە

for an entire week

بۆ یەک هەفتە

in our schools.

لە قوتابخانەکانماندا

You know what? We should be ashamed.

دەزانن چی؟ دەبێ شەرم بکەین

We, as a country, should be ashamed

ئێمە، وەک وڵاتێک دەبێ شەرم بکەین

at that.

لەوە

The richest country.

دەوڵەمەندرین وڵاتین

In our country,

کەچی لە وڵاتەکەی ئێمە

it's the kids that need it the most,

منداڵەکانمان کە لە هەموو شتێ گرنگترن

who get this really, really lousy food.

خۆراکی زۆر زۆر خراپیان دەرخوارد دەدەین

It's the kids who have parents and grandparents

ئەوە ئەو منداڵانانەن کە دایک و باوک و باپیر و

and uncles and aunts that can't even afford

مام و خاڵ و پوریان هەیە، و تەنانەت ناتوانن

to pay for school lunch that gets this food.

پارەی خوانێکی باشی نیوەڕۆ بۆ منداڵەکانیان بدەن

And those are the same kids

وە هەرئەو منداڵانەن

who are going to be getting sick.

کە نەخۆش دەکەون

Those are the same kids who we should be taking care of.

هەر ئەو منداڵانانەن کە دەبێ چاودێریان بکەین

We can all make a difference.

هەموومان دەتوانین جیاوازی دروست بکەین

That every single one of us,

هەرتاکە کەسێ لە نەتەوە یەکگرتوەکاندا

whether we have children,

جا ئەگەر منداڵمان هەبێت

whether we care about children, whether we have nieces or nephews,

یاخود ئاگامان لە منداڵ ببێت، یان منداڵی برا و خوشکمان هەبێت

or anything --

یاخود هەرچیەک بێت

that we can make a difference.

دەتوانین جیاوازی دروست بکەین

Whether you sit down and eat a meal with your kids,

ئەگەر دانیشیت و ژەمێک بخۆیت لەگەڵ منداڵەکانت

whether you take your kids, or grandchildren,

ئەگەر منداڵەکەت یان نەوەکانت

or nieces and nephews shopping

یان منداڵانی خوشک و براکانت برد بۆ بازار

to a farmers' market. Just do tastings with them.

بۆ دوکانی جوتیارەکان، تەنها بۆی تامیان بکات

Sit down and care.

دانیشەو گرنگی پێبدە

And on the macro level,

وە لەسەر ئاستێکی فراوانتر

we're in what seems to be

لە کاتێکدا کە ئێمە

a 19-month presidential campaign,

لە ١٩ مانگی هەڵبژاردنەکاندا

and of all the things we're asking

بۆ هەموو ئەو پرسیارانەی ئاڕاستەی

all of these potential leaders,

سەرکردەکانی دەکەین

what about asking for the health of our children?

ئەی چی دەربارەی پرسیار لەبارەی تەندروستی منداڵەکانمانەوە؟

Thank you.

سوپاس