Nathan Myhrvold: Could this laser zap malaria?

Translator: Hiwa Foundation II Reviewer: Hanasa-hiwa foundation

We invent.

ئێمە داهێنان دەکەین

My company invents

کۆپانیاکه‌م داهێنان ده‌کات له‌

all kinds of new technology

هه‌موو جۆرێکی ته‌کنه‌لۆژیای تازه‌

in lots of different areas.

له‌زۆر ناوچه‌ی جیاوازدا

And we do that for a couple of reasons.

به‌هۆی چه‌ند هۆکارێکه‌وه‌ ئه‌وه‌ ده‌که‌ین

We invent for fun --

داهێنان ده‌که‌ین بۆ خۆشی

invention is a lot of fun to do --

داهێنان شتێکی زۆر خؤشه‌

and we also invent for profit.

هه‌روه‌ها ئێمه‌ داهێنان بۆ قازانج ده‌که‌ین

The two are related because

هه‌ردوکیان په‌یوه‌ندیان به‌یه‌که‌وه‌ هه‌یه‌ چونکه‌

the profit actually takes long enough that if it isn't fun,

قازانج کردنه‌که‌ زۆر ده‌خایه‌نێت ئه‌گه‌ر خۆشی له‌گه‌ڵدا نه‌بێت

you wouldn't have the time to do it.

کاتت نابێت بۆ ئه‌نجامدانی

So we do this

له‌به‌رئه‌وه‌ ئێمه‌ ئه‌م

fun and profit-oriented inventing

خۆشی و قانزانجە ده‌که‌ین

for most of what we do,

له‌ زۆربه‌ی ئه‌و شتانه‌ی که‌ ئێمه‌ ده‌یکه‌ین

but we also have a program where we invent for humanity --

به‌ڵام، هه‌روه‌ها ئێمه‌ پڕۆگرامێکمان هه‌یه‌ که‌ بۆ مرۆڤایه‌تی داهێنان ده‌که‌ین

where we take some of our best inventors,

که‌ زۆرێک له‌ داهێنه‌ره‌ باشه‌کانمان وه‌رده‌گرین

and we say, "Are there problems

وە ده‌ڵێین، کێشه‌ هه‌یه‌

where we have a good idea for solving a problem the world has?" --

که‌ ئێمه‌ بیرۆکه‌ی باشی چاره‌سه‌رکردنمان هه‌یه‌

and to solve it in the way we try to solve problems,

وه‌ چاره‌سه‌رکردنی به‌ شێوه‌یه‌ک که‌ چاره‌سه‌ر کردنی کێشه‌کان بێت

which is with dramatic, crazy,

له‌گه‌ڵ شانۆگه‌ری، شێتانه‌

out-of-the-box solutions.

له‌ده‌ره‌وه‌ی سندوقی چاره‌ سه‌رکردنه‌

Bill Gates is one of those smartest guys of ours

بیل گەیتس یه‌کێکه‌ له‌ که‌سه‌ زیره‌که‌کانی ئێمه‌

that work on these problems

که‌ کار له‌سه‌ر ئه‌م کێشانه‌ ده‌کات

and he also funds this work, so thank you.

هه‌روه‌ها ئه‌و پشتگیری ئه‌م کاره‌ ده‌کات، له‌به‌ر ئه‌وه‌ سوپاس

So I'm going to briefly discuss

له‌به‌ر ئه‌وه‌، من به‌باشی و کورتی باسی

a couple of problems that we have

چه‌ند کێشه‌یه‌ک ده‌که‌م که‌ ئێمه‌ هه‌مانه‌

and a couple of problems where

وه‌ چه‌ند کێشه‌یه‌ک که‌

we've got some solutions underway.

ئێمه‌ هه‌ندێک چاره‌سه‌رمان هه‌بوه‌ بۆی

Vaccination is one of the

کوتان یه‌کێکه‌

key techniques in public health,

له‌ کلیله‌ ته‌کنیکیەکان له‌ ته‌ندروستی گشتی

a fantastic thing.

شتێکی نایابە

But in the developing world a lot of vaccines

به‌ڵام، له‌وڵاتی پێشکه‌وتوو زۆرێک ڤاکسین

spoil before they're administered,

خراپ ده‌بن له‌پێش به‌کارهێنانی

and that's because they need to be kept cold.

ئه‌وە له‌به‌رئه‌وه‌یە که‌ پێویسته‌ له‌شوێنی سارد هه‌ڵیبگرین

Almost all vaccines need to be kept at refrigerator temperatures.

بگره‌ ڤاکسینه‌کان پێویسته‌ به‌ساردی له‌ناو سارد که‌ره‌وه‌که‌دا بهێڵرێته‌وه‌

They go bad very quickly if you don't,

زۆر به‌خێرایی خراپ ده‌بن ئه‌گه‌ر وایان لێنه‌کەیت

and if you don't have stable power grid, this doesn't happen,

وه‌ ئه‌گه‌ر تۆ تۆڕێکی وزه‌ی چه‌سپاوت نه‌بێت، ئه‌وه‌ ڕونادات

so kids die.

له‌به‌رئه‌وه‌ منداڵان ده‌مرن

It's not just the loss of the vaccine that matters;

ته‌نها له‌ده‌ست چونی ڤاکسینه‌کان گرنگ نیه‌

it's the fact that those kids don't get vaccinated.

ئه‌وه‌ ڕاستیه‌که‌ ئه‌و منداڵانه‌ نه‌کوترێن

This is one of the ways that

ئه‌مه‌ یه‌کێکه‌ له‌ گۆڕانکارییه‌کان که‌

vaccines are carried:

ده‌رمانی کوتانه‌کان هه‌ڵده‌گیرێت

These are Styrofoam chests. These are being carried by people,

ئه‌مانه‌ پارچه‌ی ته‌په‌دۆری سنگه‌، ئه‌مانه‌ له‌لایه‌ن خه‌ڵکه‌وه‌ هه‌ڵگیراوه‌

but they're also put on the backs of pickup trucks.

به‌ڵام، ئه‌وان هه‌روه‌ها خراونه‌ته‌ دوای پیکابه‌وه‌

We've got a different solution.

چاره‌سه‌رێکی جیاوازمان ده‌ست که‌وتوه‌

Now, one of these Styrofoam chests

ئێستا، یه‌کێک له‌و ته‌په‌دۆرانه‌ی سنگ

will last for about four hours with ice in it.

بۆماوه‌ی چوار کاتژمێر ده‌مێنێته‌وه‌ ئه‌گه‌ر سه‌هۆڵی له‌ناودا بێت

And we thought, well, that's not really good enough.

پێمان دابوو، ئه‌و هێشتا باش نییه‌

So we made this thing.

له‌به‌رئه‌وه‌، ئه‌م شته‌مان دروست کرد

This lasts six months with no power;

ئه‌مه‌یان بۆماوه‌ی شه‌ش مانگ به‌بێ کاره‌با ده‌مێنێته‌وه‌

absolutely zero power,

به‌بێ هیچ وزه‌یه‌ک

because it loses less

چونکه‌ ئه‌مه‌ که‌متر له‌

than a half a watt.

نیوه‌ واتێک له‌ده‌ست ده‌دات

Now, this is our second generations prototype.

ئێستا، ئه‌وه‌ نمونه‌ی دووه‌م نه‌وه‌مانه‌

The third generation prototype is, right now,

نمونه‌ی سێیه‌م ئه‌وه‌یه‌، له‌ ئێستادا

in Uganda being tested.

له‌ ئۆگه‌ندا تاقی ده‌کرێته‌وه‌

Now, the reason we were able to come up with this

ئێستا، هۆکاری دروست کردنی ئه‌مه‌

is two key ideas:

دوو بیرۆکه‌ی گرنگە

One is that this is similar to a cryogenic Dewar,

یه‌که‌میان ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌و وه‌ک، (دیوار)ی ساردییه‌کی به‌تین وایه‌

something you'd keep liquid nitrogen or liquid helium in.

شتێک که‌ تۆ نایترۆجینی شل و هیلیۆمی شلی تیادا هه‌ڵده‌گری

They have incredible insulation,

ئه‌مانه‌ جیاکردنه‌وه‌یه‌کی زۆر گه‌وره‌ن

so let's put some incredible insulation here.

له‌به‌رئه‌وه‌، با چه‌ند جیاکردنه‌وه‌یه‌کی گرنگ لێره‌ دابنێین

The other idea is kind of interesting,

بیرۆکه‌یه‌کی تر به‌جۆرێک سه‌رنج ڕاکێشه‌

which is, you can't reach inside anymore.

که‌تۆ ناتوانی به‌ده‌ستی بهێنیت له‌ ناوه‌وه‌دا

Because if you open it up and reach inside,

چونکه‌ ئه‌گه‌ر تۆ بیکه‌یته‌وه‌ و بگه‌یته‌ ناوه‌وه‌

you'd let the heat in, the game would be over.

تۆ ڕێگه‌ به‌ گه‌رمی ده‌ده‌یت بچێته‌ ژوره‌وه‌، یارییه‌که‌ ته‌واو ده‌بێت

So the inside of this thing actually looks like a Coke machine.

له‌به‌رئه‌وه‌، ناوه‌وه‌ی ئه‌م شته‌ له‌ ڕاستیدا له‌ ئامێری کۆکاکۆلا ده‌چێت

It vends out little individual vials.

چه‌ندین سرنجی تایبه‌تی بچوک ده‌فرۆشێت

So a simple idea,

له‌به‌رئه‌وه‌، بیرۆکه‌یه‌کی ئاسانە

which we hope is going to change the way vaccines are distributed

که‌ هیوامان وایه‌ بڵاو بونه‌وه‌ی ڕێگای ڤاکسینه‌کان بگۆڕێت

in Africa and around the world.

له‌ ئه‌فه‌ریقا و سه‌رتاسه‌ری جیهان دا

We'll move on to malaria.

ده‌چینه‌ سه‌ر نه‌خۆشی مه‌لاریا

Malaria is one of the great public health problems.

مه‌لاریا یه‌کێکه‌ له‌ گه‌وره‌ترین کێشه‌کانی ته‌ندروستی گشتی

Esther Duflo talked a little bit about this.

ئیسثێر دوفلۆ هه‌ندێک باسی ئه‌مه‌ی کردوه‌

Two hundred million people a year.

دوو سه‌د ملیۆن که‌س له‌ساڵێکدا

Every 43 seconds a child in Africa dies;

هه‌ر(٤٣) چرکه‌یه‌ک منداڵێک له‌ ئه‌فه‌ریقا ده‌مرێت

27 will die during my talk.

٢٧ منداڵ ده‌مرن له‌ماوه‌ی قسه‌ کردنه‌که‌ماندا

And there's no way for us here in this country

هیچ ڕێگه‌یه‌ک له‌م وڵاته‌ بۆ ئێمه‌

to grasp really what that means to the people involved.

بۆ زاڵبوون به‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که‌ خه‌ڵک توش بووه‌

Another comment of Esther's

کۆمێنتێکی تری ئێسثێر

was that we react when there's

ئه‌وه‌بوو که‌ ئێمه‌ کاردانه‌وه‌مان ده‌بێت کاتێک

a tragedy like Haiti,

تراژیدیایه‌کی وه‌ک هایتی ڕوده‌دات

but that tragedy is ongoing.

به‌ڵام، ئه‌و تراژیدیایه‌ هێشتا به‌رده‌وامه‌

So what can we do about it?

که‌واته‌ چی بکه‌ین بۆ ئه‌وه‌؟

Well, there are a lot of things people have tried

باشه‌، زۆر شت هه‌یه‌ که‌ خه‌ڵک تاقی کردۆته‌وه‌

for many years for solving malaria.

بۆچه‌ندین ساڵ بۆ چاره‌سه‌ر کردنی مه‌لاریا

You can spray; the problem is there are environmental issues.

ده‌توانی بڵاوی بکه‌یته‌وه: کێشه‌که‌ ئه‌وه‌یه‌ چه‌ندین کێشه‌ی ژینگه‌یی هه‌یه‌

You can try to treat people and create awareness.

ده‌توانی هه‌وڵ بده‌یت مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ بکه‌ی و هۆشیاری دروست بکه‌ی

That's great, except the places that have malaria really bad,

ئه‌وه‌ زۆر باشه‌، ته‌نها ئه‌وه‌ نه‌بێت ئه‌و شوێنانه‌ی مه‌لاریا تێیدا زۆر خراپن

they don't have health care systems.

سیسته‌می چاودێری ته‌ندروستیان نییه‌

A vaccine would be a terrific thing,

ڤاکسین خراپترین شت ده‌بێت

only they don't work yet.

ته‌نها هێشتا کار ناکات

People have tried for a long time. There are a couple of interesting candidates.

خه‌ڵک له‌ مێژه‌وه‌ هه‌وڵ ده‌دات: چه‌ندین کاندیتی سه‌رنج ڕاکێش هه‌یه‌

It's a very difficult thing to make a vaccine for.

ئه‌وه‌ شتێکی ناڕه‌حه‌ته‌ تا ده‌رمانی کوتانی بۆ دروست بکه‌یت

You can distribute bed nets,

ده‌توانی تۆڕی نوستن بکه‌یته‌وه‌

and bed nets are very effective if you use them.

تۆڕی نوستن زۆر کاریگه‌ره‌ ئه‌گه‌ر به‌کاریان بهێنیت

You don't always use them for that. People fish with them.

تۆ هه‌میشه‌ بۆ ئه‌وه‌ به‌کاریان ناهێنیت، خه‌ڵک ماسیان پێ ده‌گرێت

They don't always get to everyone.

هه‌میشه‌ ناگه‌ن به‌ هه‌موو که‌سێک

And bed nets

وه‌ تۆڕی خه‌وتن

have an effect on the epidemic,

کاریگه‌ری هه‌یه‌ له‌سه‌ر درمه‌که‌

but you're never going to make it extinct with bed nets.

به‌ڵام هه‌رگیز تۆ ناتوانی له‌ناوی ببه‌یت به‌ تۆڕی نوستن

Now, malaria is

ئێستا، مه‌لاریا

an incredibly complicated disease.

نه‌خۆشیه‌کی زۆر ئاڵۆز و قورسه‌

We could spend hours going over this.

ده‌توانین چه‌ندین کاتژمێر له‌مه‌دا به‌سه‌ر ببه‌ین

It's got this sort of soap opera-like lifestyle;

ئه‌م سابونه‌ی ستایلی ئۆپرای هه‌یه‌

they have sex, they burrow into your liver,

سێکس ده‌که‌ن، کون ده‌که‌نه‌ جگه‌رت

they tunnel into your blood cells ...

تونێلێک به‌ناو خانه‌کانی خوێن دا ده‌که‌ن

it's an incredibly complicated disease,

نه‌خۆشییه‌کی زۆر ئاڵۆز و قورسه‌

but that's actually one of the things we find interesting about it

به‌ڵام، به‌ڕاستی ئه‌وه‌ یه‌کێکه‌ له‌ شته‌کان که‌ به‌لای ئێمه‌وه‌ سه‌رنج ڕاکێشه‌

and why we work on malaria:

بۆچی ئێمه‌ کار له‌سه‌ر مه‌لاریا ده‌که‌ین

There's a lot of potential ways in.

چه‌ندین ڕێگای گرنگی تێدایه‌

One of those ways might be better diagnosis.

یه‌کێک له‌ ڕێگاکان له‌وانه‌یه‌ ده‌ست نیشان کردنی نه‌خۆشیه‌که‌ بێت

So we hope this year

هیوادارین ئه‌مساڵ

to prototype each of these devices.

نمونه‌ی هه‌ریه‌کێک له‌و ئامڕازانه‌ هه‌بێت

One does an automatic malaria diagnosis

یه‌کێکیان ده‌ست نیشان کردنی مه‌لاریا به‌شێوه‌یه‌کی ئۆتۆماتیکی

in the same way that a diabetic's glucose meter works:

به‌هه‌مان ڕێگای که‌ شێوازی دیاری کردنی که‌سێک که‌ نه‌خۆشی شه‌کره‌ی هه‌بێت

You take a drop of blood,

دڵۆپێک له‌خوێن وه‌رده‌گرین

you put it in there and it automatically tells you.

ده‌یکه‌یته‌ ئێره‌ و به‌شێوه‌یه‌کی ئۆتۆماتیکی پێت ده‌ڵیت

Today, you need to do a complicated laboratory procedure,

له‌ ئه‌مڕۆدا، پڕۆسیجه‌رێکی ئاڵۆزی تاقیگه‌ بکه‌یت

create a bunch of microscope slides

چه‌ندین سلایدی مایکرۆسکۆبی دروست بکه‌یت

and have a trained person examine it.

وە که‌سێکی شاره‌زا تاقیبکاته‌وه‌

The other thing is, you know,

ده‌زانی، شته‌که‌ی تر ئه‌وه‌یه‌

it would be even better if you didn't have to draw the blood.

باشتر ده‌بێت ئه‌گه‌ر پێویست نه‌کات خوێن وه‌ربگریت

And if you look through the eye,

ئه‌گه‌ر ته‌ماشای بکه‌یت له‌ڕێگه‌ی چاوه‌وه‌

or you look at the vessels on the white of the eye,

یان ته‌ماشای به‌شی سپی چاو بکه‌یت

in fact, you may be able to do this

له‌ڕاستیدا، له‌وانه‌یه‌ بتوانیت ئه‌مه‌ بکه‌یت

directly, without drawing any blood at all,

ڕاسته‌وخۆیانه‌، به‌بێ وه‌رگرتنی خوێن

or through your nail beds.

یان له‌ڕێگای بزماری قه‌ره‌وێله‌

Because if you actually look through your fingernails, you can see blood vessels,

چونکه‌ ئه‌گه‌ر له‌ ڕێگه‌ی په‌نجه‌کانه‌وه‌ ته‌ماشای بکه‌یت، ده‌توانی ده‌ماره‌کانی خوێن ببینیت

and once you see blood vessels, we think we can see the malaria.

وە کاتێک ده‌ماره‌کانی خوێنت بینی، باوه‌ڕمان وایه‌ ده‌توانین مه‌لاریا ببینین

We can see it because of this molecule

ده‌توانین بیبینین به‌هۆی ئه‌و گه‌رده‌وه‌

called hemozoin.

ناوی (هیمۆزۆین)ه‌

It's produced by the malaria parasite

له‌لایەن مشه‌خۆری مه‌لاریاوه‌ دروست ده‌بێت

and it's a very interesting crystalline substance.

وە ماده‌یه‌کی کریستاڵی سه‌رنج ڕاکێشه‌

Interesting, anyway, if you're a solid-state physicist.

هه‌رچۆنێک بێت، ئه‌گه‌ر تۆ فیزیاوانی ڕه‌قی بیت

There's a lot of cool stuff we can do with it.

چه‌ندین شتی خۆش هه‌یه‌ ده‌توانیت کاری له‌گه‌ڵ بکه‌ین

This is our femtosecond laser lab.

ئه‌مه‌ تاقیگه‌ی له‌یزه‌ری (فێمته‌سێکه‌نده‌ر)ه‌ که‌مانه‌

So this creates pulses of light

ئه‌مه‌ ڕوناکی زیاتر دروست ده‌کات

that last a femtosecond.

که‌ (فێمتۆسێکه‌ند) ده‌هێڵێته‌وه‌

That's really, really, really short.

ئه‌مه‌ به‌ڕاستی، به‌ڕاستی کورته‌

This is a pulse of light that's

ئه‌مه‌ ڕوناکی زیاتره‌ که‌

only about one wavelength of light long,

ته‌نها نزیکه‌ی شه‌پۆلێکی درێژی ڕوناکی درێژه‌

so it's a whole bunch of photons

که‌واته‌، هه‌موویان چه‌ندین فه‌نتۆنه‌)یه‌کی ڕوناکین

all coming and hitting simultaneously.

هه‌موویان دوابه‌دوای یه‌کتر دێن و لێی ده‌ده‌ن

It creates a very high peak power

وزه‌یه‌کی زۆر به‌رهه‌م دێنێت

and it lets you do all kinds of interesting things;

وە یارمه‌تی ده‌دات چه‌ندین شتی سه‌رنج ڕاکێشانه‌ بکه‌یت

in particular, it lets you find hemozoin.

به‌تایبه‌تی، یارمه‌تیت ده‌دات (هیمۆزۆین) بدۆزیته‌وه‌

So here's an image of red blood cells,

که‌واته‌ ئه‌وه‌ وێنه‌ی خانه‌ سوره‌کانی خوێنه‌

and now we can actually map

وە ئێستا ده‌توانن وێنه‌ی بکێشن

where the hemozoin and where the malaria parasites are

که‌ مشه‌خۆری هیمۆزۆنیه‌که‌ و مه‌لاریاکه‌

inside those red blood cells.

له‌ناو ئه‌و خانه‌ سورانه‌ی خوێنه‌

And using both this technique

به‌کار هێنانی هه‌ردوو ته‌کنیکه‌که‌

and other optical techniques,

وە ته‌کنیکه‌ بینراوه‌کانی تر

we think we can make those diagnostics.

باوه‌ڕمان وایه‌ ده‌توانین ئه‌و شیکردنه‌وه‌یه‌ بکه‌ین

We also have another hemozoin-oriented

هه‌روه‌ها ئێمه‌ شێوازێکی تری هیمۆزۆنی

therapy for malaria:

تیمار کردنی مه‌لاریامان هه‌یه‌

a way, in acute cases, to actually

به‌ ڕێگه‌یه‌ک، له‌که‌یسه‌ تیژه‌کاندا، به‌ڕاستی

take the malaria parasite and filter it out of the blood system.

مشه‌خۆری مه‌لاریا وه‌ر بگرین و ده‌ری بهێنیت له‌ناو سیسته‌می خوێندا

Sort of like doing dialysis,

جۆرێکه‌ له‌ ده‌رهێنانی شته‌ خراپه‌کان

but for relieving the parasite load.

به‌ڵام ، بۆ که‌م کردنه‌وه‌ی په‌ستانی مشه‌ خۆره‌کان

This is our thousand-core supercomputer.

ئه‌مه‌ هه‌زاران کۆمپیوته‌ری باشی خۆمانه‌

We're kind of software guys,

ئێمه‌ تا ڕاده‌یه‌ک که‌سی به‌رنامه‌یین

and so nearly any problem that you pose,

وە نزیکه له‌هه‌ر نه‌خۆشییه‌ک تۆ دیاریده‌که‌یت

we like to try to solve with some software.

ئێمه‌ ده‌مانه‌وێت هه‌وڵ بده‌ین چاره‌سه‌ری ئه‌مه‌ بکه‌ین به‌ به‌رنامه‌ی کۆمپیوته‌ر

One of the problems that you have if you're trying to eradicate malaria

یه‌کێک له‌و کێشانه‌ی که‌ تۆ هه‌ته‌، ئه‌گه‌ر تۆ بته‌وێت مه‌لاریا له‌ناو ببه‌یت

or reduce it

یان که‌می بکه‌یته‌وه‌

is you don't know what's the most effective thing to do.

ئه‌وه‌یه‌ تۆ نازانی کاریگه‌رترین ڕێگا بۆ ئه‌وه‌ چییه‌

Okay, we heard about bed nets earlier.

باشه‌، ئێمه‌ پێشتر تۆڕی قه‌ره‌وێڵه‌یمان گوێ لێ بووه‌

You spend a certain amount per bed net.

پرسێکی دیاری کراو بۆ هه‌ر تۆڕێکی قه‌ره‌وێڵه‌ سه‌رف ده‌که‌ین

Or you could spray.

یان ده‌توانین بڵاوی بکه‌یته‌وه‌

You can give drug administration.

ده‌توانی به‌ڕێوه‌ بردنی ده‌رمانی پێبده‌ی

There's all these different interventions

ئه‌م هه‌موو ده‌ست تێوه‌ردانه‌ جیاوازانه‌ هه‌یه‌

but they have different kinds of effectiveness.

به‌ڵام ئه‌وان کاریگه‌ری جیاوازیان هه‌یه‌

How can you tell?

چۆن ده‌زانی؟

So we've created, using our supercomputer,

به‌به‌کارهێنانی کۆمپیوته‌ره‌ نایابه‌کانمان

the world's best computer model of malaria,

شێوازێکی باشترمان له‌ کۆمپیوته‌ر بۆ مه‌لاریا دروست کردووه‌

which we'll show you now.

که‌ ئێستا نیشانتانی ده‌ده‌م

We picked Madagascar.

ئێمه‌ مه‌ده‌شقه‌رمان هه‌ڵبژاردووه‌

We have every road,

ئێمه‌ هه‌موو ڕێگه‌یه‌کمان هه‌یه‌

every village,

هه‌موو گوندێک

every, almost, square inch of Madagascar.

هه‌موو ئینجێکی مه‌ده‌شقه‌ر

We have all of the precipitation data

ئێمه‌ هه‌موو داتاکانی خێرا کردنمان هه‌یه‌

and the temperature data.

وە داتاکانی پله‌ی گه‌رمی

That's very important because the humidity and precipitation

ئه‌مه‌ زۆر گرنگه‌ چونکه‌ مرۆڤایه‌تی و خێراکردن

tell you whether you've got

پێت ده‌ڵێت که‌ ئایا تۆ

standing pools of water for the mosquitoes to breed.

حه‌وزێکی وه‌ستاوی ئاوت دروست کردووه‌ بۆ په‌روه‌رده‌ کردنی مێشوله‌

So that sets the stage on which you do this.

که‌واته‌ ئه‌و له‌و ئاسته‌دابێت که‌ تۆ ده‌یکه‌یت

You then have to introduce the mosquitoes,

دوایی پێویسته‌ تۆ مێشوله‌کان بناسیت

and you have to model that

وە پێویسته‌ دیاری بکه‌یت

and how they come and go.

چۆن دێن و چۆن ده‌ڕۆن

Ultimately, it gives you this.

له‌کۆتاییدا، ئه‌مه‌ت ده‌داتێ

This is malaria spreading

ئه‌مه‌ بڵاو بوونه‌وه‌ی مه‌لاریایه‌

across Madagascar.

له‌سه‌ره‌تای مه‌داشقه‌ر

And this is this latter part of the rainy season.

ئه‌مه‌ به‌شی دواتری باران بارینه‌که‌یه‌

We're going to the dry season now.

ئێمه‌ ئێستا به‌ره‌و وه‌رزی وشکی ده‌ڕۆین

It nearly goes away in the dry season,

به‌ هێواشییه‌وه‌ له‌ وه‌رزی وشکییه‌وه‌ ده‌ڕوات

because there's no place for the mosquitoes to breed.

چونکه‌ هیچ شوێنێک نیه‌ بۆ مێشوله‌کان تا زیاد بکه‌ن

And then, of course, the next year it comes roaring back.

دوایی، به‌دڵنیاییه‌وه‌، ساڵی داهاتوو دێت و ده‌گه‌ڕێته‌وه‌

By doing these kinds of simulations,

لە ڕێگەی ئەم جۆرە گریمانانەوە

we want to eradicate or control malaria

ده‌مانه‌وێت مه‌لاریا له‌ناو ببه‌ین یان کۆنتڕۆڵی بکه‌ین

thousands of times in software

هه‌زاران جار له‌ به‌رنامه‌ی کۆمپیوته‌ردا

before we actually have to do it in real life;

پێش ئه‌وه‌ی له‌ژیانی ڕاسته‌قینه‌ ئه‌نجامی بده‌یت

to be able to simulate both the economic trade-offs --

تابتوانین گریمانه‌ی هه‌ردوو ئابووری بازرگانی

how many bed nets versus how much spraying? --

چه‌ند تۆڕی قه‌ڕه‌وێڵه‌ به‌رامبه‌ر چه‌ند بڵاوبوونه‌وه‌؟

or the social trade-offs --

یان وه‌ستانی بازرگانی کۆمه‌ڵایه‌تی

what happens if unrest breaks out?

چی ده‌بێت ئه‌گه‌ر نائارامی ده‌ربکه‌وێت؟

We also try to study our foe.

هه‌روه‌ها ئێمه‌ هه‌وڵ ده‌ده‌ین دوژمنه‌کانمان بخوێنینه‌وه‌

This is a high-speed camera view

ئه‌مه‌ وێنه‌ی، به‌رزترین کامێره‌یه‌

of a mosquito.

هی مێشوله‌یه‌ک

And, in a moment,

وه‌ تۆزێکی تر

we're going to see a view of the airflow.

ئێمه‌ وێنه‌ی ڕۆشتنی هه‌وا ده‌بینین

Here, we're trying to visualize the airflow

لێره‌، ڕۆشتنی هه‌وا دێته‌ پێش چاومان

around the wings of the mosquito

له‌ ده‌وری باڵه‌کانی مێشوله‌

with little particles we're illuminating with a laser.

له‌گه‌ڵ چه‌ند به‌شێکی بچوک که‌ ئێمه‌ به‌ له‌یزه‌ر ڕوناکی ده‌که‌ینه‌وه‌

By understanding how mosquitoes fly,

له‌ ڕێگه‌ی تێگه‌یشتنی مژینی مێشوله‌یه‌ک

we hope to understand how to make them not fly.

هیوامان وایه‌ تێبگه‌ین چۆن نه‌هێڵین بفڕن

Now, one of the ways you can make them not fly

ئێستا، یه‌کێک له‌ ڕێگه‌کانی که‌ تۆ نه‌هێڵیت بفڕن

is with DDT.

له‌گه‌ڵ (دی.دی.تی) یه‌

This is a real ad.

ئه‌مه‌ دروست کراوێکی ڕاسته‌ قینه‌یه‌

This is one of those things you just can't make up.

ئه‌مه‌ یه‌کێکه‌ له‌و شتانه‌ی تۆ ناتوانیت دروستی بکه‌یت

Once upon a time, this was the primary technique,

جارێکیان، ئه‌مه‌ ته‌کنیکی سه‌ره‌تایی بوو

and, in fact, many countries got rid of malaria through DDT.

وه‌ له‌ڕاستیدا، زۆرێک له‌ وڵاتان له‌ مه‌لاریا ڕزگاریان بووه‌ له‌ ڕێگه‌ی (دی.دی،تی)یه‌وه‌

The United States did.

ویلایه‌ته‌ یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مه‌ریکا کردی

In 1935, there were 150,000 cases a year

له‌ساڵی ١٩٣٥، (١٥٠،٠٠٠) که‌یسی

of malaria in the United States,

مه‌لاریا له‌ ئه‌مه‌ریکا هه‌بوو له‌ ساڵێکدا

but DDT and a massive public health effort

به‌ڵام (دی.دی.تی) و هه‌وڵدانێکی گه‌وره‌ی ته‌ندروستی گشتی

managed to squelch it.

سه‌رکه‌وتن به‌سه‌ریدا

So we thought,

له‌به‌رئه‌وه‌، ئێمه‌ باوه‌ڕمان وابوو

"Well, we've done all these things that are focused on the Plasmodium,

باشه‌ ئێمه‌ هه‌موو ئه‌ شتانه‌مان کرد که‌ گرنگی ده‌دات به‌ پلازما

the parasite involved.

مشه‌خۆره‌کانیشی گرته‌وه‌

What can we do to the mosquito?

؟ده‌توانیت چی بکه‌یت له‌ مێشوله‌

Well, let's try to kill it with consumer electronics."

باشه‌.، باهه‌وڵ بده ین بیکوژین به‌ ئه‌لیکترۆنی کارکه‌ر

Now, that sounds silly,

ئه‌وه‌ له‌ باش ناچێت

but each of these devices

به‌ڵام هه‌ریه‌که‌ له‌و ئامێرانه‌

has something interesting in it that maybe you could use.

شتێکی سه‌رنج ڕاکێشی تیادایه‌ که‌ له‌وانه‌یه‌ بتوانێت به‌کاری بهێنێت

Your Blu-ray player has

بلوره‌یه‌کی تۆ

a very cheap blue laser.

له‌یزه‌ریکی شینی زۆر هه‌رزانی هه‌یه‌

Your laser printer has a mirror galvanometer

چاپکه‌ره‌ له‌یزه‌ره‌که‌ت ئاوێنه‌یه‌کی ڕوپۆش کراوی هه‌یه‌

that's used to steer a laser beam very accurately;

که‌ به‌کاردێت بۆ هه‌ڵسوڕانی تیشکه‌که‌ زۆر به‌ گونجاندنه‌وه‌

that's what makes those little dots on the page.

ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌و خاڵه‌ بچوکانه‌ دروست ده‌کات له‌سه‌ر لاپەڕەکە

And, of course, there's signal processing

وه‌ به‌دڵنیاییه‌وه‌، پڕۆسه‌ی نیشانه‌یی هه‌یه‌

and digital cameras.

وه‌ کامێره‌ دیجیتاڵی یه‌کان

So what if we could put all that together

که‌واته‌ چی ده‌بێت ئه‌گه‌ر هه‌موو ئه‌وانه‌ پێکه‌وه‌ کۆبکه‌ینه‌وه‌

to shoot them out of the sky with lasers?

که‌ به‌کاریان بهێنین له‌ده‌ره‌وه‌ی ئاسمان به‌ له‌یزه‌ره‌کان؟

(Laughter)

پێکه‌نین

(Applause)

چه‌پڵه‌ لێدان

Now, in our company, this is what we call

ئێستا، له‌ کۆمپانیاکه‌مان، به‌م شێوه‌یه‌ ده‌هێنن

"the pinky-suck moment."

کاتی مژی به‌هاییه‌

(Laughter)

پێکه‌نین

What if we could do that?

چێ ده‌بێت ئه‌گه‌ر بتوانین ئه‌وه‌ بکه‌ین؟

Now, just suspend disbelief for a moment,

ئێستا، ته‌نها له‌کار خستنی بێ باوه‌ڕییه‌ بۆ ماوه‌یه‌ک

and let's think of what could happen

وه‌ با بیربکه‌ینه‌وه‌ که‌ چی ڕوده‌دات

if we could do that.

ئه‌گه‌ر ئێمه‌ ئه‌وه‌ بکه‌ین

Well, we could protect very high-value targets like clinics.

ده‌توانین پارێزگاری له‌ به‌های به‌رزی ئامانجه‌کانمان بکه‌ین وه‌ک کلینکه‌کان

Clinics are full of people that have malaria.

کلینکه‌کان پڕن له‌ خه‌ڵک که‌ مه‌لاریایان هه‌یه‌

They're sick, and so they're less able to defend themselves from the mosquitoes.

ئه‌وان نه‌خۆشن، ئه‌وان که‌متر ده‌توانن پارێزگاری له‌ خۆیان بکه‌ن له‌ مێشوله‌کان

You really want to protect them.

تۆ به‌ڕاستی ده‌ته‌وێت پارێزگاریمان لێ بکه‌ی

Of course, if you do that,

به‌دڵنیاییه‌وه‌، ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ بکه‌یت

you could also protect your backyard.

ده‌توانی هه‌روه‌ها حه‌وشه‌ی پشته‌وه‌ی خۆت بپارێزیت

And farmers could protect their crops

جوتیاره‌کانیش ده‌توانن به‌رهه‌مه‌کانیان بپارێزن

that they want to sell to Whole Foods

که‌ ده‌یانه‌وێت بیفرۆشن به‌ هۆڵ فۆدس

because our photons

چونکه‌ فۆتۆنه‌کانمان

are 100 percent organic. (Laughter)

له‌ (%١٠٠) ئه‌ندامییه‌، پێکه‌نین

They're completely natural.

ئه‌وان به‌ته‌واوی سروشتین

Now, it actually gets better than this.

ئێستا، له‌ڕستیدا، به‌ره‌و باشتر ده‌ڕوات وه‌ک له‌مه‌ی ئێستا

You could, if you're really smart,

ئه‌گه‌ر به‌ڕاستی زیره‌ک بیت

you could shine a nonlethal laser on the bug

ده‌توانی له‌یزه‌ری ناکوشنده‌ له‌سه‌ر مێشوله‌ تاقیبکه‌یته‌وه‌

before you zap it,

پێش ئه‌وه‌ی له‌ناوی ببه‌یت

and you could listen to the wing beat frequency

وە تۆ ده‌توانیت گوێ له‌ لێدانی باڵی بگریت

and you could measure the size.

ده‌توانیت قه‌باره‌که‌ی پێوانه‌ بکه‌یت

And then you could decide:

وه‌ دوایی ده‌توانیت بڕیار بده‌یت

"Is this an insect I want to kill,

ئایا ئه‌مه‌ ئه‌و مێرووه‌یه‌ که‌من ده‌مه‌وێت بیکوژم

or an insect I don't want to kill?"

یان ئه‌و مێروه‌ی نامه‌وێت بیکوژم

Moore's law made computing cheap;

یاساکانی (مورس) ژمێریاری ئاسان کردووه‌

so cheap we can weigh

ئه‌وه‌نده‌ ئاسانە ئێمه‌ ده‌توانین

the life of an individual insect

ژیانی مێرویه‌کی تاک بکێشین

and decide thumbs up

وە بڕیار بده‌ین په‌نجه‌ به‌رز بکه‌ینه‌وه‌

or thumbs down. (Laughter)

یان په‌نجه‌ دابنێینه‌وه‌، پێکه‌نین

Now, it turns out we only kill the female mosquitoes.

ئه‌وه‌ ده‌رکه‌وت که‌ ئێمه‌ ته‌نها مێشوله‌ی مێینه‌ ده‌کوژین

They're the only ones that are dangerous.

ته‌نها ئه‌وانه‌ زۆر ترسناکن

Mosquitoes only drink blood

مێشوله‌کان ته‌نها خوێن ده‌خۆنه‌وه‌

to lay eggs.

بۆدانانی هێلکه‌کان

Mosquitoes actually live ... their day-to-day nutrition

له‌ڕاستیدا مێشوله‌کان ده‌ژین... له‌خۆراک پێدانی ڕۆژانه‌

comes from nectar, from flowers --

که‌ له‌ شیله‌ی گوڵەوە دێت

in fact, in the lab, we feed ours raisins --

له‌ڕاستیدا، له‌ تاقیگه‌دا، خواردنی خۆمان زیاد ده‌که‌ین

but the female needs the blood meal.

به‌ڵام، مێینه‌کان پێویستیان به‌ ژه‌مه‌ خوێنه‌

So, this sounds really crazy, right?

که‌واته‌، ئه‌م باسکردنه‌ شێتانه‌یه‌، وایه‌؟

Would you like to see it?

؟ده‌تانه‌وێت بیبینن

Audience: Yeah!

بینه‌ران: به‌ڵێ

Nathan Myhrvold: Okay, so our legal department prepared a disclaimer,

ناثان مایهرڤۆلد: باشه‌، به‌شی یاسایمان دان پێدانانێکی ئامادە کردوە

and here it is.

ئه‌مه‌تا

(Laughter)

پێکه‌نین

Now, after thinking about this a little bit

دوای بیرکردنه‌وه‌ له‌باره‌ی ئه‌مه‌

we thought, you know, it probably would be simpler

پێمان وابوو، له‌وانه‌یه‌ ئاسان تر بێت

to do this with a nonlethal laser.

بۆ ئه‌نجامدانی به‌بێ له‌یزه‌ری کوشنده‌

So, Eric Johanson, who built the device,

که‌واته‌، ئیرک جۆنسن، ئه‌وکه‌سه‌ی ئامێره‌که‌ی دروست کرد

actually, with parts from eBay;

له‌ڕاستیدا، له‌گه‌ڵ چه‌ند به‌شێک له‌، ئی به‌یه‌وه‌

and Pablos Holman over here,

وه‌ لێره‌وه‌ پارلۆس هۆلماس

he's got mosquitoes in the tank.

ئه‌و مێشوله‌کانی خسته‌ ناو حه‌وزێکه‌وه‌

We have the device over here.

ئامێره‌کان لێره‌ هه‌یه‌

And we're going to show you,

ئێمه‌ ده‌مانه‌وێت ئه‌وه‌تان نیشان بده‌ین

instead of the kill laser,

له‌ جیاتی له‌یزه‌ری کوشتن

which will be a very brief, instantaneous pulse,

که‌ زۆر کورت ده‌بێت

we're going to have a green laser pointer

ئێمه‌ له‌یزه‌ری ڕوکه‌ری سه‌وزمان ده‌بێت

that's going to stay on the mosquito for, actually, quite a long period of time;

که‌ له‌سه‌ر مێشوله‌ ده‌مێنێته‌وه‌ بۆ ماوه‌یه‌کی درێژ

otherwise, you can't see it very well.

ئه‌گه‌ر نا، ناتوانین به‌باشی بیبینین

Take it away Eric.

ئێرک لای ببه‌

Eric Johanson: What we have here

ئێرک جۆنسن: ئه‌وه‌ی لێره‌ هه‌مانه‌

is a tank on the other side of the stage.

حه‌وزێکه‌ له‌لایه‌کی تری شانۆکه‌

And we have ... this computer screen

وه‌ شاشه‌ی ئه‌م کۆمپیوته‌ره‌مان هه‌یه‌

can actually see the mosquitoes as they fly around.

به‌ڕاستی ده‌توانین مێشوله‌کان ببینێت که‌ ده‌فڕن

And Pablos, if he stirs up our mosquitoes a little bit

وه‌ پابلۆس، ئه‌گه‌ر چاودێری مێشوله‌کان بۆ ماوه‌یه‌ک بکات

we can see them flying around.

ده‌توانین له‌کاتی فڕیندا بیان بینین

Now, that's a fairly straightforward image processing routine,

ئه‌وه‌ وێنه‌یه‌کی ئاسانه‌ له‌ پڕۆسه‌یه‌کی ڕۆتین دا

and let me show you how it works.

ڕێگه‌م بده‌ن نیشان تان بده‌م چۆن کارده‌کات

Here you can see that the insects are being tracked

لێره‌ تۆ ده‌توانی بیبینت که‌ مێروه‌کان دوای چی ده‌که‌ون

as they're flying around,

کاتێک ده‌فڕن

which is kind of fun.

که‌ جۆرێک خۆشی تیادایه‌

Next we can actually light them up with a laser. (Laughter)

له‌داهاتودا ئێمه‌ ده‌توانین به‌ له‌یزه‌ر ڕوناکیان بکه‌ینه‌وه‌، پێکه‌نین

Now, this is a low powered laser,

ئه‌مه‌ له‌یزه‌رێکی وزه‌که‌مه‌

and we can actually pick up a wing-beat frequency.

وه‌ ده‌توانین لێدانی ناو به‌ناوی باڵێک وه‌ربگرین

So you may be able to hear some mosquitoes flying around.

له‌به‌رئه‌وه‌ له‌وانه‌یه‌ تۆ بتوانیت گوێت له‌ فڕینی مێشوله‌کان بێت

NM: That's a mosquito wing beat you're hearing.

ناثان مایهرڤۆلد: ئه‌و لێدانی باڵی مێشوله‌یه‌که‌ که‌ گوێتان لێیه‌

EJ: Finally, let's see what this looks like.

ئی.جه‌ی: له‌کۆتایدا، بابیبینین که‌ ئه‌مه‌ له‌چی ده‌چێت

There you can see mosquitoes as they fly around, being lit up.

له‌وێ ده‌توانن مێشوله‌کان ببینن که‌ ده‌فڕن، به‌رزده‌بێته‌وه‌

This is slowed way down

ئه‌مه‌ به‌ره‌و خواره‌وه‌ هێواش دەبێتەوە

so that you have an opportunity to see what's happening.

بۆئه‌وه‌ی تۆ هه‌لێکت هه‌بێت ئه‌وە ببینیت که‌ ڕوو ده‌دات

Here we have it running at high-speed mode.

لێره‌ ئه‌مه‌ به‌خێراییه‌کی زۆر ده‌ڕوات

So this system that was built for TED is here to illustrate

که‌واته‌، ئه‌م سیسته‌مه‌ که‌ بۆ (تی-ئی-دی) دروست کراوه‌ لێره‌یه‌ بۆ نیشاندانی

that it is technically possible to actually deploy a system like this,

که‌ به‌شێوه‌یه‌کی ته‌کنیکی ئاساییه‌ بۆ به‌کارخستنی سیسته‌مێکی وه‌ک ئه‌مه‌

and we're looking very hard at how to make it

وه‌ ئێمه‌ زۆر به‌ باشی چاودێری ده‌که‌ین چۆن ئه‌وه‌ بکه‌ین

highly cost-effective to use in places like Africa and other parts of the world.

به‌نرخێکی زۆر کاریگه‌ر بۆ به‌کارهێنانی له‌ شوێنه‌کانی وه‌ک ئه‌فه‌ریقا و چه‌ند شوێنێکی جیهان

(Applause)

چه‌پڵه‌ل ێدان

NM: So it wouldn't be any fun to show you that

ناثان مایهرڤۆلد: له‌به‌رئه‌وه‌ هیچ خۆشییه‌کی تیا نابێت بۆ نیشاندانی ئه‌وه‌

without showing you what actually happens when we hit 'em.

بێ نیشاندانی ئه‌و ڕاستییه‌ که‌ ڕووده‌دات کاتێک تۆ لێیان ده‌ده‌یت

(Laughter)

پێکه‌نین

(Laughter)

پێکه‌نین

This is very satisfying.

ئه‌وه‌ دڵنیابونێکی زۆره‌

(Laughter)

پێکه‌نین

This is one of the first ones we did.

ئه‌مه‌ یه‌کێک بووه‌ له‌وانه‌ی که‌ کردوومانه‌

The energy's a little bit high here.

وزه‌که‌ لێره‌دا تا ڕاده‌یه‌ک به‌رزه‌

(Laughter)

پێکه‌نین

We'll loop around here in just a second, and you'll see another one.

تۆزێکی تر له‌و ده‌وروبه‌ره‌دا ده‌گه‌ڕێت و ئێوه‌ دانه‌یه‌کی تر ده‌بینن

Here's another one. Bang.

ئه‌مه‌ دانه‌یه‌کی تره‌ توند ده‌ست وه‌شاندن

An interesting thing is, we kill them all the time;

شتێکی خۆش، هه‌مووکات ده‌یانکوژین

we've never actually gotten the wings to shut off in midair.

ئێمه‌ هه‌رگیز باڵه‌کانمان ده‌ست نه‌که‌وتوه‌ که‌ دابخرێت له‌ هه‌وادا

The wing motor is very resilient.

بزوێنه‌ری باڵه‌که‌ زۆر نه‌رمه‌

I mean, here we're blowing wings off

مه‌به‌ستم له‌وه‌یه‌، لێره‌دا ئێمه‌ باڵه‌کان ده‌که‌ینه‌وه‌

but the wing motor keeps all the way down.

به‌ڵام، بزوێنه‌ری باڵه‌کان به‌ره‌و خواره‌وه‌ ده‌ڕوات

So, that's what I have. Thanks very much.

که‌واته‌ ئه‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ هه‌مه‌، زۆرسوپاس

(Applause)

چه‌پڵه‌لێدان