Larry Brilliant: TED Prize wish: Help stop the next pandemic

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

I'm the luckiest guy in the world.

من خۆشبەخترین کەسم لە جیهاندا

I got to see the last case of killer smallpox in the world.

من دواین کەسم بینی کە بەهۆی نەخۆشی ئاوڵە مرد لە جیهاندا

ساڵی ڕابردوو من لە هیندستان بووم

I was in India this past year,

وە لەوانەیە من دواین حاڵەتەکانی نەخۆشی گێڕی منداڵم بینی بێت لە جیهاندا

and I may have seen the last cases of polio in the world.

There's nothing that makes you feel more --

هیچ شتێک نیە کە وات لێبکات هەست بکەیت... بە شانازی و شەرەفمەندی

the blessing and the honor of working in a program like that --

لە کارکردن لە پڕۆگرامێکی لەم شێوەیە هەتا ئەوەی کە بزانیت

than to know that something that horrible no longer exists.

لەمەودوا کە شتێکی ناخۆش نەماوە

So I'm going to tell you --

کەواتە، من دەمەوێت بڵێم..... چەپڵە لێدان

(Applause)

so I'm going to show you some dirty pictures.

من دەمەوێت چەند وێنەیەکی ناشرینتان نیشان بدەم

They are difficult to watch, but you should look at them with optimism,

تەماشاکردنیان زۆر ناڕەحەتە بەڵام پێویستە بە گەشبینیەوە تەماشایان بکەن

because the horror of these pictures will be matched

لەبەرئەوەی ناڕەحەتی و قێزەونی ئەم وێنانە یەک دەگرێتەوە

by the uplifting quality of knowing that they no longer exist.

بە بەرزکردنەوەی کوالێتی کە بەهیچ شێوەیەک نەمێنێت

But first, I'm going to tell you a little bit about my own journey.

بەڵام، سەرەتا من دەمەوێت هەندێ باسی گەشتەکەمتان بۆ بکەم

My background is not exactly the conventional medical education

باکگراوندی ژیانی من بەو شێوە ئاساییە نیە لە پەروەردەی تەندروستی

that you might expect.

بەو شێوەیەی کە ئێوە لێی تێدەگەن

When I was an intern in San Francisco,

کاتێک من لە سان فرانسیسکۆ بووم

گوێم لە ناوی گروپێکی ئەمریکیە ئەسڵیەکان بووم

I heard about a group of Native Americans who had taken over Alcatraz Island,

ئەوانەی کە دەستیان گرتبوو بە سەر دورگەی ئەلکاترازدا

and a Native American who wanted to give birth on that island,

ئەمریکیە ئەسڵیەکان دەیانویست منداڵیان ببێت لەسەر ئەو دورگەیە

and no other doctor wanted to go and help her give birth.

وە هیچ دکتۆرێک نەیدەویست یارمەتیان بدەن لە منداڵ بونەکەدا

I went out to Alcatraz, and I lived on the island for several weeks.

من چووم بۆ ئەلکاتراز و چەند هەفتەیەک لەوێ مامەوە

She gave birth; I caught the baby; I got off the island;

ئافرەتێک منداڵی بوو، وە من هەڵم گرت و دوورگەکەم بەجێ هێشت

I landed in San Francisco;

لە سان فرانسیسکۆ دابەزیم و هەموو میدیاکان دەیانویست قسەم لەگەڵ بکەن

and all the press wanted to talk to me,

because my three weeks on the island made me an expert in Indian affairs.

لەبەرئەوەی ئەو سێ هەفتەی لەو دوورگەیە بەسەرم برد منی کرد بە شارەزا لە کاروباری هیندیەکان

(Laughter)

I wound up on every television show.

لە هەموو بەرنامە تەلەفیزیۆنیەکاندا دەرکەوتم

Someone saw me on television; they called me up; and they asked me

کەسێک منی لە تەلەفیزیۆن بینی و بانگی کردم ، وە پرسیاریان لێکردم

if I'd like to be in a movie and to play a young doctor

کە من بەشدار بم لە فیلمێکدا و ڕۆڵی دکتۆرێک بگێڕم

for a bunch of rock and roll stars who were traveling in a bus ride

بۆ کۆمەڵێک ئەستێرەی ڕۆک کە بە پاس گەشت دەکەن

from San Francisco to England.

لە سان فرانسیسکۆوە بۆ ئینگلتەرا. وە من وتم ڕازیم و ئەو کارە دەکەم

And I said, yes, I would do that,

so I became the doctor in an absolutely awful movie

بووم بە دکتۆرێک لە فیلمێکی زۆر ناخۆش

called "Medicine Ball Caravan."

بە ناوی (کەرەڤانێکی خڕی تەندروستی)

(Laughter)

Now, you know from the '60s,

ئێستا، ئێوە دەزانن لە (٦٠) ەکانەوە

you're either on the bus or you're off the bus; I was on the bus.

تۆ یان لە ناو پاس دەبیت یان لەدەرەوەی پاسەکە

My wife of 37 years and I joined the bus.

من لە ناو پاسەکە بووم. دوای (٣٧) ساڵ من و خێزانەکەم چوینە ناو پاسەوە

Our bus ride took us from San Francisco to London,

پاسەکە ئێمەی لە سان فرانسیسکۆوە برد بۆ لەندەن

then we switched buses at the big pond.

لە نزیک دەریاچەیەکی گەورەدا پاسەکەمان گۆڕی. دوای ئەوە چوینە ناو دوو پاسی ترەوە

We then got on two more buses

وە بەرەو تورکیا، ئێران، ئەفغانستان ڕۆشتین

and we drove through Turkey and Iran, Afghanistan,

لە ڕێڕەوی (خەیبەر) وەک هەموو دکتۆرێکی تر بەرەو پاکستان ڕۆشتین

over the Khyber Pass into Pakistan, like every other young doctor.

This is us at the Khyber Pass, and that's our bus.

ئەمە ئێمەین لە ڕێڕەوی (خەیبەر) و ئەوە پاسەکەمانە

We had some difficulty getting over the Khyber Pass.

توشی کەمێک ناڕەحەتی بووین تاگەیشتینە ڕێرەوی (خەیبەر )

But we wound up in India.

بەڵام، گەیشتینە هندستان

And then, like everyone else in our generation,

دوای ئەوە، وەک هەموو کەسێکی ئەم نەوەیە

we went to live in a Himalayan monastery.

چوین بۆ پەرستگای هیمالایا تا لەوێ بژین

(Laughter)

پێکەنین

This is just like a residency program,

ئەمە وەک پڕۆگرامی مانەوە وایە

for those of you that are in medical school.

بۆ ئەوانەی کە لە بەشی تەندروستین

(Laughter)

ئێمە لەگەڵ پیاوێکی زیرەک و بە متمانە دەرسمان خوێند کە ناوی (کاڕۆڵی بابا)بوو

And we studied with a wise man, a guru named Karoli Baba,

who then told me to get rid of the dress,

کە دوایی پێی وتم واز لە لەبەر کردنی عەزی بهێنم

put on a three-piece suit,

وە قاتێکی سێ پارچە لەبەر بکەم

go join the United Nations as a diplomat

بڕۆ وەک دیبلۆماتێک کار لەگەڵ نەتەوە یەکگرتووەکان بکە

وە کار بۆ ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی بکە

and work for the World Health Organization.

And he made an outrageous prediction that smallpox would be eradicated,

ئەو پێشبینییەکی خراپی لەسەر (ئاوڵە) کرد کە لەناو دەچێت

and that this was God's gift to humanity,

ئەوە دیاری خودا بوو بۆ مرۆڤایەتی

because of the hard work of dedicated scientists.

بەهۆی کاری زۆری زاناکان کە پێشکەشی دەکەن

And that prediction came true.

ئەم پێشبینییە بوو بە ڕاستی وە ئەو کچە بچوکە (ڕاهیما بانوو)ە

This little girl is Rahima Banu,

and she was the last case of killer smallpox in the world.

ئەو دواین کچە کە نەخۆشی کوشندەی (ئاوڵە)ی هەبوو لە جیهاندا

And this document is the certificate that the global commission signed,

وە ئەم بەڵگەیە بڕوانامەیەکە لیژنەی جیهانی ئیمزای کردووە

certifying the world to have eradicated the first disease in history.

کە ئەوە نیشان دەدات کە جیهان یەکەم نەخۆشی لە مێژودا لەناو برد

The key to eradicating smallpox was early detection, early response.

هۆکاری نەمانی ئاوڵە بەهۆی زوو دۆزینەوە و زۆر کاریگەری و وەڵام دانەوە بوو

I'm going to ask you to repeat that: early detection, early response.

من داواتان لێ دەکەم کە ئەمە دووبارە بکەنەوە: زوو دۆزینەوە، زوو وەڵام دانەوە

Can you say that?

دەتوانن ئەوە بڵێن؟

Audience: Early detection, early response.

ئامادەبووان: زوو دۆزینەوە ، زوو وەڵام دانەوە

Larry Brilliant: Smallpox was the worst disease in history.

لاری بریلیانت: ئاوڵە خراپترین نەخۆشییە لە مێژودا

It killed more people than all the wars in history.

زۆرترین خەڵکی کوشتووە بە بەراورد لەگەڵ هەموو جەنگەکانی مێژودا

In the last century, it killed 500 million people.

لە سەدەی ڕابردودا، ئەو نەخۆشیە ٥٠٠ ملێۆن کەسی کوشت

You're reading about Larry Page already.

زیاتر لە دوو... ئێوە لە ئێستادا خەریکی خوێندنەوەی (لاری پەیج ) ن

Somebody reads very fast.

کەسێک زۆر بە خێرایی دەیخوێنێتەوە. پێکەنین

(Laughter)

لەو ساڵەی کە (لاری پەیج) و (سێرگی برین)

In the year that Larry Page and Sergey Brin --

with whom I have a certain affection and a new affiliation --

کەسێک کە کاریگەری هەیە لەسەرم و هاوشێوەی یەکترن

in the year in which they were born,

لەو ساڵەی کە هەردوکیان لە دایک بوون

دوو ملیۆن کەس بەهۆی نەخۆشی ئاوڵەوە مردن

two million people died of smallpox.

ئێمە لە ساڵی ١٩٨٠ ڕامان گەیاند کە ئاوڵە نەماوە

We declared smallpox eradicated in 1980.

This is the most important slide that I've ever seen in public health,

ئەوە گرنگترین بەشە کە من بینیبێتم لە تەندروستی گشتیدا

[Sovereigns killed by smallpox] because it shows you

لەبەرئەوەی ، ئەوە نیشان دەدات کە ببیت بە دەوڵەمەند ترین و ئازاترین

to be the richest and the strongest,

and to be kings and queens of the world,

وە ببیت بە شاژنی هەموو جیهان

did not protect you from dying of smallpox.

ناتپارێزێت لە مردن بە هۆی ئاوڵەوە

Never can you doubt that we are all in this together.

بە هیچ شێوەیەک گومان مەکە لەوەی کە ئێمە لەمەدا بەیەکەوە بوین

But to see smallpox from the perspective of a sovereign

بەڵام بۆ بینینی ئەو نەخۆشیە لە ڕوانگەیەکی سەربەخۆوە

is the wrong perspective.

کارێک یاخود بیرێکی هەڵەیە

You should see it from the perspective of a mother,

پێویستە تۆ لە ڕوانگەی دایکێکەوە تەماشای بکەی کە

watching her child develop this disease and standing by helplessly.

تەماشای منداڵەکەی دەکات کە نەخۆشیەکەی گەشە دەکات و ئەویش هیچی پێناکرێت

Day one, day two, day three,

ڕۆژی یەکەم، ڕۆژی دووەم، ڕۆژی سێهەم، ڕۆژی چوارەم، ڕۆژی پێنجەم، ڕۆژی شەشەم

day four, day five, day six.

You're a mother and you're watching your child,

تۆ دایکێکیت و تەماشای منداڵەکەت دەکەیت

and on day six, you see pustules that become hard.

وە لە ڕۆژی شەشەمدا، دەبینیت بەشی دەرەوە ڕەق بووە

لە ڕۆژی حەوتەمدا، چەند نیشانەیەکی نەخۆشی ئاوڵەکە دەردەکەوێت کە لاناچێت

Day seven, they show the classic scars of smallpox umbilication.

Day eight.

ڕۆژی هەشتەم

And Al Gore said earlier

وە (ئەل گۆر) باسی کرد کە گاریگەرترین وێنە لە جیهاندا

that the most photographed image in the world,

the most printed image in the world,

زۆرترین وێنە کە چاپ کراوە لە جیهاندا

was that of the Earth.

لەسەر زەوی بووە ، بەڵام ئەوە لە ساڵی ١٩٧٤ بوو

But this was in 1974, and as of that moment,

وە لەو کاتەدا، ئەو وێنەیە وێنەیەک بوو

this photograph was the photograph that was the most widely printed,

کە زۆرترین چاپی لێ کرا بوو

because we printed two billion copies of this photograph,

لەبەرئەوەی ئێمە دوو ملیۆن کۆپیمان لەو وێنەیە کرد

and we took them hand to hand, door to door,

وە دەست بە دەست و دەرگا بە دەرگا دامان بە خەڵک

بۆ ئەوەی نیشانی خەڵکی بدەین و پرسیاریان لێ بکەین کە ئایا نە خۆشی ئاوڵەیان هەیە لە ماڵەکانیاندا

to show people and ask them if there was smallpox in their house,

because that was our surveillance system.

لەبەر ئەوەی ئەوە سیستەمی چاودێری کردنی ئێمەیە. ئێمە گۆگڵمان نەبوو

We didn't have Google, we didn't have web crawlers,

وێبێکی گواستنەوەمان نەبوو، کۆمپیتەرمان نەبوو

we didn't have computers.

By day nine -- you look at this picture and you're horrified;

لە ڕۆژی نۆهەمدا، تەماشای ئەم وێنەیە دەکەیت و پێی ناڕەحەتی

I look at this picture and I say, "Thank God,"

من تەماشای ئەم وێنەیە دەکەم دەڵێم ''سوپاس بۆ خوا''

because it's clear that this is only an ordinary case of smallpox,

لەبەرئەوەی ئەوە دیارە کە شتێکی ئاساییە لە حاڵەتی ئاوڵەدا

and I know this child will live.

وە دەزانن کە ئەم منداڵە دەژی

And by day 13, the lesions are scabbing, his eyelids are swollen,

لە ڕۆژی سیانزەهەمدا، برینەکانی لا دەچێت، قەراخ چاوەکانی باش دەبێت

but you know this child has no other secondary infection.

بەڵام دەزانین ئەو منداڵە هیچ ڕێگەیەکی تری نییە

لە ڕۆژی بیستەمدا، پاش ئەوەی نیشانەکەی دەردەکەوێت بۆ هەموو ژیانی بەڵام ئەو دەژی

And by day 20, while he will be scarred for life, he will live.

چەند جۆرێکی ئاوڵە هەیە کە وەک ئەوەیان نین

There are other kinds of smallpox that are not like that.

This is confluent smallpox,

ئەمە ئاوڵەیەکی تێکەڵە

in which there isn't a single place on the body where you could put a finger

کە ناتوانرێت پەنجە بخەیتە سەری لە یەک بەشی لەشیدا

and not be covered by lesions.

وە برین دانەپۆشراو بێت

Flat smallpox, which killed 100 percent of people who got it.

ئاوڵەی تەخت لە %١٠٠ ی ئەو کەسانە دەکوژێت کە توشی بوە

And hemorrhagic smallpox, the most cruel of all,

وە ئاوڵەی خوێن بەربون هەیە کە قورسترینیانە

which had a predilection for pregnant women.

کە زیاتر لە ئافرەتی سکپڕدا ڕوو دەدات

I've probably had 50 women die.

نزیکەی ٥٠ ئافرەت مردون هەمویان ئاوڵەی خوێن بەربونیان هەبووە

They all had hemorrhagic smallpox.

I've never seen anybody die from it who wasn't a pregnant woman.

هیچ کەسێکم نەبینیوە کە مردبێت و سکپڕ نەبوبێت

In 1967, the WHO embarked on what was an outrageous program

لە ساڵی ١٩٦٧، ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی دەستی کرد بە لێکۆڵینەوە لە ئەنجامی پڕۆگرامەکەی

to eradicate a disease.

بۆ نەهێشتنی ئەو نەخۆشییە

In that year, there were 34 countries affected with smallpox.

لەو ساڵەدا ٣٤ وڵات توشی ئاوڵە بوون

By 1970, we were down to 18 countries.

لە ساڵی ١٩٧٠، ئەو وڵاتانە کەم بوو بە ١٨ وڵات

1974, we were down to five countries.

لە ساڵی ١٩٧٤، وڵاتەکان کەم بووەوە و بوو بە ٥ وڵات

But in that year, smallpox exploded throughout India.

بەڵام لەو ساڵەدا، نەخۆشی ئاوڵە لە هەموو هندستان بڵاو بووەوە

وە هندستان دواین شوێن بوو کە ئەو نەخۆشییەی تێدا مایەوە

And India was the place where smallpox made its last stand.

In 1974, India had a population of 600 million.

لە ساڵی ١٩٧٤، دانیشتوانی هندستان ٦٠٠ ملیۆن بوون

There are 21 linguistic states in India,

٢١ شاری جیاواز لە هندستان هەیە

which is like saying 21 different countries.

وەکو وایە بڵێین ٢١ وڵاتی جیاوازە

There are 20 million people on the road at any time,

هەرکاتێک بێت ٢٠ ملیۆن کەس لە شەقامەکان و ناو پاسەکانە

in buses and trains, walking; 500,000 villages, 120 million households,

شەمەندەفەرەکان هاتوچۆ دەکەن، ٥٠٠ هەزار گوند نشین، ١٢٠ ملیۆن کەس لە ماڵەوەن

and none of them wanted to report

هیچ کەسێک لەمانە نایەوێت بڵێت نەخۆشی ئاوڵە هەیە لە ماڵەکانیاندا

if they had a case of smallpox in their house,

because they thought that smallpox was the visitation of a deity,

لەبەرئەوەی ئەوان وا بیر دەکەنەوە کە ئەو نەخۆشییە کاتییە و سروشتییە

Shitala Mata, the cooling mother,

شیتالا ماتا، دایکە هێمنەکە

and it was wrong to bring strangers into your house

وە نەدەبوو کە هیچ کەسێکی نامۆ بهێنێت بۆ ماڵەوە

when the deity was in the house.

کاتێک ئەو شتە سروشتییە لە ماڵەکەدا بوایە، هیچ هاندەرێک نییە بۆ ڕاپۆرت دانی ئەو نەخۆشییە

No incentive to report smallpox.

It wasn't just India that had smallpox deities;

تەنها هندستان نەبوو کە ئەو ئاوڵە سروشتییەی هەبوو

smallpox deities were prevalent all over the world.

سروشتی ئەو نەخۆشییە ئەوەیە کە کاتییە لە هەموو جیهاندا

So, how we eradicated smallpox was --

کەواتە، بەو شێوەیەی کە ئاوڵە کۆتایی پێ دێت ئەوە بوو ... چارەسەری زۆر کاری تێ ناکات

mass vaccination wouldn't work.

You could vaccinate everybody in India,

دەتوانیت دەرمانی ئەو دژە نەخۆشییە بدەیت بە هەموو کەسێک لە هندستان

but one year later there'd be 21 million new babies,

بەڵام ساڵی داهاتوو ٢١ ملیۆن منداڵ دەبێت

which was then the population of Canada.

کە دەگاتە ژمارەی دانیشتوانی کەنەدا

It wouldn't do just to vaccinate everyone.

تەنها بە پێدانی ئەو دژە نەخۆشییە کار ناکات

You had to find every single case of smallpox in the world

پێویست بوو یەکە بە یەکەی حاڵەتی ئاوڵە لە جیهاندا بدۆزرێتەوە

at the same time, and draw a circle of immunity around it.

وە لە هەمان کاتدا چارەسەرێکی بازنەیی بەرگری بە دەوریدا بکێشرێت

And that's what we did.

ئەوە ئەوە بوو کە ئێمە کردمان

In India alone, my 150,000 best friends and I went door to door,

تەنها لە هیندستان من و ١٥٠ هەزار لە هاوڕێ خۆشەویستەکانم

دەرگا بە دەرگا گەڕاین و ئەو ڕەسمەمان پێ بوو

with that same picture,

to every single house in India.

بۆ هەموو ماڵێکی هندستان. ئێمە زیاتر لە یەک بلیۆن خانومان بەسەر کردەوە

We made over one billion house calls.

And in the process, I learned something very important.

من شتێکی زۆر گرنگ فێر بووم لەم کارەدا

Every time we did a house-to-house search,

هەر کاتێک کە ماڵ بە ماڵ دەگەڕاین

نیشانەیەکمان هەبوو بە کارمان دەهێنا لە هەندێک لە ڕاپۆرتەکانی نەخۆشی ئاوڵەدا

we had a spike in the number of reports of smallpox.

When we didn't search, we had the illusion that there was no disease.

کاتێک ئێمە نەدەگەڕاین، خەیاڵێکمان بۆ دروست دەبوو کە نەخۆشی نییە

When we did search, we had the illusion that there was more disease.

کاتێک کە دەگەڕاین، خەیاڵێکمان بۆ دروست دەبوو کە نەخۆشی زۆر هەیە

A surveillance system was necessary,

سیستەمی چاودێری کردن پێویست بوو

because what we needed was early detection, early response.

چونکە ئەوەی کە پێویستمان بوو زوو دۆزینەوە و زوو چارەسەر کردن بوو

So we searched and we searched,

لەبەر ئەوە ئێمە دەگەڕاین و دەگەڕاین

and we found every case of smallpox in India.

هەموو کەسێکی ئاوڵەمان لە هندستان دەدۆزییەوە و ئێمە پاداشتمان هەبوو

We had a reward. We raised the reward.

پاداشتەکەمان زیاد کرد، بەردەوام بووین لە زیاد کردنی پاداشتەکە

We continued to increase the reward.

We had a scorecard that we wrote on every house.

لەسەر دەرگای هەموو ماڵێکمان دەنوسی

And as we did that,

کاتێک ئەوەمان کرد ژمارەی ڕاپۆرتی ئەو نەخۆشییە کەم بووەوە بۆ سفر

the number of reported cases in the world dropped to zero.

وە لە ساڵی ١٩٨٠ ڕامان گەیاند کە جیهان پاک بوەتەوە لە ئاوڵە

And in 1980, we declared the globe free of smallpox.

It was the largest campaign in United Nations history,

ئەوە گەورەترین کامپینی نەتەوە یەکگرتووەکان بوو لە مێژوو هەتا جەنگی عێراق

until the Iraq war.

١٥٠ هەزار کەس لە سەرانسەری جیهانەوە

150,000 people from all over the world --

doctors of every race, religion, culture and nation,

دکتۆر لە هەموو ڕەگەزێک، ئاین، کۆمەڵگا و نەتەوە

who fought side by side, brothers and sisters,

کە بەیەکەوە شەڕیان دەکرد ، خوشک و براکان، لەگەڵ یەکتر

with each other, not against each other,

نەک دژی یەکتر، بۆ هۆکارێکی هاوبەش تا جیهان باشتر بکەن

in a common cause to make the world better.

But smallpox was the fourth disease that was intended for eradication.

بەڵام نەخۆشی ئاوڵە چوارەم نەخۆشی بوو کە بەرەو نەمان دەچوو

We failed three other times.

سێ جارەکەی تر توشی شکست بوین

We failed against malaria, yellow fever and yaws.

لە دژی مەلاریا، تای زەرد، نەخۆشی گوێزەرەوە شکستمان هێنا

But soon we may see polio eradicated.

بەڵام بەم نزیکانە شەلەل ببینین

But the key to eradicating polio is early detection, early response.

بەڵام هۆکاری نەهێشتنی شەلەل ئەوەیە کە زوو بیدۆزینەوە و زوو چارەسەری بکەین

This may be the year we eradicate polio.

لەوانەیە ئەمە ئەو ساڵە بێت کە شەلەل ناهێڵین

That will make it the second disease in history.

کە دەیکات بە دووەم نەخۆشی لە مێژودا

And David Heymann, who's watching this on the webcast --

وە (دایڤد هیمان)، کە تەماشای ئەمە دەکات لە ڕێی پەخشی ئینتەرنێتەوە

David, keep on going. We're close!

دەیڤد بەردەوام بە. ئێمە نزیکین. ئێمە باسی چوار وڵات دەکەین

We're down to four countries.

(Applause)

چەپڵە لێدان

I feel like Hank Aaron.

من وەک (هانک ئارۆنم). (باری بۆندس) دەتوانێت هەموو کات جێگەم بگرێتەوە

Barry Bonds can replace me any time.

Let's get another disease off the list of terrible things to worry about.

با نەخۆشییەکی تر لە لیستەکە دەربهێنین و خەمی شتە خراپەکانی بخۆین

I was just in India working on the polio program.

من لە هیندستان بووم کارم لەسەر پڕۆگرامی شەلەل دەکرد

The polio surveillance program is four million people going door to door.

دەبوایە لە سیستەمی چاودێری کردنی شەلەلدا بچوینایە بۆ ٤ ملیۆن ماڵ، دەرگا بە دەرگا

That is the surveillance system.

ئەمە سیستەمی چاودێری کردنە

But we need to have early detection, early response.

بەڵام پێویستە دۆزینەوەی خێرا و چارەسەری خێرا مان هەبێت

Blindness, the same thing.

چاو کوێری، هەمان شتە. کلیلی دۆزینەوەی کوێری و

The key to discovering blindness is doing epidemiological surveys

گەڕان بەدوایدا و هۆکاری پەیدا بوونی کوێری بدۆزینەوە

and finding out the causes of blindness,

so you can mount the correct response.

تا بتوانیت بگەیتە ئەنجامێکی ڕاست

The Seva Foundation was started by a group of alumni

ڕێکخراوی (سێڤا) لەلایەن کۆمەڵێکەوە دەرچوو لەو ڕێکخراوە دروست کرا

of the Smallpox Eradication Programme,

لە پڕۆگرامی نەهێشتنی ئاوڵەدا، کەسێک

who, having climbed the highest mountain,

هەڵگەڕان بە بەرزترین چیادا

tasted the elixir of the success of eradicating a disease,

کە دەرمانەکەی تاقی کردەوە لە بەدەست هێنانی نەهێشتنی ئەو نەخۆشییە

wanted to do it again.

ویستی دوبارەی بکاتەوە

And over the last 27 years, Seva's programs in 15 countries

بە درێژایی ٢٧ ساڵی ڕابردوو، پڕۆگرامی (سێڤا) لە ١٥ وڵاتدا

have given back sight to more than two million blind people.

بینایی گێڕاوەتەوە بۆ زیاتر لە ٢ ملیۆن کەسی کوێر

Seva got started because we wanted to apply these lessons

سێڤا دەستی پێ کرد چونکە ئێمە ویستمان کە ئەو ڕێگایانە بە کار بهێنین

of surveillance and epidemiology

لە چاودێری کردن و بڵاوبونەوەدا

to something which nobody else was looking at as a public health issue:

بۆ شتێک کە هیچ کەسێک تەماشای ناکات

وەک کێشەی تەندروستی کۆمەڵگە: کوێری

blindness, which heretofore had been thought of only as a clinical disease.

بەردەوام بیری لێ کراوەتەوە کە نەخۆشییەکە پەیوەندی بە تاقەتەوە هەیە

In 1980, Steve Jobs gave me that computer, which is Apple number 12,

لە ساڵی ١٩٨٠ دا (ستیڤ جۆبس) ئەو کۆمپیتەرەی پێدام، کە ئەپڵی ژمارە ١٢ یە

وە هێشتا ئەو لە (کاتماندو) وە و هێشتا کاریش دەکات

and it's still in Kathmandu, and it's still working,

and we ought to go get it and auction it off and make more money for Seva.

ئەوە بهێنیت و هەڕاجی بکەیت تا پارەی زیاتر بۆ (سێڤا) پەیدا بکات

And we conducted the first Nepal survey ever done for health,

ئێمە سەرپەرشتی ڕاپرسییەکمان کرد لە (نیپاڵ) کە یەکەم دانە بوو دەربارەی تەندروستی

and the first nationwide blindness survey ever done,

وە یەکەم ڕاپرسی کوێرانەی ئەو خەڵکە بوو کە ئەنجام درا بێت

and we had astonishing results.

ئێمە سەرمان سوڕما لە ئەنجامەکەی

Instead of finding out what we thought was the case --

لە جیاتی ئەوەی هەوڵی دۆزینەوەی حاڵەتەکە بدەین کە چۆن بوو

that blindness was caused mostly by glaucoma and trachoma --

کە کوێری بە هۆی قەلەقی و مێشک و گواستنەوەی لە خەڵکی ترەوە

we were astounded to find out

ئێمە سەرمان سوڕما کاتێک بۆمان دەرکەوت کە کوێری دروست دەبێت بەهۆی ڕژانی ئاوی زۆر بەسەر چاودا

that blindness was caused instead by cataract.

ناتوانین چارەسەری ئەوە بکەین ئەوەی کە نازانن لە وێ یە

You can't cure or prevent what you don't know is there.

In your TED packages there's a DVD, "Infinite Vision,"

لە (تێد)ەکەتاندا (دی-ڤی-دی)ەیەک هەیە '' کۆتایی نەهاتی ببینین''

about Dr. V and the Aravind Eye Hospital.

لە بارەی (دکتۆر. ڤی) و نەخۆشخانەی چاوی ئاراڤیند

I hope that you will take a look at it.

هیوادارم تەماشایەکی بکەن

Aravind, which started as a Seva project,

ئاراڤیند سەرەتا وەک پڕۆژەیەکی سێڤا دەستی پێکرد

is now the world's largest and best eye hospital.

ئێستا گەورەترین و باشترین نەخۆشخانەی چاوە لە جیهاندا

This year, that one hospital will give back sight

لەم ساڵدا، ئەو نەخۆشخانەیە دەتوانێت بینین بگێڕێتەوە بۆ

to more than 300,000 people in Tamil Nadu, India.

زیاتر لە ٣٠٠ هەزار کەس لە (تامیل نابو) لە هیندستان

(Applause)

چەپڵە لێدان

Bird flu.

ئەنفلۆنزای باڵندە، من لێرە وەستاوم نوێنەرایەتی هەموو شتە ناخۆشەکان دەکەم

I stand here as a representative of all terrible things --

this might be the worst.

لەوانەیە ئەمەیان ناخۆشترین بێت

The key to preventing or mitigating pandemic bird flu

کلیلی ڕێگرتن و کەم کردنەوەی بڵاوبونەوەی ئەنفلۆنزای باڵندە

is early detection and rapid response.

زوو دۆزینەوە و خێرا چارەسەر کردنە

We will not have a vaccine or adequate supplies of an antiviral

ئێمە ڤاکسینێک یان پێداویستیەکی باشمان نیە بۆ ڕێگرتن

to combat bird flu if it occurs in the next three years.

لە شەڕی ئانفلۆنزای باڵندە ئەگەر ڕوو بدات لە سێ ساڵی داهاتوودا

WHO stages the progress of a pandemic.

ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی ئاستی بڵاو بونەوەکە دەست نیشان دەکات

We are now at stage three on the pandemic alert stage,

ئێستا ئێمە لە ئاستی سێیەمینین لە ئاستەکانی بڵاوبونەوەدا

with just a little bit of human-to-human transmission,

لەگەڵ تۆزێک لە گواستنەوە لە مرۆڤ بۆ مرۆڤ

but no human-to-human-to-human sustained transmission.

بەڵام نەک گواستنەوەی لە مرۆڤەوە بۆ مرۆڤ بەشێوەیەکی بەردەوام

The moment WHO says we've moved to category four --

لەو کاتەی ڕێخراوی تەندروستی جیهانی دەڵێن چوینەتە ریزبەندی چوار

this will not be like Katrina.

ئەوە وەک (کاترینا )نابێت ، ئەو جیهانەی کە ئێمە دەیناسین دەوەستێت

The world as we know it will stop.

There'll be no airplanes flying.

هیچ فڕۆکەیەک نافڕێت

Would you get in an airplane with 250 people you didn't know,

ئایا دەچیتە ناو فڕۆکەیەک لەگەڵ (٢٥٠) کەس کە نەیان ناسیت

coughing and sneezing,

کۆکەو پژمە ، کاتێک دەتزانی هەندێکیان

when you knew that some of them might carry a disease that could kill you,

نەخۆشیەکیان لەگەڵدایە کە لەوانەیە بتکوژێت

for which you had no antivirals or vaccine?

کە تۆ هیچ ڤاکسینێک یان بەرگریەک نیە لە دژی

I did a study of the top epidemiologists in the world in October.

لێکۆڵینەوەیەکم کرد لەسەر مانگی تشرینی یەکەم لەسەر ئەو کەسانەی کە چاودێری بڵاوبونەوەی نەخۆشیەکان دەکەن لە جیهاندا

I asked them -- these are all fluologists and specialists in influenza --

لێم پرسین ئەوان هەمویان شارەزاییان لە ئەنفلۆنزا هەیە

and I asked them the questions you'd like to ask them:

ئەو پرسیارەم لێ کردن کە ئێوە حەز دەکەن لێیان بپرسن

What do you think the likelihood is that there'll be a pandemic?

بەڕای تۆ چانسی بڵاوبونەوەکەی چۆن دەبێت؟

If it happens, how bad do you think it will be?

ئەگەر بڵاوبونەوەکە ڕویدا تا چەندە خراپ دەبێت؟

Fifteen percent said they thought there'd be a pandemic within three years.

لە %١٥ پێی وا بوو بڵاوبونەوەکە لە ٣ ساڵدا ڕوو دەدات

But much worse than that,

بەڵام خراپتر لەوە

90 percent said they thought there'd be a pandemic

لە %٩٠ دەڵێن بڵاوبونەوەکە ڕوو دەدات

within your children or your grandchildren's lifetime.

لە کاتی منداڵەکانت یان نەوەکانی داهاتوودا

And they thought that if there was a pandemic,

وە باوەڕیان وابوو ئەگەر بڵاوبونەوەکە ڕوو بدات

a billion people would get sick.

یەک بلیۆک کەس توشی نەخۆشی دەبێت

As many as 165 million people would die.

نزیکەی ١٦٥ ملیۆن کەس دەمرێت

There would be a global recession and depression

ئابڵوقەیەک، نەهامەتییەک ڕوو دەکاتە جیهان

as our just-in-time inventory system

لەبەرئەوەی سیستەمی کاتمان و

and the tight rubber band of globalization broke,

بەستنەوەمان بە جیهان گیرییەوە بچڕاوە

and the cost to our economy of one to three trillion dollars

وە تێچونی خەرجیەکانی ئابووری لە یەک بۆ سێ ترلیۆن دۆلار

would be far worse for everyone than merely 100 million people dying,

زۆر خراپتر دەبێت بۆ هەموو کەسێک زیاتر لە مردنی تەنها ١٠٠ ملیۆن کەس

چونکە خەڵکێکی زۆر لەوە زیاتر کارەکانیان و

because so many more people would lose their job

and their healthcare benefits,

سودی بەدەست هێنانی تەندروستی لەوە دەدەن

that the consequences are almost unthinkable.

کە ئەنجامەکەی خەیاڵاوییە

And it's getting worse, because travel is getting so much better.

بەرەو خراپتریش دەڕوات چونکە سەردان کردن زیاتر دەبێت

Let me show you a simulation of what a pandemic looks like.

با شێوازێکتان نیشان بدەم کە بڵاوبونەوەکە چۆن دەبێت

So we know what we're talking about.

بۆ ئەوەی بزانین کە ئێمە باسی چی دەکەین

Let's assume, for example, that the first case occurs in South Asia.

با وا دابنێین، بۆ نمونە، یەکەم حاڵەت کە ڕوو دەدات لە باشوری ئاسیا

It initially goes quite slowly.

لە سەرەتادا زۆر بە هێواشی دەڕوات

You get two or three discrete locations.

تۆ دوو یان سێ ئاڕاستەی جیاواز وەردەگریت

Then there'll be secondary outbreaks, and the disease will spread

دوای ئەوە شوێنی دووەم دەردەکەوێت و نەخۆشییەکە بڵاو دەبێتەوە

from country to country so fast that you won't know what hit you.

لە وڵاتێکەوە بۆ دانەیەکی تر زۆر بە خێرایی کە نازانیت چی لێت دەدات

Within three weeks it will be everywhere in the world.

لەماوەی سێ هەفتەدا لە هەموو شوێنێکی ئەم جیهانە دەبێت

Now, if we had an "undo" button, and we could go back and isolate it

ئێستا، ئەگەر دوگمەی گێڕانەوەمان هەبێت و بتوانین بگەڕێینەوە و چارەسەری بکەین

and grab it when it first started -- if we could find it early,

دەست نیشانی یەکەم شوێنی دەستپێکردنی بکەین. ئەگەر توانیمان بەزوویی بیدۆزینەوە

and we had early detection and early response,

وە زوو دیاری کردن و زوو چارەسەرکردنی بۆ بکەین

and we could put each one of those viruses in jail --

بتوانین هەریەک لەو ڤایرۆسانە بخەینە زیندانەوە

that's the only way to deal with something like a pandemic.

ئەوە تاکە ڕێگایە بۆ خۆ گونجاندن لەگەڵ شتێکی وەک بڵاوبونەوە

And let me show you why that is.

ڕێگەم بدەن با پێتان بڵێم بۆچی بەو شێوەیەیە

We have a joke.

نوکتەیەکمان هەیە. ئەمە ڕێژەیەکی بڵاوبونەوەی نەخۆشیە وە ئەوانەی کە لە پزیشکیدان

This is an epidemic curve, and everyone in medicine,

I think, ultimately gets to know what it is.

وابزانم، لە کۆتایدا دەزانن کە ئەوە چیە

But the joke is,

بەڵام نوکتەکە ئەوەیە، شارەزایەک لە کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشیەکاندا حەزی لێبوو بگاتە

an epidemiologist likes to arrive at an epidemic right here

and ride to glory on the downhill curve.

ناڕێکی ئەو نەخۆشیە و بگاتە سەرکەوتنێک لە کۆتایی چەماوەکە

(Laughter)

But you don't get to do that usually.

بەڵام، عادەتەن ئەوەت دەست ناکەوێت کە دەتەوێت

You usually arrive right about here.

هەمیشە تۆ دەگەیتە ئێرە

What we really want is to arrive right here, so we can stop the epidemic.

ئەوەی کە بەڕاستی ئێمە دەمانەوێت ئەوەیە کە بگەینە ئێرە تابتوانین بڵاوبونەوەکە ڕابگرین

But you can't always do that.

بەڵام هەموو کات ناتوانی ئەوە بکەیت. بەڵام ڕێکخراوێک هەیە

But there's an organization that has been able to find a way

کە توانیویەتی ڕێگایەک بدۆزێتەوە بۆ فێربونی هەر حاڵەتێک کە دەست پێدەکات

to learn when the first cases occur,

and that is called GPHIN;

وە پێی دەڵێن (جی پی ئێچ ئای ئێن)

it's the Global Public Health Information Network.

ئەوە تۆڕێکی جیهانیە بۆ بەدەست هێنانی زانیاری لەسەر تەندروستی گشتی

And that simulation that I showed you

ئەو نمونەیەی کە نیشانم دان کە واتان دەزانی ئەوە ئەنفلۆنزای باڵندە بوو

that you thought was bird flu -- that was SARS.

And SARS is the pandemic that did not occur.

ئەوە سارس بوو. وە سارس بڵاوبونەوەیەکە کە ڕوونادات

And it didn't occur

بڵاو نابێتەوە چونکە ( جی پی ئێج ئای ئێن) شتێکی دۆزیوەتەوە تا ببێت بە سارس

because GPHIN found the pandemic-to-be of SARS

سێ مانگ پێش ئەوەی ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی بڵاوی بکاتەوە

three months before WHO actually announced it, and because of that,

وە بەهۆی ئەوەوە ئێمە توانیمان بڵاوبونەوەی سارس ڕابگرین

we were able to stop the SARS pandemic.

And I think we owe a great debt of gratitude

وابزانم ئێمە زۆر قەرزاری ( جی پی ئێچ ئای ئێن) ین، لەگەڵ (ڕۆن سانت جۆن)ین

to GPHIN and to Ron St. John,

who I hope is in the audience some place -- over there --

کە هیوادارم لە شوێنێک بینەرمان بێت... لەوێیە

who's the founder of GPHIN.

کێ ( جی پی ئێچ ئای ئێن)ی دۆزیوەتەوە

(Applause)

چەپڵە لێدان

Hello, Ron!

ڕۆن، چۆنی

(Applause)

چەپڵە لێدان

And TED has flown Ron here from Ottawa, where GPHIN is located,

هەروەها (تێد) ڕۆنی لە ئۆتاوە هێنا بۆ ئێرە، ئەو شوێنەی (جی پی ئێچ ئای ئێن)ی لێیە

because not only did GPHIN find SARS early,

لەبەرئەوە نا کە (جی پی ئێچ ئای ئێن) سەرەتا (سارس)ی دۆزیەوە، بەڵام

but you may have seen last week

لەوانەیە هەفتەی ڕابردوو بینی بێتان کە ئێران ڕایگەیاند کە ئەنفلۆنزای باڵندە لە ئێران بڵاوبۆتەوە

that Iran announced that they had bird flu in Iran,

but GPHIN found the bird flu in Iran not February 14 --

بەڵام (جی پی ئێچ ئای ئێن) ئەنفلۆنزای باڵندەی دۆزییەوە لە ئێران نەک لە (١٤)ی شوبات بەڵکو لە ئەیلولی ڕابردودا

but last September.

We need an early-warning system

پێویستمان بە سیستەمێکی سەرەتایی ئاگادارکردنەوە هەیە

to protect us against the things that are humanity's worst nightmare.

بۆ ئەوەی بمانپارێزێت لە دژی ئەو شتانەی کە خراپترین خەونن بۆ مرۆڤایەتی

And so my TED wish is based on the common denominator

لەبەرئەوە هیواکەی من لە (تێد)دا لەسەر خاڵی هاوبەشی ئەو شارەزاییانە بەندە

of these experiences.

Smallpox -- early detection, early response.

ئاوڵە.... زوو دۆزینەوە. زوو وەڵام دانەوە

Blindness, polio -- early detection, early response.

کوێری، شەلەل...زوو دۆزینەوە، زوو وەڵام دانەوە

Pandemic bird flu -- early detection, early response.

بڵاوبونەوەی ئەنفلۆنزای باڵندە....زوو دۆزینەوە، زوو وەڵام دانەوە، ئەوە ڕیزبەندییە

It is a litany.

It is so obvious that our only way of dealing with these new diseases

ئەوە ئاشکرایە کە تاکە ڕێگەی ئێمە بۆ چارەسەرکردنی و خۆگونجاندن لەگەڵ ئەو نەخۆشیە تازانە

is to find them early and to kill them before they spread.

ئەوەیە کە بەزوویی بیاندۆزینەوە و لە ناویان بەرین پێش ئەوەی بڵاوببنەوە

So, my TED wish is for you to help build a global system --

کەواتە، هیوای من لە (تێد)دا بۆ ئێوە ئەوەیە کە هاوکاربن لە دروستکردنی سیستەمێکی

an early-warning system --

سەرەتایی ئاگادارکەرەوە

to protect us against humanity's worst nightmares.

بۆ پاراستنی مرۆڤایەتی لە دژی مۆتەکە خراپەکەی

And what I thought I would call it is "Early Detection,"

وە ئەوەی کە من بیری لێدەکەمەوە ناوی دەنێم، زوو دۆزینەوە

But it should really be called ...

بەڵام پێویست بوو پێی بوترێت، زوو دۆزینەوەی گشتی

"Total Early Detection." [TED]

(Laughter)

پێکەنین

What?

چەپڵە لێدان

(Applause)

What?

(Applause)

But in all seriousness,

بەڵام ئەم هەموو سووربونە

because this idea is birthed in TED,

لەبەرئەوەیە ئەم بیرۆکەیە لە (تێد) دا لەدایک بوە

I would like it to be a legacy of TED, and I'd like to call it

دەمەوێت ئەوە ببێت بە سشنازی بۆ (تێد) و دەمەوێت ناوی بنێم

the "International System for Total Early Disease Detection."

سیستەمی نێودەوڵەتی بۆ بە زوویی دۆزینەوەی نەخۆشی

[INSTEDD]

And INSTEDD then becomes our mantra.

وە (ئینستید) دواتر ببێتە مێژوومان

So instead of a hidden pandemic of bird flu,

لەبەرئەوە لەجیاتی بڵاوبونەوەی ئەنفلۆنزای باڵندە بە شاراوەیی

we find it and immediately contain it.

ئێمە دەیدۆزینەوە و بەخێرایی هەڵیدەگرین

Instead of a novel virus caused by bio-terror or bio-error,

لەجیاتی توشبون بە ڤایرۆسی نوێی بایۆلۆجی یان هەڵەی بایۆلۆجی

or shift or drift, we find it and we contain it.

یان گۆڕانکاری یان ڕاماڵین دەدۆزینەوەو وەریدەگرین

Instead of industrial accidents like oil spills

لەجیاتی ڕووداوی پیشەسازی وەک بڵاوبونەوەی نەوت یان نەهامەتیەکەی بۆپاڵ

or the catastrophe in Bhopal,

we find them, and we respond to them.

دەیاندۆزینەوە و وەڵامیان دەدەینەوە

Instead of famine, hidden until it is too late,

لە جیاتی قات و قڕی، کە شاراوەیە کاتێک دەزانیت درەنگ بوە بۆ چارەسەرکردنی، ئەو کات دەبینیت وەڵاممان دەبێت بۆی

we detect it, and we respond.

And instead of a system which is owned by a government,

لە جیاتی سیستەمێک

کە لەلایەن حکومەتەوە دەستی بەسەردا گیراوەو لە بەشێکی حکومەتدا شاردراوەتەوە

and hidden in the bowels of government,

let's build an early detection system

با سیستەمێکی خێرا بنیات بنێین

that's freely available to anyone in the world in their own language.

کە لەبەر دەست بێت بۆ هەموو کەسێکی جیهان و بە زمانەکەی خۆی

Let's make it transparent, non-governmental,

با ئاشکرای بکەین، بیکەین بە ناحکومی

not owned by any single country or company,

کە هیچ ووڵاتێک، کۆمپانیایەک خاوەنی نەبێت

housed in a neutral country, with redundant backup

لە ووڵاتانی بێلایەن بێت، لەگەڵ چونەناوەوەی تەواو

in a different time zone and a different continent.

لە کاتە جیاوازەکان و لە کیشوەرە جیاوازەکان

And let's build it on GPHIN.

وە با لەسەر (جی پی ئێچ ئای ئێن) دروستی بکەین. با بە (جی پی ئێچ ئای ئێن) دەست پێ بکەین

Let's start with GPHIN.

Let's increase the websites that they crawl

با لەو وێب سایتانە زیاد بکەین کە بەشداربوەکانی لە ٢٠،٠٠٠ بۆ (٢٠)ملیۆن زیاد دەبێت

from 20,000 to 20 million.

Let's increase the languages they crawl

با زمانەکانی بەکارهێنانی لە (٧)دانەوە بۆ (٧٠) دانەیان زیاتر بکەین

from seven to 70, or more.

Let's build in outbound confirmation messages,

با لە نامە لێکدابڕاوەکان دروست بکەینەوە

using text messages or SMS or instant messaging

بە بەکارهێنانی نامەی نوسراو یان هەر نامەیەکی تر

to find out from people who are within 100 meters

بۆ دەرخستنی ئەو داواکارییەی خەڵک کە لەدووری (١٠٠)مەترەوە گوێت لێیە

of the rumor that you hear,

if it is, in fact, valid.

لە ڕاستیدا، ئەگەر گونجاو بێت

And let's add satellite confirmation.

با سەتەلایت زیاد بکەین

And we'll add Gapminder's amazing graphics to the front end.

وە نەخشە جوانەکەی (گاپمایندەر) زیاد بکەین بۆ بەشی پێشەوە

And we'll grow it as a moral force in the world,

وە پەرە بەوە دەدەین وەک شتێکی ئەخلاقی لە جیهاندا

finding out those terrible things

بەدەرخستنی ئەو شتە خراپانە پێش ئەوەی کەسێکی تر لەبارەیەوە بزانێت

before anybody else knows about them,

and sending our response to them,

وەڵامی خۆمانی پێدەدەینەوە. کەواتە ئەم ساڵی داهاتوە

so that next year, instead of us meeting here,

لەجیاتی ئەوەی لێرە یەکتر ببینین

lamenting how many terrible things there are in the world,

خەفەتی ئەوە دەخۆین کە چەندین شتی ناخۆش لەم جیهانەدا هەیە

we will have pulled together,

هەموومان خۆمان کۆکردۆتەوە، بە بەکارهێنانی شارەزایی تایبەت

used the unique skills and the magic of this community,

وە نهێنی ئەم کۆمەڵگەیە

and be proud that we have done everything we can to stop pandemics,

هەست بەشانازی بکە بەوەی کە ئێمە هەموو شتێکمان کرد بۆ وەستاندنی بڵاوبونەوەکە

other catastrophes, and change the world, beginning right now.

نەهامەتیەکانی تر و گۆڕانی دەستپێکردنی جیهان

چەپڵە لێدان

(Applause)

Chris Anderson: An amazing presentation.

کریس ئەندرسۆن: باسکردنێکی سەرنجڕاکێش بوو، سەرەتا

First of all, just so everyone understands:

تەنها بۆ ئەوەی هەموو کەسێک تێبگات، تۆ دەڵێیت لە ئەنجامی دروستکردنی

you're saying that by creating web crawlers,

بەدروستکردنی وێب سایتە قەرەباڵغەکان، تەماشای ئینتەرنێت بکەن بۆ ڕاستی مەبەستەکە

looking on the Internet for patterns,

they can detect something suspicious

دەتوانن شتێکی گوماناوی لە پێش ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی بدۆزنەوە

before WHO, before anyone else can see it?

پێش ئەوەی کەس بیبینێت؟

Give an example of how that could possibly be true.

تەنها بۆ ڕوونکردنەوە. نمونەیەک لەسەر ئەوەی ئەوە چۆن دەبێت

لاری بریلیانت: سەرەتا ئێوە شێت نەبوون لەبارەی توندوتیژی لە دژی چاپ کردن؟

Larry Brilliant: You're not mad about the copyright violation?

کریس ئەندرسۆن: نەخێر. من حەزم لێی نیە. پێکەنین

CA: No. I love it.

(Laughter)

LB: Well, as Ron St. John --

لاری بریلیانت: باشە، دەزانن وەک ڕۆن سانت جۆن وتی.... هیوادارم بڕۆن و بیبینن

I hope you'll go and meet him in the dinner afterwards and talk to him.

لە کاتی نانی ئێوارە و داوی ئەوە قسەی لەگەڵ بکەن

When he started GPHIN --

کاتێ دەستی کرد بە (جی پی ئێچ ئای ئێن) لە ساڵی ١٩٧٧ زیادبونێکی خێرا لە بڵاوبونەوەی ئەنفلۆنزای باڵندە ڕوویدا

In 1997, there was an outbreak of bird flu -- H5N1.

It was in Hong Kong.

ئەنفلۆنزای باڵندە. لە هۆن کۆنگ بوو. وە دکتۆری زۆر بەناوبانگ لە هۆن کۆنگ بوو

And a remarkable doctor in Hong Kong responded immediately,

بە کوشتنی ١،٥ ملیۆن مریشک و باڵندە وەک وەڵامدانەوەیەک

by slaughtering 1.5 million chickens and birds,

and they stopped that outbreak in its tracks.

وە ئەو بڵاوبونەوەیان وەستاند لە جێی خۆیدا

Immediate detection, immediate response.

دۆزینەوەی خێرا و وەڵام دانەوەی خێرا

Then a number of years went by,

دوایی چەند ساڵێکی بەسەرچوو

and there were a lot of rumors about bird flu.

وە چەند زانیاری و داواکاری لەسەر ئەنفلۆنزای باڵندە هەبوو

Ron and his team in Ottawa began to crawl the web --

ڕۆن و تیمەکەی لە ئۆتاوا دەستیان کرد بە دروستکردنی وێب سایتێک

only crawling 20,000 different websites, mostly periodicals --

دانانی تەنها (٢٠،٠٠٠) وێب سایتی جیاواز، کە زۆربەیان کاتی بوون

and they read about and heard about a concern,

زۆر گوێیان لێبوو وە خوێندنەوەیان هەبوو لە بارەی خەمە زۆرەکانی منداڵان

of a lot of children who had high fever and symptoms of bird flu.

ئەوانەی کە تایەکی زۆر و نیشانەیەکی زۆر ئەنفلۆنزای باڵندەیان هەبوو

They reported this to WHO.

ئەوانەیان بە ڕاپۆرت نارد بۆ ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی. ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی هەندێک کاتی وویست

WHO took a little while taking action,

because WHO will only receive a report from a government,

چونکە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی تەنها ڕاپۆرت لە حکومەتەوە وەردەگرێت

because it's the United Nations.

لەبەرئەوەی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی سەر بەنەتەوە یەکگرتوەکانە

But they were able to point to WHO and let them know

بەڵام دەیانتوانی یارمەتی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی بدەن و زانیاریان بدەنێ

that there was this surprising and unexplained cluster of illnesses

کە چەند نەخۆشیەکی چاوەڕوان نەکراو هەیە

that looked like bird flu.

کە وەک ئەنفلۆنزای باڵندەیە

That turned out to be SARS.

ئەوە وای لێهات ببێت بە سارس

That's how the world found out about SARS.

ئا بەو شێوەیە بوو جیهان بە (سارس) ی زانی

And because of that, we were able to stop SARS.

وە بەهۆی ئەوەوە بوو کە ئێمە توانیمان (سارس) بوەستێنین

Now, what's really important is that, before there was GPHIN,

ئەوەی کە بەڕاست لە ئێستادا گرنگە ئەوەیە پێش ئەوەی (جی پی ئێچ ئای ئێن) دروست بکرێت

100 percent of all the world's reports of bad things --

لە %١٠٠ ی ڕاپۆرتە جیهانیەکان لەسەر شتە خراپەکانە

whether you're talking about famine

جا ئایا تۆ باسی قات و قڕی دەکەیت یان باسی ئەنفلۆنزای باڵندە

or you're talking about bird flu or you're talking about Ebola --

یان باسی (تای ئیبۆلا) دەکەیت

100 percent of all those reports came from nations.

لە %١٠٠ ی هەموو ڕاپۆرتەکان لە نەتەوەکانەوە هاتوون

The moment these guys in Ottawa --

لەو کاتەی ئەو هاوڕێیانە لە ئۆتاوا بە بودجەیەکی ٨٠٠،٠٠٠ دۆلاری لە ساڵێکدا

on a budget of 800,000 dollars a year -- got cracking,

تێکشکان، لە %٧٥ ی هەموو ڕاپۆرتەکان لە جیهانەوە لە (جی پی ئێچ ئای ئێن)ەوە دەهاتن

75 percent of all the reports in the world came from GPHIN,

25 percent of all the reports in the world

لە %٢٥ ی ڕاپۆرتەکانی جیهان

came from all the other 180 nations.

لە (١٨٠) ووڵاتەوە دەهاتن

Now, here's what's really interesting:

ئێستا، ئەمە شتە خۆشەکەیە

after they'd been working for a couple years,

دوای کارکردن بۆ ماوەی دوو ساڵ

what do you think happened to those nations?

تۆ هەست دەکەیت چی ڕوویدا بێت لەو ووڵاتانە؟

They felt pretty stupid.

So they started sending in their reports early.

زۆر گەمژە بوون، لەبەرئەوەی بەزوویی دەستیان کرد بە ناردنی ڕاپۆرتەکانیان

And now, their reporting percentage is down to 50 percent,

لە ئێستادا ڕێژەی ناردنی ڕاپۆرتەکانیان دابەزیوە بۆ لە %٥٠

because other nations have started to report.

لەبەرئەوەی خەڵکەکانیان دەستیان کردوە بە ناردنی ڕاپۆرت

So, can you find diseases early by crawling the web?

کەواتە، ئایا دەتوانیت نەخۆشیەکان بدۆزیتەوە بە گەڕان بە نێو وێب سایتەکاندا؟

Of course you can.

بەدڵنیاییەوە دەتوانیت، ئایا دەتوانیت زووتر لە (جی پی ئێچ ئای ئێن) بیاندۆزیتەوە؟

Can you find it even earlier than GPHIN does now?

Of course you can.

You saw that they found SARS using their Chinese web crawler

بەدڵنیاییەوە دەتوانیت، ئەوەت بینی کە (سارس)یان دۆزییەوە

بە بەکارهێنانی شارەزایانی چینی لە شەش هەفتەی تەواودا

a full six weeks before they found it using their English web crawler.

پێش دۆزینەوەی کەسێکی ئینگلیز

Well, they're only crawling in seven languages.

باشە، ئەوان تەنها بە (٧) زمان دەگەڕێن

These bad viruses really don't have any intention

ئەم ڤایرۆسە خراپانە نایانەوێت بەئاسانی دەربکەون

of showing up first in English or Spanish or French.

سەرەتا بە ئینگلیزی یان بە ئیسپانی یان بە فەڕەنسی

(Laughter)

پێکەنین

کەواتە، بەڵێ، دەمەوێت (جی پی ئێچ ئای ئێن) ببەم، دەمەوێت فراوانی بکەم

So yes, I want to take GPHIN, I want to build on it.

I want to add all the languages of the world that we possibly can.

دەمەوێت هەموو زمانەکانی جیهان زیاد بکەم کە لەوانەیە بتوانین

I want to make this open to everybody,

دەمەوێت ئەمە کراوە بێت بۆ هەموو کەسێک

so that the health officer in Nairobi or in Patna, Bihar

لەبەرئەوەی چاودێرەکەی تەندروستی لە نایرۆبی یان لە پانتا، بیهار

will have as much access to it as the folks in Ottawa or in CDC.

هەمان توانای بەدەست هێنانیان هەبێت کە ئەوانەی ئۆتاوا یان (سەنتەری چاودێری نەخۆشیەکان) هەیانە

And I want to make it part of our culture

وە دەمەوێت بیکەم بە بەشێک لە کلتورمان کە کۆمەڵگەیەک

that there is a community of people who are watching out

لە خەڵک هەیە کە تەماشای مۆتەکەی مرۆڤایەتی دەکەن

for the worst nightmares of humanity,

and that it's accessible to everyone.

کە ئەوە پەیوەندی بە هەموو کەسێکەوە هەیە