How the magic of kindness helped me survive the Holocaust | Werner Reich

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

In the rather delightful book "The Little Prince,"

لە کتێبە ئیلهامبخەشەکەی "شازادە بچووکەکە،"دا

there is a quotation, which says

وتەیەک هەیە، ئەڵێت

"It's only with the heart that one can see rightly.

"تەنیا لەدڵەوە مرۆڤ ئەتوانێت شتەکان بە ڕاستی ببینێت.

What is essential is invisible."

ئەوەی بنەڕەتییە نادیارە."

And while the author wrote these words sitting in a comfortable chair,

لەکاتێکدا نووسەرەکە بێکێشە لەسەر کورسییەک دانیشتووە ئەمەی نوسیوە،

somewhere in the United States,

لە شوێنێکی ویلایەتە یەکگرتووەکان،

I learned this very same lesson

من هەمان ئەم وانەیە فێربووم

miles away in a filthy, dirty barrack

لە دوری چەندین میل، لە گڕتووخانەیەکی قێزەونی پیس

in an extermination camp in Poland.

لە کەمپێکی سەرکووتکردندا لە پۆڵەندا.

It isn't the value or the size of a gift that truly matters,

بەها و نرخی دیارییەکە نییە کە بەڕاستی گرنگن،

it is how you hold it in your heart.

بەڵکو ئەوەی چۆن لە دڵەوە هەڵیئەگریت.

When I was six years old,

ئەوکاتەی شەش ساڵ بووم،

my mother, my father, my sister and myself

دایکم، باوکم، خوشکەکەم و خۆشم

left Jew-hating Germany, and we went to Yugoslavia.

ئەڵمانیاکەمان بەجێهێشت کە ڕقی لە جولەکە بوو چووین بۆ یوگۆسلاڤیا.

And we were in Yugoslavia for seven happy years,

ماوەی حەوت ساڵیش بە دڵخۆشی لە یوگۆسلاڤیا ژیاین، و

and then Germany invaded Yugoslavia

ئینجا ئەڵمانیا هێرشی کردە سەر یوگۆسلاڤیا و

and we suddenly were persecuted again,

دووبارە کەوتنەوە ڕاونانمان، و

and I had to go into hiding.

ناچاربووم خۆم بشارمەوە. و

And I was hiding for roughly two years

ماوەی دوو ساڵ خۆم شاردەوە

with a couple who had worked for the resistance movement.

لەگەڵ ژن و مێردێک کە کاریان ئەکرد بۆ هێزی بەرەنگاری. و

And I developed films, and I made enlargements.

پەرەم بە فلیم یا، و بەرەنگاریم زیاد ئەکرد.

One day, when I was 15 years old,

ڕۆژێک، کاتێک ١٥ ساڵ بووم،

I was arrested by the gestapo

لەلایەن گێستاپۆوە گیرام و

and beaten up,

لێمدرا و

and, for two months, dragged through various prisons,

ماوەی دوو مانگ پەلکێش کرام بەناو زیندانییە هەمەجۆرەکاندا، و

and eventually, I ended up

دواجار کەوتمە

in a 150-year-old fortress in Czechoslovakia,

قەڵایەکی ١٥٠ ساڵی لە چیکۆسلۆڤاکیا،

which the Nazis had converted into a concentration camp.

کە نازییەکان گۆڕیبوویان بۆ کەمپێکی کۆکردنەوەی جولەکەکان.

I was there for 10 months.

ماوەی ١٠ مانگ لەوێ بووم.

I laid railroad tracks,

ڕاڕەوی هێڵی ئاسنیم دائەنا،

I exterminated vermin,

جرج و کولەم ئەکوشت،

I made baskets,

سەبەتەم دروست ئەکرد، و

and after 10 months,

دوای ١٠ مانگ،

about 2,000 of us were loaded into cattle cars,

نزیکەی ٢٠٠ هەزارمان خراینە ئوتومبێلێکی ئاژەڵەکانەوە،

the doors were closed, and we were shipped east.

دەرگاکان داخران، و بەرەو خۆرهەڵات براین.

For three days, we traveled like that,

ماوەی سێ ڕۆژ، بەو شێوەیە گەشتمان کرد، و

and when we were unloaded,

کاتێک داگیراین،

we were smelling of urine and of feces,

بۆنی میز و پیساییمان لێئەهات، و

and we found ourselves in the Auschwitz extermination camp.

خۆمان لە کەمپی کووشتنی ئۆشویتز بینیەوە.

A camp that, by that time,

کەمپێک، کە ئەوکاتە

had murdered already over one million people

نزیکەی یەک ملیۆن کەسی تیا کوژرابوو و

and sent them through the chimney into the sky.

بە دووکەڵکێشەکە نێردرانە ئاسمان.

We arrived, we were stripped of all of our properties,

گەشتین، هەموو ئەو شتانەمان لێسەندرا کە هەمانبوو،

whatever we had,

ئەوەی هەمان بوو،

and were given striped uniforms,

تەنانەت جلە ڕەسمییەکانمان،

were given a tattoo on our arms,

نیشانەیەک کرا بە قۆڵمانەوە، و

and we also were given the message

هەروەها نامەیەکیشمان درایە

that we would be there for exactly six months.

کە شەش مانگی ڕێک لەوێ ئەبین. و

And after that, we would leave the camp.

دوای ئەوەش، کەمپەکە بەجێ ئەهێڵین.

Through the chimney.

لەڕێگەی دووکەڵکێشەکانەوە.

We were assigned to different barracks.

هەر یەکەمان خراینە سەربازگەیەکی جیاوە. و

And the barracks were filled with wooden bunks,

هەر سەربازگەیەکیش پڕکرابوو لە جێگەی نوستنی تەسک،

six people on each level,

شەش کەس بۆ هەر نهۆمێک،

three people sleeping in one direction and three in the other direction,

سێ کەس بە ئاراستەیەک ئەنوستن و سێکەی تریش بە ئاراستەکەی تر،

so whichever way you slept,

کەواتە بە هەر لایەکا بنوویت،

you always had a pair of feet in your face.

هەمووکات جوتێک پێ بە ڕووخسارتەوە ئەبوو.

The man next to me was an extremely nice gentleman,

کەسەکەی تەنیشتمەوە کەسێکی هەتا بڵێی بەڕێز بوو، و

and he introduced himself as Mr. Herbert Levine.

خۆی پێناساندم ناوی بەڕێز هێربێرت لێڤین بوو.

Mr. Levine was kind and polite to me.

بەڕێز لێڤین باش و بەڕێز بوو لەگەڵم.

One day, when I came back from a work assignment,

ڕۆژێکیان کە دوای ئەنجامدانی کارێک گەڕامەوانێ،

I climbed up,

سەرکەوتم،

I was at the top level of the three-tier bunk,

لە نهۆمی سەرەوەی شوێنە نووستنە سێ نهۆمییەکەیا بووم، و

and there was Mr. Levine with a deck of cards.

بەڕێز لێڤی کۆمەلێک کارتی پێبوو.

And he was shuffling these cards.

ئەم کارتانەی تێک ئەیا بەردەوام. و

And I couldn't understand it, you know,

نەم ئەتوانی لێی تێبگەم،

having a deck of cards in Auschwitz

کۆمەڵێک کارتی یاری لە ئۆشویتز

was like finding a gorilla in your bathroom.

وەک دۆزینەوەی غۆرێلایەک بوو لە گەرماوەکەت.

(Laughter)

(پێکەنین)

You know, "What is he doing there?"

ئەزانیت، "چی ئەکات لەوێ؟"

And then Mr. Levine turned to me

ئینجا بەڕێز لێڤی ڕووی تێکردم و

and offered me the deck, and said, "Pick a card."

کۆمەڵە کارتەکەی بۆ هێنامە پێش، و وتی، "کارتێک هەڵبژێرە."

So I picked a card,

بۆیە کارتێکم هەڵبژارد، و

and he performed a card trick for me.

فێڵێکی کارتی لەسەر جێبەجێ کردم.

He performed a miracle.

موعجیزەیەکی کرد. و

And I'd never seen a card trick before,

پێشتر فێڵی کارتم نەدیبوو، و

and the man who performed it was sitting right there.

پیاوەکەی کە کردی لەوێ دانیشتبوو.

And then Mr. Levine did the unthinkable.

ئینجا بەڕێز لێڤاین شتە باوەڕپێنەکراوەکەی کرد.

He actually explained the trick to me.

فێڵەکەی بۆ ڕوونکردمەوە. و

And the words got burned into my brain.

ووشەکانی چوونە مێشکمەوە. و

And I remembered every single word,

هەموو وشەکانیم بیر بوو،

and from that day on,

لەو ڕۆژەوە،

I practiced that trick every day.

هەموو ڕۆژێک فێڵەکەم ئەنجام ئەیا.

Although I didn't have any cards.

هەرچەندە هیچ کارتێکم پێنەبوو.

I just kept on practicing.

بەردەوام بووم لە ڕاهێنان.

About three weeks later,

نزیکەی سێ هەفتە دواتر،

the entire camp, with the exception of a couple hundred of us,

هەموو کەمپەکە، جگە لە دوو سەد کەسێکمان،

were sent to the gas chambers.

براین بۆ ژووری گازەکان.

I was sent to another camp where I worked in the stables,

نێردرام بۆ کەمپێکی تر کە لە تەویلەکان کارم ئەکرد، و

and then, in January 1945,

ئینجا کانوونی دووەمی ١٩٤٥،

when the Russians advanced,

ئەوکاتەی ڕووسەکان هاتنە پێش،

60,000 of us were sent on a death march.

شەست هەزارمان نێردراین بۆ ڕێگاکردنی مەرگ.

And we walked for three days, on and off,

ماوەی سێ ڕۆژ بەپێ ڕۆشتین، و

and in the middle of the winter,

لە ناوەڕاستی زستانیشدا، و

and by the time we arrived at a railroad siding,

ئەوکاتەی گەشتینە لای هێڵێکی شەمەندەفەرەوە،

out of the 60,000 people,

لەو شەست هەزار کەسە،

15,000 had died.

پانزە هەزاری مردبوو.

And the rest of us were loaded into open railroad cars,

ئەوانەی تریشمان خراینە ناو ئوتومبێلەکانی هێڵە ئاسنینەکە، و

and for four days, shipped all the way from Poland down to Austria.

بۆ ماوەی چوار ڕۆژ، ڕێگامان بڕی لە پۆڵەنداوە بۆ نەمسا. و

And we found ourselves in a death camp,

خۆمان لە کەمپێکی مردن بینییەوە،

in a concentration camp called Mauthausen,

لە کەمپێکی گیراوەکان بەناوی ماوتاوسین،

which again was built like a fortress.

کە دووبارە وەک قەڵایەک بنیات نرابوو.

And at that point, the SS abandoned us,

لەو خاڵەشدا، ئێس ئێس دەستبەردارمان بووبوو، و

and there was no food there,

هیچ خواردنێکی لێنەمابوو، و

and there were thousands and thousands of bodies there.

هەزارەها لاشەی کەوتووش هەبوو لەوێ.

I slept for three days next to a dead man,

ماوەی سێ ڕۆژ لە تەنیشت پیاوێکی مردووەوە نوستم،

just to get his ration of a tablespoon of moldy bread.

تەنیا بۆ ئەوەی بەشەکەی ئەویش وەرگرم لە پارچە نانێکی کەڕواوی.

And two days before the end of the war, May 5,

دوو ڕۆژیش پێش کۆتاییهاتنی جەنگەکە، پێنجی ئایار،

we were liberated by American forces.

لەلایەن هێزەکانی ئەمریکاوە ئازاد کراین.

At that time, I was 17 years old,

ئەوکاتە، تەمەنم ١٧ ساڵ بوو، و

and I weighed 64 pounds.

کێشم ٦٤ پاوند بوو.

And I hitchhiked back to Yugoslavia.

بەپەلە گەڕامەوە یوگۆسلاڤیا، و

And when I came back to Yugoslavia,

کە گەڕامەوە یوگۆسلاڤیا،

there was communism there,

کۆمەنیستی بڵاوکرابۆوە لەوێ،

there was no family there

هیچ خێزانێک لەوێ نەبوو،

and there were no friends there.

هیچ هاوڕێیەکیش.

I stayed there for two years,

ماوەی دوو ساڵ لەوێ مامەوە، و

and after two years, I managed to escape to England.

دوای دوو ساڵ، توانیم بچم بۆ ئینگلتەرا. و

And when I came to England,

کە هاتم بۆ ئینگلتەرا،

I couldn't speak English,

نەم ئەتوانی بە ئینگلیزی قسە بکەم،

I had no education, I had no skills.

هیچ فێربوونێکم نەبوو، هیچ شارەزاییەکم نەبوو.

I started working,

دەستم کرد بە کارکردن،

and about a year after I arrived in England,

نزیکەی ساڵێک دوای گەشتنم بۆ ئینگلتەرا،

I bought myself a deck of cards.

ژمارەیەک کارتی یاریم بۆخۆم کڕی. و

And for the very first time,

بۆ یەکەم جار،

I actually performed the trick

توانیم فێڵێکی کارتەکان ئەنجام بەم

that was shown to me in Auschwitz on top of a bunk bed.

کە لە ئۆشویتز نیشانم درابوو لەسەر جێگا بچووکەکە.

And it worked.

سەریشی گرت.

It worked beautifully.

بەشێوەیەکی جوان.

And I showed it to some friends of mine,

نیشانی چەند هاوڕێیەکمم یا، و

and they loved it.

بەدڵیان بوو.

And I went to a magic store, and I bought some magic tricks,

ئینجا چووم بۆ کۆگایەکی جادوو، و چەند فێڵێکی جادووکردنم کڕی، و

and I showed them to my friends,

نیشانی هاوڕێکانمم یا، و

and I bought some more magic tricks

چەند فێڵێکی جادوویی تریشم کڕی و

and I showed it to them.

نیشانم یان. و

And then I bought some magic books, and I bought some more magic books.

ئینجا چەند کتێبێکی جادووکردنم کڕی، و چەند کتێبێکی جادووکردنی ترم کڕی.

There's a very, very thin line

هێڵێکی زۆر زۆر باریک هەیە

between a hobby and insanity.

لە نێوان خولیا و شێتیدا.

(Laughter)

(پێکەنین)

Anyway, I got married,

بەهەرحاڵ، هاوسەرگیریم کرد، و

and I came to the United States,

هاتم بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکان، و

and one of the first jobs that I had

یەکێک لە یەکەمین کارەکانی کە هەمبوو

demanded from me to speak to small groups of people.

داوام لێکرابوو قسە بۆ گرووپێکی بچووک خەڵک بکەم.

And I managed it, I was very good at it.

توانیم، و زۆر باشبووم تیایا. و

And then, 25 years ago, I retired.

ئینجا، ٢٥ ساڵ لەمەوبەر، وازم لە کارەکە هێنا. و

And I started speaking in schools.

دەستمکرد بە قسەکردن لە قوتابخانەکان. و

And the only reason why I could speak in schools

تەنیا هۆکار کە ئەمتوانی لە قوتابخانەکان قسە بکەم

is because a very friendly man

لەبەر ئەوەبوو کە پیاوێکی باش

showed a rather scared kid a card trick

فێڵێکی کارتی یاریکردنی پیشانی منداڵێکی ترساودا

in a concentration camp.

لە کەمپەکانی نازییەکاندا.

This man who showed it to me, Mr. Levine,

ئەم پیاوەی کە نیشانی یام، بەڕێز لێڤاین،

had been a professional magician.

جادووگەرێکی پیشەگەر بوو.

He worked in Germany,

لە ئەڵمانیا کاری ئەکرد، و

and when he came to Auschwitz, the SS knew who he was,

کە هات بۆ ئۆشویتز، ئێس ئێس ئەیانزانی کێیە،

so they gave him some cards,

بۆیە هەندێک کارتیان یابوو پێی،

they gave him a piece of string,

پارچە تەزوێکیان یابوو پێی،

they gave him some dice,

هەندێک زاریشیان یابوو پێی، و

and he performed for them.

نمایشی بۆ ئەکردن. و

And then he also taught some of them.

ئینجا هەندێکیشیانی فێرکردبوو.

He survived the war,

بەرگەی جەنگەکەی گرت،

but his wife and his son died.

بەڵام ژنەکەی و کوڕەکەی مردن.

He came to the United States and performed in various venues,

هات بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکان، و لە چەندین بۆنەدا نمایشی کرد،

but I never met him again.

بەڵام چاوم پێی نەکەوتەوە.

But the trick that he showed me stayed with me

بەڵام فێڵەکەی نیشانی یام لەگەڵما مایەوە و

and enabled me to go around schools

توانیم بەهۆیەوە بچم بۆ قوتابخانەکان و

and try to make this world just a little bit better.

هەوڵبەم ئەم جیهانە بکەم بە شوێنێکی کەمێک باشتر.

So if you ever know somebody who needs help,

بۆیە ئەگەر هەرکاتێک کەسێکتان ناسی کە پێویستی بە یارمەتی بوو،

if you know somebody who is scared,

ئەگەر کەسێکتان ناسی کە ترسابێت،

be kind to them.

باشبن لەگەڵیان.

Give them advice,

ئامۆژگاریان بەنێ،

give them a hug,

باوەشیان پیا بکەن،

teach them a card trick.

فێڵی کارتی یاریان فێرکەن.

Whatever you are going to do,

هەرچییەک بکەن بۆیان،

it's going to be hope for them.

ئەبێت بە هیوایەک بۆیان.

And if you do it at the right time,

ئەگەر لە کاتێکی ڕاستیشا بیکەن،

it will enter their heart,

ئەچێتە ناو دڵیانەوە، و

and it will be with them wherever they go, forever.

بۆ هەر کوێیەک بچن لەگەڵیان ئەبێت، بۆ هەتا هەتایە.

Thank you.

زۆر سوپاس.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)