Why language is humanity's greatest invention | David Peterson

Translator: Hiwa Foundation II Reviewer: Hiwa Foundation

Spoons.

کەوچک.

Cardboard boxes.

کارتۆن.

Toddler-size electric trains.

شەمەندەفەری منداڵان.

Holiday ornaments.

ڕازێنەرەوەی سەری ساڵ.

Bounce houses.

خانووی هەڵبەزینەوە.

Blankets.

بەتانی.

Baskets.

سەبەتە.

Carpets.

فەڕش.

Tray tables.

تەپڵەک.

Smartphones.

مۆبایلی زیرەک.

Pianos.

پیانۆ

Robes.

ڕۆب

Photographs.

وێنە.

What do all of these things have in common,

هەموو ئەم شتانە لە چییا هاوبەشن،

aside from the fact they're photos that I took in the last three months,

جگە لەوەی کە وێنەن و لەم سێ مانگەی پێشوودا گرتوومن، و

and therefore, own the copyright to?

بۆیە، مافی لەبەرگرتنەوەی پارێزراوە؟

(Laughter)

(پێکەنین)

They're all inventions

هەموویان داهێنانن

that were created with the benefit of language.

کە بەهۆی سوودەکانی زمانەوانییەوە درووست کراون.

None of these things would have existed without language.

هیچ کام لەم شتانە بەبێ زمان بوونیان نەئەبوو.

Imagine creating any one of those things

بیهێنەرە بەرچاوت یەکێک لەمانە درووستکرێت

or, like, building an entire building like this,

یان، تەلارێکی ئاواهی بنیات بنرێت،

without being able to use language

بەبێ بەکارهێنانی زمان

or without benefiting from any knowledge that was got by the use of language.

یان بەبێ سوودوەرگرتن لە هەر زانیارییەک کە بەهۆی زمانەوە درووستبووە.

Basically, language is the most important thing

کەواتە، زمان گرنگترین شتە

in the entire world.

لە هەموو جیهاندا.

All of our civilization rests upon it.

هەموو شارستانییەتەکان لەسەر ئەو بناغەیەن.

And those who devote their lives to studying it --

هەموو ئەوانەشی ژیانیان تەرخانکردووە بۆ خوێندنی ئەوەی،

both how language emerged, how human languages differ,

چۆن زمان درووست بووە، چۆن زمانی مرۆڤەکانیش هەمەجۆر بووە،

how they differ from animal communication systems --

چۆن جیاوازی هەیە لەگەڵ سیستمی پەیوەندیکردنی ئاژەڵەکانی تردا --

are linguists.

زمانزانەکانن.

Formal linguistics is a relatively young field, more or less.

زمانزانی ڕەسمی زیاتر یان کەمتر، بوارێکی تازەیە. و

And it's uncovered a lot of really important stuff.

چەندین بابەتی زۆر گرنگی دۆزیوەتەوە.

Like, for example, that human communication systems

بۆ نموونە، کە سیستمی پەیوەندی مرۆڤ

differ crucially from animal communication systems,

زۆر جیاوازە لە سیستمی پەیوەندی گیانداران،

that all languages are equally expressive,

کە هەموو زمانەکان بەشێوەیەکی یەکسان دەربڕینیان هەیە،

even if they do it in different ways.

تەنانەت ئەگەر بە ڕێگای جیاوازیش بیکەن.

And yet, despite this,

هێشتا، سەرەڕای ئەمەش،

there are a lot of people who just love to pop off about language

چەندین کەس هەیە حەز ئەکەن لەخۆوە قسە بکەن لەسەر زمانێک

like they have an equal understanding of it as a linguist,

وەک ئەوەی هێندەی زمان زانێک تێگەشتنیان هەبێت بۆی،

because, of course, they speak a language.

چونکە بێگومان، بەو زمانە قسە ئەکەن.

And if you speak a language, that means you have just as much right

ئەگەر بە زمانێکیش قسە بکەیت، واتا هێندە مافت هەیە

to talk about its function as anybody else.

قسە بکەیت لەسەر کارەکانی وەک هەر کەسێکی تر.

Imagine if you were talking to a surgeon,

بیهێنەرە بەرچاوت قسە لەگەڵ نەشتەرگەرێک بکەیت، و

and you say, "Listen, buddy.

بڵێیت، "گوێگرە، هاوڕێ،

I've had a heart for, like, 40 years now.

ئەوە ماوەی ٤٠ ساڵێک ئەبێت دڵم هەیە.

I think I know a thing or two about aortic valve replacements.

پێموابێت کەمێک ئەزانم لەسەر گۆڕینی زمانەی شاخوێنبەری دڵ.

I think my opinion is just as valid as yours."

پێموابێت بۆچوونی من هێندەی بۆچوونی تۆ گرنگی هەیە."

And yet, that's exactly what happens.

هێشتا، هەر ئەوەش ڕووئەیات.

This is Neil deGrasse Tyson, saying that in the film "Arrival,"

ئەمە نیل دیگراس تایسنە، ئەوە ئەڵێت لە فیلمی "ئەرایڤەڵا،"

he would have brought a cryptographer --

پێی باشتر بووە شفرە دۆزەرەوەیەک بێنێت --

somebody who can unscramble a message in a language they already know --

کەسێک کە بتوانێت پەیامێک شیبکاتەوە لە زمانێکدا کە خۆیان ئەیزانن --

rather than a linguist,

وەک لە زمانزانێک،

to communicate with the aliens,

بۆ پەیوەندیکردن لەگەڵ بوونەوەرە ئاسمانییەکان،

because what would a linguist --

چونکە زمانەوانێک --

why would that be useful in talking to somebody

ئەوە چی سوودێکی ئەبێت لە قسەکردن لەگەڵ کەسێکدا

speaking a language we don't even know?

بە زمانێک قسە بکات کە تەنانەت ناشیزانین؟

Though, of course, the "Arrival" film is not off the hook.

ئینجا بێگومان، فلیمی "ئەرایڤەڵ"یش بەدوور نییە لە تانە.

I mean, come on -- listen, film. Hey, buddy:

مەبەستم ئەوەیە -- چۆن ئەبێت هاوڕێیان:

there are aliens that come down to our planet in gigantic ships,

بوونەوەری ئاسمانی بە کەشتی گەورە بێن بۆسەر هەسارەکەمان و

and they want to do nothing except for communicate with us,

جگە لە قسەکردن لەگەڵمان هیچ شتێکی تریان ناوێت، و

and you hire one linguist?

تۆش یەک زمانەوان ئەگریت بەکرێ؟

(Laughter)

(پێکەنین)

What's the US government on a budget or something?

چییە حکومەتی ئەمریکا بوودجەی نییە یان چی؟

(Laughter)

(پێکەنین)

A lot of these things can be chalked up to misunderstandings,

هەموو ئەم شتانە ئەکرێت بگەڕێنرێتەوە سەر هەڵەتێگەشتن،

both about what language is and about the formal study of language,

دەربارەی زمانیش و دەربارەی خوێندنی ڕەسمی زمان،

about linguistics.

دەربارەی زمانەوانەکان. و

And I think there's something that underlies a lot of these misunderstandings

پێموابێت شتێک هەیە لەژێر زۆرێک لەو هەڵەتێگەشتنانەیە

that can be summed up by this delightful article in "Forbes,"

کە ئەتوانرێت لەم نوسراوە جوانەی "فۆربس"دا کۆبکرێتەوە،

about why high school students shouldn't learn foreign languages.

کە بۆچی نابێت خوێندکارانی ئامادەیی فێری زمانی بیانی بکرێن.

I'm going to pull out some quotes from this,

هەندێک قسەی ناو ئەمە دەرئەهێنم، و

and I want you to see if you can figure out

ئەمەوێ بزانم ئەتوانن تێبگەن لەوەی

what underlies some of these opinions and ideas.

چی لەژێر هەندێک لەم بۆچوون و بیرۆکانەیە.

"Americans rarely read the classics, even in translation."

"ئەمریکییەکان بەدەگمەن وێژەی کلاسیک ئەخوێننەوە تەنانەت لە وەرگێڕانیشدا."

So in other words, why bother learning a foreign language

کەواتە بە واتایەکی تر، بۆچی خۆت سەغڵەت بکەیت بە زمانێکی بێگانەوە

when they're not even going to read the classic in the original anyway?

ئەگەر کلاسیکە بنەڕەتەکەی خۆت بەهیچ شێوەیەک نەخوێنیتەوە؟

What's the point?

سوودی چییە؟

"Studying foreign languages in school is a waste of time,

"خوێندنی زمانی بیانی لە قوتابخانە بەهەدەردانی کاتە،

compared to other things that you could be doing in school."

بەراورد بەو شتانەی تر ئەتوانی لە قوتابخانە بیکەیت."

"Europe has a lot of language groups clustered in a relatively small space."

"ئەوروپا چەندین کۆمەڵە زمانی هەیە لە شوێنی بچووکتردا کۆبۆتەوە."

So for Americans, ah, what's the point of learning another language?

کەواتە بۆ ئەمریکا، ئاه، سودی چییە زمانێکی تر فێربیت؟

You're not really going to get a lot of bang for your buck out of that.

هێندە سوود نابینیت لەو هەموو خۆ ماندوو کردنەت.

This is my favorite,

ئەمەیان خوازراوترینە لەلام،

"A student in Birmingham would have to travel

"خوێندکارێکی بێرمینگهام ئەبێ نزیکەی

about a thousand miles to get to the Mexican border,

هەزار میل گەشت بکات بۆ سنوورەکانی مەکسیک، و

and even then, there would be enough people who speak English to get around."

تەنانەت ئەوکاتەش، هێندە خەڵکی لێئەبێت بە ئینگلیزی قسە بکەن ڕێگای خۆی بدۆزێتەوە."

In other words, if you can kind of wave your arms around,

بە واتایەکی تر، ئەگەر بتوانیت دەستت بەرز بکەیتەوە و

and you can get to where you're going,

بتوانیت بچیت بۆ شوێنەکەی ئەتەوێت،

then there's really no point in learning another language anyway.

کەواتە هیچ سوودێکی نییە بۆت فێری زمانێکی تر ببیت.

What underlies a lot of these attitudes is the conceptual metaphor,

هۆکارێکی بەشێکی زۆری ئەم بیروباوەڕە خواستنێکی باوە،

language is a tool.

زمان ئامرازە. و

And there's something that rings very true about this metaphor.

شتێکیش هەیە کە هەتا ڕادەیەک ڕاستە لەبارەی ئەم خواستنەوە.

Language is kind of a tool

زمان جۆرێکە لە ئامراز

in that, if you know the local language, you can do more than if you didn't.

ڕاستییەکەی، ئەگەر زمانی شوێنەکە بزانیت، باشتر کارت پێئەکرێت وەک لەوەی نەیزانیت.

But the implication is that language is only a tool,

بەڵام ئاماژە بەوە ئەکات کە زمان تەنیا ئامرازێکە، و

and this is absolutely false.

ئەوەش بەدڵنیاییەوە هەڵەیە.

If language was a tool, it would honestly be a pretty poor tool.

ئەگەر زمان ئامرازێک بوایە، ڕاشکاوانە ئامرازێکی زۆر هەژار ئەبوو.

And we would have abandoned it long ago for something that was a lot better.

ماوەیەکی زۆر لەمەوبەریش وازمان لێئەهێنا بۆ شتێکی زۆر باشتر.

Think about just any sentence.

بیر لە هەر ڕستەیەک بکەرەوە کە ئەتەوێت.

Here's a sentence that I'm sure I've said in my life: "Yesterday I saw Kyn."

ئەمە ڕستەیەکە کە دڵنیام پێشتر وتوومە: "دوێنێ کینم بینی."

I have a friend named Kyn.

هاوڕێیەکم هەیە ناوی کینە.

And when I say this sentence, "Yesterday I saw Kyn,"

کە ئەم ڕستەیەش ئەڵێم، "دوێنێ کینم بینی،"

do you think it's really the case

بەڕاستی پێتوایە کە

that everything in my mind is now implanted in your mind

هەموو ئەوەی لە مێشکی منایە ئێستا خراوەتە مێشکی تۆشەوە

via this sentence?

لەڕێگەی ڕستەیەکەوە؟

Hardly, because there's a lot of other stuff going on.

قورسە، چونکە چەندین شتی تر هەیە کە ئەگوزەرێت.

Like, when I say "yesterday,"

وەک، کە ئەڵێم "دوێنێ،"

I might think what the weather was like yesterday because I was there.

لەوانەیە بیر بکەمەوە دوێنێ کەشەکەی چۆن بووە چونکە لەوێ بووم.

And if I'm remembering,

ئەگەر بیریشم بێت،

I'll probably remember there was something I forgot to mail, which I did.

لەوانەیە بیرم بکەوێتەوە شتێک هەبووە بیرم چووە بینێرم، کە وابووە.

This was a preplanned joke, but I really did forget to mail something.

ئەمە گاڵتەیەکی پلان بۆ دانراوبوو، بەڵام بەڕاستی بیرم چوو شتێک بنێرم.

And so that means I'm going to have to do it Monday,

ئەوەش واتای ئەوەیە کە ئەبێت ڕۆژی دوو شەممە بیکەم،

because that's when I'm going to get back home.

چونکە ئەوکاتەیە کە ئەچمەوە ماڵەوە.

And of course, when I think of Monday,

بێگوماینش، کە بیر لە دووشەممە ئەکەمەوە،

I'll think of "Manic Monday" by the Bangles. It's a good song.

بیر لە "دووشەمەی شێتانە"ی بانگڵس ئەکەمەوە. گۆرانییەکی خۆشە.

And when I say the word "saw," I think of this phrase:

کاتێکیش وشەی "بینیم" ئەڵێم، بیر لەم دەستەواژەیە ئەکەمەوە:

"'I see!' said the blind man as he picked up his hammer and saw."

"تێگەشتم! 'پیاوە پیرەکە کاتێک چەکوش و مشارەکەی هەڵگرت."

I always do.

هەمووکات بیرم ئەکەوێتەوە.

Anytime I hear the word "saw" or say it, I always think of that,

هەرجارێک کە گوێم لە وشەی "بینیم" ئەبێت، هەر بیر لەوە ئەکەمەوە،

because my grandfather always used to say it,

چونکە باپیرم هەمووکات ئەیوت،

so it makes me think of my grandfather.

بۆیە واملێئەکات بیر لە باپیرم بکەمەوە.

And we're back to "Manic Monday" again, for some reason.

ئینجا لەبەر هۆکارێک دووبارە ئەچینەوە سەر "دووشەممەی شێتانە".

And with Kyn, when I'm saying something like, "Yesterday I saw Kyn,"

لەگەڵ کینیش، کاتێک شتێک ئەڵێم وەک "دوێنێ کینم بینی،'

I'll think of the circumstances under which I saw him.

بیر لە هەلومەرجەکانی ئەو کاتە ئەکەمەوە کە تیایا بینیم. و

And this happened to be that day. Here he is with my cat.

ئەمەش ئەو ڕۆژە بوو. ئەمەتا لەگەڵ پشیلەکەما.

And of course, if I'm thinking of Kyn,

بێگومانیش، بیر لە کین ئەکەمەوە،

I'll think he's going to Long Beach State right now,

بیر ئەکەمەوە کە ئەو ئێستا ئەچێت بۆ زانکۆی لۆنگ بیچ،

and I'll remember that my good friend John and my mother

بیرم ئەکەوێتەوە کە جۆنی هاوڕێم و دایکم

both graduated from Long Beach State,

هەردووکیان زانکۆی لۆنگ بیچیان تەواوکردووە،

my cousin Katie is going to Long Beach State right now.

کەیتی پورزاشم لەمکاتەیا ئەچێت بۆ زانکۆی لۆنگ بیچ.

And it's "Manic Monday" again.

دووبارە ئەوەش "دووشەممەی شێتانە".

But this is just a fraction of what's going on in your head

بەڵام ئەمە تەنیا بەشێکی ئەوەیە کە بە مێشکتا یەت

at any given time while you are speaking.

لە کاتێکی دیاریکراودا کاتێک قسە ئەکەیت.

And all we have to represent the entire mess

هەموو ئەوەشی ئەمانەوێت بۆ نیشاندانی ئەو هەموو شێواوییەی

that is going on in our head, is this.

کە لە سەرەتا ڕووئەیات، ئەمەیە.

I mean, that's all we got.

مەبەستم ئەوەیە، هەر ئەمەمان هەیە.

(Laughter)

(پێکەنین)

Is it any wonder that our system is so poor?

جێی سەرسوڕمانە کە سیستمەکەمان هێندە خراپە؟

So imagine, if I can give you an analogy,

بۆیە بیهێنەرە بەرچاوت، ئەگەر بتوانم لەیەکچوونێکتان بەمێ،

imagine if you wanted to know what is it like to eat a cake,

بیهێننە بەرچاوتان بتانەوێت لەچی ئەچێت ئەگەر کێکێک بخۆیت،

if instead of just eating the cake,

لەجیاتی خواردنی کێکەکە،

you instead had to ingest the ingredients of a cake,

تەنیا پێکهاتەکانی کێکەکە بخۆیت،

one by one,

یەک بە یەک،

along with instructions

لەگەڵ ڕێنماییەکانا

about how these ingredients can be combined to form a cake.

دەربارەی ئەوەی چۆن ئەکرێت ئەم پێکهاتانە تێکەڵبکرێت بۆ دروستکردنی.

You had to eat the instructions, too.

پێویستە ڕێنماییەکانیش بخۆیت.

(Laughter)

(پێکەنین)

If that was how we had to experience cake,

ئەگەر ناچاربووینایە ئاواهی ئەزموونی کێکمان بکردایە،

we would never eat cake.

هەرگیز کێکمان نەئەخوارد.

And yet, language is the only way -- the only way --

هێشتا، زمانیش تەنیا ڕێگەیە -- تەنیا ڕێگەیە --

that we can figure out what is going on here, in our minds.

کە بتوانین لەڕێگەیەوە بزانین چی ڕووئەیات، لە مێشکمانا.

This is our interiority,

ئەمە ناخی ئێمەیە،

the thing that makes us human,

ئەو شتەی ئەمانکات بە مرۆڤ،

the thing that makes us different from other animals,

ئەوەی وامان لێئەکات جیاواز بین لە گیاندارەکانی تر،

is all inside here somewhere,

هەمووی لێرەیایە لە شوێنێکا، و

and all we have to do to represent it is our own languages.

هەموو ئەوەی پێویستە بیکەین بۆ نیشاندانی زمانی خۆمانە.

A language is our best way of showing what's going on in our head.

زمان باشترین ڕێگەمانە بۆ نیشاندانی ئەوەی چی ئەگوزەرێت لەناو مێشکمانا.

Imagine if I wanted to ask a big question, like:

بیهێننە بەرچاوتان ئەگەر بمەوێت پرسیارێکی گەورە بکەم، وەک:

"What is the nature of human thought and emotion?"

"سرووشتی بیرکردنەوە و سۆزی مرۆڤ چییە؟"

What you'd want to do

ئەوەی پێویستە بیکەیت

is you'd want to examine as many different languages

ئەوەیە سەیری چەندین زمانی هەمەجۆر بکەیت

as possible.

کە بتوانیت.

One isn't just going to do it.

تەنیا یەکێک بەس نابێت.

To give you an example,

نموونەیەکتان بەمێ،

here's a picture I took of little Roman,

ئەمە وێنەیەکی ڕۆمانی بچووکە گرتوومە،

that I took with a 12-megapixel camera.

کە بە کامێرایەکی ١٢ مێگا پیکسڵی گرتوومە.

Now, here's that same picture with a lot fewer pixels.

ئێستا، ئەمە هەمان وێنەیە بە پیکسڵی کەمترەوە.

Obviously, neither of these pictures is a real cat.

دیارە، هیچ کام لەم وێنانە پشیلەیەکی ڕاستەقینە نییە.

But one gives you a lot better sense of what a cat is than the other.

بەڵام یەکێکیان زۆر باشتر تێگەشتنت ئەیاتێ لەسەر پشیلە وەک لەوی تر.

Language is not merely a tool.

زمان تەنیا ئامراز نییە.

It is our legacy,

ئەوە میراتی ئێمەیە،

it's our way of conveying what it means to be human.

رێگایەکی ئێمەیە بۆ گەیاندنی ئەوەی واتای چییە مرۆڤ بیت.

And of course, by "our" legacy, I mean all humans everywhere.

بێگوماینش، بە "میراتی"ییەکەمان، مەبەستم هەموو مرۆڤەکانە.

And losing even one language makes that picture a lot less clear.

لەدەستدانی یەک زمانیش وا ئەکات ئەو وێنەیە زۆر ناڕوونتر بێت.

So as a job for the past 10 years

بۆیە وەک کارێک بۆ ١٠ ساڵی ڕابردوو و

and also as recreation, just for fun,

هەروەها درووستکردنەوەیەک، هەر بۆ خۆشی،

I create languages.

زمان درووست ئەکەم.

These are called "conlangs,"

بەمانە ئەوترێت "کۆنلانگەکان،"

short for "constructed languages."

کورتکراوەیەک بۆ زمانە درووستکراوەکان.

Now, presenting these facts back to back,

ئێستا، کە ئەم ڕاستیانە ئەخەمە ڕوو یەک بەدوای یەکا،

that we're losing languages on our planet

کە چەندین زمان لەناو ئەچن لەسەر هەسارەکەمان و

and that I create brand-new languages,

منیش زمانی نوێ درووست ئەکەم،

you might think that there's some nonsuperficial connection

لەوانەیە بیر بکەنەوە کە بەستنەوەیەکی نا ڕووکەشی هەیە

between these two.

لەنێوان ئەم دوانەیا.

In fact, a lot of people have drawn a line between those dots.

ڕاستییەکەی، چەندین کەس هێڵێکیان کێشاوە لەنێوان ئەو خاڵانەیا.

This is a guy who got all bent out of shape

ئەمە پیاوێکە کە زۆر تووڕە بوو

that there was a conlang in James Cameron's "Avatar."

کە زمانێکی دروستکراو هەبوو لە فیلمی "ئەڤاتار"ی جەیمس کامیرۆندا.

He says,

ئەڵێت،

"But in the three years it took James Cameron

"لەو سێ ساڵەدا کە جەیمس کامیرۆن پێویستی پێبوو

to get Avatar to the screen, a language died."

بۆ ئەوەی ئەڤاتار بخاتە سەر شاشەکان، زمانێک مرد."

Probably a lot more than that, actually.

ڕاستییەکەی، لەوانەیە زۆر لەوەش زیاتر.

"Na'vi, alas, won't fill the hole where it used to be ..."

"زمانی ناڤی، ئەو کونە پڕناکاتەوە کە ئەبوو لەسەری بێت.. "

A truly profound and poignant statement --

وتارێکی زۆر کاریگەر و توند --

if you don't think about it at all.

ئەگەر هیچ بیری لێنەکەیتەوە.

(Laughter)

(پێکەنین)

But when I was here at Cal,

بەڵام ئەوکاتەی لێرەبووم لە کالیفۆرنیا،

I completed two majors.

دوو پسپۆڕیم تەواوکرد.

One of them was linguistics, but the other one was English.

یەکێکیان لە زمانەوانیدا، بەڵام ئەوەی تریان لە ئینگلیزیا بوو.

And of course, the English major, the study of English,

بێگومانیش، پسپۆڕی ئینگلیزیش، خوێندنی زمانی ئینگلیزی،

is not actually the study of the English language, as we know,

ڕاستییەکەی خوێندنی ئەو زمانی ئینگلیزییە نییە، کە ئەیزانین،

it's the study of literature.

خوێندنی بابەتە وێژەییەکانە.

Literature is just a wonderful thing,

وێژە بوارێکی زۆر سەرسوڕهێنەرە،

because basically, literature, more broadly, is kind of like art;

چونکە وێژە، بەشێوەیەکی فراوانتر، هەر وەک هونەر وایە؛

it falls under the rubric of art.

ئەکەوێتە ژێر شێوازی هونەرەوە. و

And what we do with literature,

بە بەکارهێنانی وێژە چی ئەکەین،

authors create new, entire beings and histories.

نووسەرەکان، بوون و مێژووی تەواو نوێ درووست ئەکەن.

And it's interesting to us to see

سەرنجڕاکێشە بۆمان ببینین

what kind of depth and emotion and just unique spirit

چی جۆرە قوڵی و سۆزێک و ڕۆحێکی تایبەتی

authors can invest into these fictional beings.

ئەکرێت لەلایەن نووسەرەکانەوە بخرێتە ناو ئەم بوونە خەیاڵییانە.

So much so, that, I mean -- take a look at this.

مەبەستم ئەوەیە بەشێوەیەکە -- سەیری ئەمە بکەن.

There's an entire series of books

زنجیرەیەک کتێب هەیە

that are written about fictional characters.

نوسراوە دەربارەی کەسایەتی خەیاڵی.

Like, the entire book is just about one fictional, fake human being.

هەموو کتێبەکە دەربارەی یەک بوونی خەیاڵی، ساختەی مرۆڤە.

There's an entire book on George F. Babbitt

یەک کتێبی تەواوەتی هەیە لەسەر جۆرج بابیت

from Sinclair Lewis's "Babbitt,"

لە کتێبی "بابیت"ی سینکلێر لێویس، و

and I guarantee you, that book is longer than "Babbitt,"

گرنتی ئەوەتان ئەیەمێ ئەو کتێبە، درێژترە لە کتێبی "بابیت" خۆی

which is a short book.

کە کتێبێکی کورتە.

Does anybody even remember that one?

هیچ کەسێک هەر بیریشێتی؟

It's pretty good, I actually think it's better than "Main Street."

زۆرباشە، ڕاستییەکەی بەلای منەوە لە کتێبی "مەین ستریت"ی باشترە.

That's my hot take.

ئەوە بۆچوونی منە.

So we've never questioned the fact that literature is interesting.

هەرگیز گومانمان لەو ڕاستییە نەبووە کە بواری وێژە سەرنجڕاکێشە.

But despite the fact,

بەڵام سەرەڕای ڕاستییەکە،

not even linguists are actually interested in what created languages can tell us

تەنانەت زمانەوانەکانیش گرنگی نادەن بەوەی زمانە درووستکراوەکان ئەتوانن

about the depth of the human spirit just as an artistic endeavor.

پێمان بڵێن دەربارەی قوڵی ڕۆحی مرۆڤ وەک هەوڵێکی هونەرییانە.

I'll give you a nice little example here.

نموونەیەکی بچووکتان ئەیەمێ لێرەیا.

There was an article written about me

وتارێک نوسرابوو لەسەرم

in the California alumni magazine a while back.

ماوەیەک لەمەوبەر لە گۆڤارێکی کالیفۆرنیا.

And when they wrote this article,

کە ئەم وتارەشیان نوسیبوو،

they wanted to get somebody from the opposing side,

ویستیان کەسێک لەلایەنی بەرامبەرەوە بێنن،

which, in hindsight, seems like a weird thing to do.

کە ئەگەر دواتر سەیری بکەیت، لە شتێکی سەیر ئەچێت بیکەیت.

You're just talking about a person,

تۆ تەنیا باسی کەسێک ئەکەیت، و

and you want to get somebody from the opposing side of that person.

ئەتەوێت کەسێک بێنیت لە لایەنی بەرامبەری ئەو کەسە.

(Laughter)

(پێکەنین)

Essentially, this is just a puff piece, but whatever.

ئەمە پارچە نوسراوێکە زیاد لەپێویست گەورە کراوە.

So, they happened to get

بۆیە توانیان

one of the most brilliant linguists of our time,

یەکێک لە زیرەکترین زمانزانەکانی سەردەمی خۆمان بێنن،

George Lakoff, who's a linguist here at Berkeley.

جۆرج لاکۆف، کە زمانزانێکە لە بێرکلی.

And his work has basically forever changed the fields of linguistics

کارەکەشی بۆ هەتا هەتایە بواری زمانەوانی و

and cognitive science.

زانستی توانای فێربوونی گۆڕی.

And when asked about my work and about language creation in general,

کاتێکیش پرسیاری لێکرا دەربارەی کارەکەم و دەربارەی زمان درووستکردن بە گشتی،

he said, "But there's a lot of things to be done in the study of language.

وتی، "بەڵام زۆر شت هەیە بکرێت لە خوێندنی زماندا.

You should spend the time on something real."

پێویستە کات لە شتێکی ڕاستەقینەدا بەسەر بەریت."

Yeah.

بەڵێ،

"Something real." Does this remind you of anything?

"شتێکی ڕاستەقینە." ئەمە هیچتان بیر ئەهێنێتەوە؟

To use the very framework that he himself invented,

بەکارهێنانی هەمان ئەو چوارچێوەی کارەی کە خۆی دایهێناوە،

let me refer back to this conceptual metaphor:

ئەمگەیەنێتەوە سەر ئەم خواستە خەیاڵییە:

language is a tool.

زمان ئامرازێکە.

And he appears to be laboring under this conceptual metaphor;

لەوەش ئەچێت کارەکانی لەژێر ئەم خواستە خەیاڵییەیا بێت؛

that is, language is useful when it can be used for communication.

کە زمان کاتێک بەسوودە کە بەکاربێت بۆ پەیوەندی.

Language is useless when it can't be used for communication.

زمان بێسوودە کاتێک ناتوانرێت بەکاربێت بۆ پەیوەندی.

It might make you wonder: What do we do with dead languages?

لەوانەیە واتلێبکات بپرسیت: چی لە زمانە مردووەکان بکەین؟

But anyway.

بەڵام بەهەرحاڵ.

So, because of this idea,

بۆیە بەهۆی ئەم بیرۆکەیەوە،

it might seem like the very height of absurdity

لەوانەیە لەوە بچێت کە لوتکەی نابەجێیە

to have a Duolingo course on the High Valyrian language

کۆرسێکی فێربوونی زمانت هەبێت لەسەر زمانی ڤالێریانی باڵا

that I created for HBO's "Game of Thrones."

کە دروستمکرد بۆ زنجیرەی "یاری تەختەکان"ی ئێچی بی ئۆ

You might wonder what, exactly, are 740,000 people learning?

لەوانەیە بپرسیت، ئەو ٧٤٠ هەزار کەسە فێری چی ئەبن؟

(Laughter)

(پێکەنین)

Well, let's take a look at it.

با سەیرێکی بکەین.

What are they learning?

فێری چی ئەبن؟

What could they possibly be learning?

ئەبێ فێری چی ببن؟

Well, bearing in mind that the other language for this --

ئەوەت لەبیربێت کە زمانەکەی تر بۆ ئەمە --

it's for people that speak English --

بۆ ئەوانەیە بە ئینگلیزی قسە ئەکەن --

English speakers are learning quite a bit.

ئەوانەی بە ئینگلیزی قسە ئەکەن زۆر شت فێر ئەبن.

Here's a sentence that they will probably never use for communication

ئەمە ڕستەیەکە کە لەوانەیە هەرگیز بەکارینەهێنن بۆ پەیوەندیکردن

in their entire lives:

بەدرێژایی ژیانیان:

"Vala ābre urnes."

"ڤالا ئابرێ ئورنیس."

"The man sees the woman."

"پیاوەکە ژنەکە ئەبینێت."

The little middle line is the gloss,

هێڵە بچووکەکەی ناوەڕاست بەشە گرنگەکەیە،

so it's word for word, that's what it says.

کەواتە وشە بە وشەیە، وا ئەڵێت. و

And they're actually learning some very fascinating things,

چەندین شتی سەرنجڕاکێشیش فێر ئەبن،

especially if they're English speakers.

بەتایبەتی ئەگەر بە ئینگلیزی قسە بکەن.

They're learning that a verb can come at the very end of a sentence.

فێری ئەوە ئەبن ئەکرێت کردار لە کۆتایی ڕستەکەیا بێت.

Doesn't really do that in English when you have two arguments.

ئەوە بەڕاستی ڕوونایات لە ئینگلیزیا کاتێک دوو مشتومڕت ئەبێت.

They're learning that sometimes

فێر ئەبن هەندێک جار

a language doesn't have an equivalent for the word "the" -- it's totally absent.

زمانێک هاوتای نییە بۆ وشەی "کە" -- بە تەواوەتی تیای نییە.

That's something language can do.

ئەوە شتێکە زمان پێی ئەکرێت.

They're learning that a long vowel can actually be longer in duration,

فێر ئەبن کە بزوێنێکی درێژ ئەکرێت درێژتر بکرێتەوە،

as opposed to different in quality,

بەراورد بە جیاوازی لە جۆرێتیا،

which is what our long vowels do; they're actually the same length.

کە بزوێنە درێژەکانی ئێمە ئەوە ئەکات؛ هەر لە ڕاستیدا هەمان درێژین.

They're learning that there are these little inflections.

فێری ئەوە ئەبن کە ئەم گۆڕانکارییە بچووکانە هەیە لە تۆنی دەنگەکانا.

Hmm? Hmm?

هممم؟ هممم؟

There are inflections called "cases" on the end of nouns --

گۆڕانکاری هەیە پێی ئەوترێت شێوەی ناو و جێناو و ئاوەڵناو لە کۆتایی بکەرەکاندا --

(Laughter)

(پێکەنین)

that tell you who does what to whom in a sentence.

کە لە ڕستەیەکدا پێت ئەڵێ کێ چی لە کێ کردووە.

Even if you leave the order of the words the same

تەنانەت ئەگەر ڕیزبەندی وشەکانیش هەر وەک خۆی بهێڵیتەوە و

and switch the endings,

کۆتاییەکان بگۆڕیت،

it changes who does what to whom.

ئەوە ئەگۆڕیت کێ چی لە کێ ئەکات.

What they're learning is that languages do things, the same things, differently.

فێری ئەوە ئەبن زمانەکان زۆر شت ئەکەن، هەمان شتەکان بەشێوەیەکی جیاواز

And that learning languages can be fun.

ئەشکرێت فێربوونی زمان شتێکی خۆشبێت.

What they're learning is respect for Language: capital "L" Language.

ئەوەی فێری ئەبن ڕێزە بۆ زمان: زمان بە کاپیتاڵکردنی پیتی یەکەم.

And given the fact that 88 percent of Americans only speak English at home,

بە لەبەرچاوگرتنی ئەو ڕاستییەش کە لەسەدا ٨٨ی ئەمریکییەکان بە ئینگلیزی قسە ئەکەن لە ماڵەوە،

I don't think that's necessarily a bad thing.

پێموانییە ئەوە شتێکی خراپ بێت.

You know why languages die on our planet?

ئەزانن بۆچی زمانەکان ئەمرن لەسەر هەسارەکەمان؟

It's not because government imposes one language on a smaller group,

لەبەر ئەوە نییە کە حکومەت زمانێک ئەسەپێنێت بەسەر کۆمەڵێکی بچووکتردا،

or because an entire group of speakers is wiped out.

یان کۆمەڵێکی تەواوەتی لەوانەی قسەی پێئەکەن نامێنن.

That certainly has happened in the past, and it's happening now,

ئەوە بەدڵنیاییەوە لە ڕابردووا ڕووی یاوە، و ئێستاش ڕووئەیات،

but it's not the main reason.

بەڵام هۆکاری سەرەکی نییە.

The main reason is that a child is born to a family

هۆکارە سەرەکییەکە ئەوەیە منداڵێک لەدایک ئەبێت بۆ ناو خێزانێک

that speaks a language that is not widely spoken in their community,

بە زمانێک قسە ئەکات کە بەشێوەیەکی بڵاو لە کۆمەڵگاکەیا قسەی پێناکرێت، و

and that child doesn't learn it.

ئەو مناڵە فێری نابێت.

Why?

بۆچی؟

Because that language is not valued in their community.

چونکە ئەو زمانە بەهای نییە لە کۆمەڵگاکەیاندا.

Because the language isn't useful.

چونکە ئەو زمانە سوودی نییە.

Because the child can't go and get a job if they speak that language.

چونکە ئەو زمانە کارێکی دەستناکەوێت ئەگەر بەو زمانە قسە بکات.

Because if language is just a tool,

چونکە ئەگەر زمان بەس ئامرازێک بێت،

then learning their native language

ئەوا فێربوونی زمانی ڕەسەنی خۆیان

is about as useful as learning High Valyrian,

هێندەی فێربوونی ڤالێریانی باڵا سوودی ئەبێت بۆیان،

so why bother?

کەواتە بۆ فێریبێت؟

Now ...

ئێستا...

Maybe language study isn't going to lead to a lot more linguistic fluency.

لەوانەیە خوێندنی زمان نەبێتە هۆی زمانپاراوییەکی زیاتر.

But maybe that's not such a big deal.

بەڵام لەوانەیە ئەوە کێشەیەکی گەورە نەبێت.

Maybe if more people are studying more languages,

لەوانەیە ئەگەر خەڵکی زیاتر فێری زمانی زیاتر ببن،

it will lead to more linguistic tolerance

ببێتە هۆی پەسەندکردنی زیاتری زمانەکان و

and less linguistic imperialism.

داگیرکاری کەمتر بەرامبەر زمانەوانی.

Maybe if we actually respect language for what it is --

لەوانەیە ئەگەر ڕێزی زمان بگرین وەک خۆی،

literally, the greatest invention in the history of humankind --

کە گرنگترین داهێنانی مرۆڤایەتییە،

then in the future,

ئەوا لە داهاتووا،

we can celebrate endangered languages as living languages,

ئەتوانین ئاهەنگ بۆ زمانە زیندووەکان بگێڕین وەک زمانی زیندوو،

as opposed to museum pieces.

وەک لەوەی ببنە پارچەی مۆزەخانەکان.

(High Valyrian) Kirimvose. Thank you.

کیریمڤۆس (ڤالێریان) زۆر سوپاس.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)