The science of cells that never get old | Elizabeth Blackburn

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

Where does the end begin?

کۆتایی لەکوێوە دەستپێدەکات؟

Well, for me, it all began with this little fellow.

بۆ من، هەمووی لەم شتە بچووکەوە دەستپێدەکات.

This adorable organism --

ئەم بوونەوەرە ڕۆح سوکە --

well, I think it's adorable --

بەلای منەوە ڕۆح سوکە --

is called Tetrahymena and it's a single-celled creature.

پێی دەوترێت تێتراهامینیا و بوونەوەرێکی تاک خانەییە.

It's also been known as pond scum.

هەروەها ناسراویشە بە گەنگی حەوز.

So that's right, my career started with pond scum.

کەواتە بەڵێ، من کارەکەم لە گەنگی حەوزەوە دەستیپێکرد.

Now, it was no surprise I became a scientist.

ئێستا، جێی سەرسوڕمان نییە کە بووم بە زانایەک.

Growing up far away from here,

کە لە شوێنێکی دوور گەورە بووم،

as a little girl I was deadly curious

بە منداڵی زۆر بە حەسرەت بووم

about everything alive.

دەربارەی هەموو شتێکی زیندوو.

I used to pick up lethally poisonous stinging jellyfish and sing to them.

زۆرجار ماسییە لیقەی ژەهراوی کوشندەم هەڵدەگرتەوە و گۆرانیم بۆ دەوتن.

And so starting my career,

بۆیە لە سەرەتای دەستپێکردندا،

I was deadly curious about fundamental mysteries

زۆر بە حەسرەت بووم دەربارەی نەزانراوە سەرەکییەکانی

of the most basic building blocks of life,

سەرەکیترین بەردی بناغەکانی ژیان، و

and I was fortunate to live in a society where that curiosity was valued.

خۆشبەخت بووم لە کۆمەڵگایەک ژیام کە ئەو حەسرەتە بەرز دەنرخێنرا تیایدا.

Now, for me, this little pond scum critter Tetrahymena

ئێستا بۆ من، ئەم گەنگی حەوزە کە پێی دەوترێ تێتراهامینا

was a great way to study the fundamental mystery

ڕێگایەکی باش بوو بۆ لێکۆڵینەوە لەسەر ئەو نەزانراوە سەرەکییانەی

I was most curious about:

زۆر حەزم بە زانینیان دەکرد:

those bundles of DNA in our cells called chromosomes.

ئەو گورزە دی ئێن ئەیانەی خانەکانمان کە پێیان دەوترێت کرۆمۆسۆمەکان. و

And it was because I was curious about the very ends of chromosomes,

بە تایبەتیش زۆر بە حەسرەت بووم بۆ زانین لەسەر کۆتاییەکانی کرۆمۆسۆمەکان،

known as telomeres.

ناسراو بە تێلۆمیرەکان.

Now, when I started my quest,

ئێستا، کە دەستم بە ئامانجەکەم کرد،

all we knew was that they helped protect the ends of chromosomes.

هەموو ئەوەی دەمانزانی ئەوەیە کە ئەمانە کۆتایی کرۆمۆسۆمەکان دەپارێزن.

It was important when cells divide.

گرنگیان هەیە لەکاتی دابەشبوونی خانەکان.

It was really important,

بەڕاستی گرنگ بوون،

but I wanted to find out what telomeres consisted of,

بەڵام ویستم بزانم تێلۆمیرەکان لە چ شتێک پێکهاتوون، و

and for that, I needed a lot of them.

بۆ ئەوە پێویستم بە زۆر بوو.

And it so happens that cute little Tetrahymena

بە ڕێکەوتیش ئەم تێتراهامینانە

has a lot of short linear chromosomes,

کرۆمۆسۆمی ڕێک و کورتی زۆرە،

around 20,000,

نزیکەی ٢٠,٠٠٠ دانە.

so lots of telomeres.

کەواتە تێلۆمیری زۆری دەبێت. و

And I discovered that telomeres consisted of special segments

بۆم دەرکەوت کە تێلۆمیرەکان پێکهاتوون لە پارچەی تایبەتی

of noncoding DNA right at the very ends of chromosomes.

دی ئێن ئەیەک کە فرمان دەرناکات لە کۆتاییەکانی کرۆمۆسۆمەکاندا.

But here's a problem.

بەڵام کێشەیەک هەیە.

Now, we all start life as a single cell.

هەموو لە یەک خانەوە ژیانمان دەستپێدەکات.

It multiples to two. Two becomes four. Four becomes eight,

دابەش دەبێت بۆ دوو. دووان دەبێت بە چوار. چواریش بە هەشت، و

and on and on to form the 200 million billion cells

بەردەوام و بەردەوام دەبێت تا دەگاتە ٢٠٠ ملیۆن ملیار خانە

that make up our adult body.

کە لەشی کەسێکی پێگەشتوو پێکدەهێنێت. و

And some of those cells have to divide thousands of times.

هەندێک لەو خانانەش پێویستە هەزارەها جار دابەش ببن.

In fact, even as I stand here before you,

ڕاستییەکەی، لەکاتێکدا کە من لێرە لەبەردەمتان وەستاوم،

all throughout my body, cells are furiously replenishing

لە تەواوی لەشمدا، خانەکان بە بەردەوامی خۆیان نوێدەکەنەوە،

to, well, keep me standing here before you.

بۆ ئەوەی بتوانم ئاوا لەبەردەمی ئێوەدا بووەستم.

So every time a cell divides, all of its DNA has to be copied,

بۆیە هەرجارێک خانەیەک دابەش دەبێت، پێویستە هەموو دی ئێن ئەیەکانی کۆپی بکرێن،

all of the coding DNA inside of those chromosomes,

هەموو دی ئێن ئەیەکانی زانیاریان لەسەرە لەو کرۆمۆسۆمانەدا،

because that carries the vital operating instructions

چونکە ئەوە زانیاری کارپێکردنی هەستیاری لەسەرە

that keep our cells in good working order,

کە وا دەکات خانەکانمان بە باشی و کاری خۆیان بکەن،

so my heart cells can keep a steady beat,

بۆ ئەوەی خانەکانی دڵم بە ڕێکی لێبدەن،

which I assure you they're not doing right now,

کە دڵنیاتان ئەکەمەوە لە ئێستایا وا نین، و

and my immune cells

خانەکانی بەرگری لەشیشم

can fight off bacteria and viruses,

بەرەنگاری بەکتریا و ڤایرۆس ببنەوە، و

and our brain cells can save the memory of our first kiss

خانەکانی مێشکیشم بتوانن یادەوەری یەکەم ماچمان هەڵگرن و

and keep on learning throughout life.

بەدرێژایی تەمەن بەردەوام بن لە فێربوون.

But there is a glitch in the way DNA is copied.

بەڵام هەڵەیەکی بچووکی هەستیار هەیە لە کۆپیکردنی دی ئێن ئەیدا.

It is just one of those facts of life.

تەنیا یەکێکە لەو ڕاستییانەی ژیان.

Every time the cell divides and the DNA is copied,

هەر جارێک خانەکە دابەشدەبێت و دی ئێن ئەیەکە کۆپی دەکرێت،

some of that DNA from the ends gets worn down and shortened,

هەندێک لە دی ئێن ئەی بەشی کۆتاییەکان لێدەبنەوە و کورت دەبنەوە، و

some of that telomere DNA.

هەندێک لەوە تێلۆمیرەکانە.

And think about it

بیریشی لێبکەنەوە

like the protective caps at the ends of your shoelace.

وەک لاسیکەکەی سەری قەیتانەکان ئەپارێزێت و ناهێڵێ شی ببنەوە.

And those keep the shoelace, or the chromosome, from fraying,

ئەوانەش قەیتانەکان یان کرۆمۆسۆمەکان دەپارێزن لەوەی کە شی ببنەوە، و

and when that tip gets too short, it falls off,

کاتێک ئەو سەرە زۆر کورت دەبێتەوە دەرئەنجام لێدەبێتەوە، و

and that worn down telomere sends a signal to the cells.

ئەو تێلۆمیرە کورت بووەوەیەش ئاماژەیەک دەنێرێت بۆ خانەکان.

"The DNA is no longer being protected."

"دی ئێن ئەیەکە چیتر پارێزراو نییە."

It sends a signal. Time to die.

ئاماژەیەک دەنێرێت. کاتی مردنە.

So, end of story.

کەواتە، کۆتایی چیرۆکەکەیە.

Well, sorry, not so fast.

ببورن، وا بەخێرایی نا.

It can't be the end of the story,

ناکرێت کۆتایی چیرۆکەکە بێت،

because life hasn't died off the face of the earth.

چونکە ژیان لەسەر ڕووی زەوی نەمردووە جارێکە.

So I was curious:

بۆیە ویستم بزانم:

if such wear and tear is inevitable,

ئەگەر ئەو لێبوونەوە و نەمانە هیچ ڕێگەی لێنەگیرێت،

how on earth does Mother Nature make sure

دایکە سرووشت چۆن دڵنیادەبێتەوە لەوەی

we can keep our chromosomes intact?

بتوانین کرۆمۆسۆمەکانمان بە پارێزراوی بهێڵینەوە؟

Now, remember that little pond scum critter Tetrahymena?

ئێستا، قەوزەی تێتراهامیناتان بیرە ئەوەی پێی دەوترێت گەنگی حەوز؟

The craziest thing was, Tetrahymena cells never got old and died.

شێتانە ترین شتی ئەوەبوو، خانەکانی تێتراهامینا قەت پیرنابن و نامرن.

Their telomeres weren't shortening as time marched on.

بە تێپەڕبوونی کات تێلۆمیرەکانیان کورت نەئەبوونەوە و بمرن.

Sometimes they even got longer.

هەندێک جار تەنانەت درێژتریش دەبوون.

Something else was at work,

شتێکی تر لە ئارایا بوو، و

and believe me, that something was not in any textbook.

باوەڕم پێبکەن، ئەو شتە لە هیچ کتێبێکدا نییە.

So working in my lab with my extraordinary student Carol Greider --

کەواتە لەکاتی ئیشکردن لە تاقیگەکەم و لەگەڵ خوێندکارە بێوێنەکەم کارۆڵ گریدەر و

and Carol and I shared the Nobel Prize for this work --

من و کارۆڵ خەڵاتی نۆبڵمان بردەوە پێکەوە بۆ ئەم کارە --

we began running experiments

دەستمان کرد بە ئەنجامدانی تاقیکردنەوە و

and we discovered cells do have something else.

بۆمان دەرکەوت کە خانەکان بەڕاستی شتێکی تریان هەیە.

It was a previously undreamed-of enzyme

ئەنزیمێک پێشتر بیری لێنەکرابۆوە

that could replenish, make longer, telomeres,

کە بتوانێت تێلۆمیرەکان نوێبکاتەوە و درێژتریان بکات، و

and we named it telomerase.

ناومان نا تێلۆمیرەیس. و

And when we removed our pond scum's telomerase,

کاتێکیش تێلۆمیرەیسی قەوزەی گەنگی حەوزمان دەرکرد،

their telomeres ran down and they died.

تێلۆمیرەکانیان کورت بووە و مردن.

So it was thanks to their plentiful telomerase

کەواتە بەهۆی تێلۆمیرەیسە زۆرەکەیانەوە بوو

that our pond scum critters never got old.

کە ئەم قەوزانە قەت پیر نەئەبوون.

OK, now, that's an incredibly hopeful message

باشە، ئێستا ئەوە پەیامێکی تەواو هیوا بەخشە

for us humans to be receiving from pond scum,

بۆ ئێمەی مرۆڤ کە بتوانین لە قەوزەی گەنگی حەوزەوە وەریگرین،

because it turns out

چونکە دەرکەوتووە

that as we humans age, our telomeres do shorten,

ئێمەی مرۆڤ لەگەڵ چوون بەتەمەندا، تێلۆمیرەکانمان کورت دەبنەوە، و

and remarkably, that shortening is aging us.

بەشێوەیەکی بەرچاویش، ئەو کورت بوونەوەیە پیرمان دەکات.

Generally speaking, the longer your telomeres,

بەشێوەیەکی گشتی قسەکەین، هەتا تێلۆمیرەکان درێژتر بن،

the better off you are.

باشترە بۆت.

It's the overshortening of telomeres

زۆر کورتبوونەوەی تێلۆمیرەکانە

that leads us to feel and see signs of aging.

دەبێتە هۆی ئەوەی هەست بە نیشانەکانی پیربوون بکەین و بیانبینین.

My skin cells start to die

خانەکانی پێستم دەست دەکەن بە مردن و

and I start to see fine lines, wrinkles.

منیش وردە وردە هێڵ و چرچی دەبینم لە پێستی خۆمدا.

Hair pigment cells die.

خانەکانی ڕەنگی قژ دەمرن.

You start to see gray.

ئیتر تاڵی سپی دەبینیت.

Immune system cells die.

خانەکانی کۆئەندامی بەرگری دەمرن.

You increase your risks of getting sick.

مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییت زیاد دەبێت.

In fact, the cumulative research from the last 20 years

ڕاستییەکەی، کۆکراوەی توێژینەوەکانی ئەم ٢٠ ساڵەی پێشوو

has made clear that telomere attrition

ئەوەی ڕوونکردۆتەوە کە کورتبوونی تێلۆمیرەکان

is contributing to our risks of getting cardiovascular diseases,

ڕۆڵ دەگێڕێت لە زیادبوونی مەترسیمان بۆ توشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ،

Alzheimer's, some cancers and diabetes,

نەخۆشی ئەلزەهەیامەر، هەندێک جۆری شێرپەنجە و شەکرە،

the very conditions many of us die of.

ئەو نەخۆشییانەی زۆربەمان بەهۆیانەوە دەمرین. و

And so we have to think about this.

بۆیە دەبێت بیر لەمە بکەینەوە.

What is going on?

چی ڕووئەیات؟

This attrition,

ئەم کورتبوونەوەیە،

we look and we feel older, yeah.

سەیری ئەکەین و هەست بە پیرتر بوون دەکەین، بەڵێ.

Our telomeres are losing the war of attrition faster.

تیلۆمیرەکانی ئێمە خێراتر شەڕی کورتبوونەوەکە دەدۆڕێنن. و

And those of us who feel youthful longer,

ئەوانەشمان کە ماوەیەکی زیاتر بە گەنجی دەمێنینەوە،

it turns out our telomeres are staying longer

دەرکەوتووە تێلۆمیرەکانمان بە درێژی دەمێننەوە

for longer periods of time,

بۆ ماوەیەکی زیاتر،

extending our feelings of youthfulness

هەستی گەنجێتیمان درێژدەکەنەوە و

and reducing the risks of all we most dread

مەترسییەکانی هەموو نەخۆشییە خراپەکان کەمدەکەنەوە

as the birthdays go by.

کاتێک تەمەنمان تێدەپەڕێت.

OK,

باشە،

seems like a no-brainer.

لەوە ئەچێ تێگەشتنی قورس بێت.

Now, if my telomeres are connected

ئێستا، ئەگەر تێلۆمیرەکانم بەسترابێتن بەوەی

to how quickly I'm going to feel and get old,

چەندێک بەخێرایی هەست بە پیربوون دەکەم و پیردەبم،

if my telomeres can be renewed by my telomerase,

ئەگەر تێلۆمیرەکانم بە تێلۆمیرەیس نوێببنەوە،

then all I have to do to reverse the signs and symptoms of aging

هەموو ئەوەی لەسەرمە بیکەم بۆ پێچەوانەکردنەوەی نیشانەکانی پیربوون

is figure out where to buy that Costco-sized bottle

ئەوەیە بزانم لەکوێ بتڵێک بکڕم کە پڕە

of grade A organic fair trade telomerase, right?

لە تێلۆمیرەیسی نمرە یەکی ئەندامی، وا نییە؟

Great! Problem solved.

تەواو! کێشەکە چارەسەر بوو.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)

Not so fast, I'm sorry.

وا بە خێرایی نا، ببورن.

Alas, that's not the case.

بەداخەوە، بەو شێوەیە نییە.

OK. And why?

باشە. ئەی بۆچی؟

It's because human genetics has taught us

لەبەر ئەوەیە کە بۆماوەیی مرۆڤ فێری کردوین

that when it comes to our telomerase,

کاتێک یەتە سەر تێلۆمیرەیسی خۆمان،

we humans live on a knife edge.

ئێمەی مرۆڤ لەسەر لێواری چەقۆیەک دەژین.

OK, simply put,

باشە، بە سادەیی بیڵێم،

yes, nudging up telomerase does decrease the risks of some diseases,

بەڵێ، زیادکردنی تێلۆمیرەیس مەترسییەکانی هەندێک لە نەخۆشییەکان کەمدەکەنەوە،

but it also increases the risks of certain and rather nasty cancers.

بەڵام مەترسییەکانی هەندێک جۆری شێرپەنجەی کوشندەش زیاد دەکات.

So even if you could buy that Costco-sized bottle of telomerase,

کەواتە ئەگەر بشتوانی ئەو بتڵە تێلۆمیرەیسە بکڕیت، و

and there are many websites marketing such dubious products,

هەندێک ماڵپەڕیش هەبن کە بتوانیت ئەو جۆرە بەرهەمانەی لێبکڕیت،

the problem is you could nudge up your risks of cancers.

کێشەکە ئەوە ئەبێت کە مەترسی خۆت بۆ شێرپەنجەکان زیاد دەکەیت. و

And we don't want that.

ئێمەش ئەوەمان ناوێت.

Now, don't worry,

باشە، خەمتان نەبێت، و

and because, while I think it's kind of funny that right now,

پێموابێت ئەمەی ئێستا جێی پێکەنینە،

you know, many of us may be thinking, "Well, I'd rather be like pond scum," ...

چونکە زۆرێک لە ئێمە بیر ئەکەنەوە ئەڵێن، باشترە وەک قەوزەی گەندی ناو حەوز بم.

(Laughter)

(پێکەنین)

there is something for us humans

شتێک هەیە بۆ ئێمەی مرۆڤ

in the story of telomeres and their maintenance.

لە چیرۆکی تێلۆمیرەیسەکان و هەوڵی هێشتنەوەیان.

But I want to get one thing clear.

بەڵام ئەمەوێ شتێک ڕوونکەمەوە.

It isn't about enormously extending human lifespan

دەربارەی درێژکردنی ماوەی ژیانی مرۆڤ

or immortality.

یان نەمری نییە.

It's about health span.

دەربارەی مەودای لەشساغ بوونە.

Now, health span is the number of years of your life

ئێستا، مەودای لەشساغی ژمارەی ئەو ساڵانەی تەمەنی خۆتە

when you're free of disease, you're healthy, you're productive,

کە بێ هیچ نەخۆشییەکیت، لەشت ساغە، توانای کارکردنت هەیە، و

you're zestfully enjoying life.

چێژیش لە ژیان دەبینیت.

Disease span, the opposite of health span,

ماوەی نەخۆش بوون، پێچەوانەی ماوەی لەشساغ بوونە،

is the time of your life spent feeling old and sick and dying.

ئەو کاتەی ژیانتە کە بەسەری دەبەیت و هەست بە نەخۆشی و پیری و نزیکە مەرگ دەکەیت.

So the real question becomes,

کەواتە پرسیارە ڕاستەقینەکە ئەوەیە،

OK, if I can't guzzle telomerase,

کەواتە ئەگەر نەتوانم تێلۆمیرەیس وەرگرم،

do I have control over my telomeres' length

کۆنترۆڵم دەبێت بەسەر درێژی تیلۆمیرەکانم و

and hence my well-being, my health,

لەشساغی و تەندروستی خۆم و

without those downsides of cancer risks?

بێ ئەو کێشانەی درووستکردنی مەترسی بۆ توشبوون بە شێرپەنجە؟

OK?

باشە؟

So, it's the year 2000.

ساڵی ٢٠٠٠ بوو.

Now, I've been minutely scrutinizing little teeny tiny telomeres

بە وردی خەریکی پشکنین بووم لەسەر ئەم تیلۆمیرە بچووکانە و

very happily for many years,

بەدڵخۆشییەوە چەندین ساڵ خەریکی بووم،

when into my lab walks a psychologist named Elissa Epel.

کاتێک دەروون ناسێک بەناوی ئیلیسا ئیپێڵ هاتە تاقیگەکەم.

Now, Elissa's expertise is in the effects of severe, chronic psychological stress

پسپۆڕی ئیلیسیا لە کاریگەری فشاری دەروونی قورس و درێژخایەنە

on our mind's and our body's health.

لەسەر تەندروستی مێشک و لەشمان.

And there she was standing in my lab,

لە تاقیگەکەمدا وەستابوو،

which ironically overlooked the entrance to a mortuary, and --

کە بەسەر شوێنی چوونە ژوورەوەی تەرمگەیەکدا دەیڕوانی، و --

(Laughter)

(پێکەنین)

And she had a life-and-death question for me.

پرسیارێکی ژیان و مردنی هەبوو بۆم.

"What happens to telomeres in people who are chronically stressed?"

چی بەسەر تێلۆمیرەکان یەت لەو کەسانەدا کە فشاری درێژخایەنیان لەسەرە؟

she asked me.

ئەو پرسیارەی لێکردم.

You see, she'd been studying caregivers,

توێژینەوەی لەسەر مناڵبەخێوکەرەکان کردووە، و

and specifically mothers of children with a chronic condition,

بەتایبەتیش دایکی منداڵەکانی کە کێشەی درێژخایەنیان هەبووە،

be it gut disorder, be it autism, you name it --

ئەگەر کێشەی ریخۆڵەبێت، ئۆتیزم، یان هەرشتێکی تر --

a group obviously under enormous and prolonged psychological stress.

کۆمەڵێک کە دەکەونە بەر فشارێکی دەروونی زۆر و درێژخایەن.

I have to say, her question

دەبێت بڵێم، پرسیارەکەی

changed me profoundly.

زۆر منی گۆڕی.

See, all this time I had been thinking of telomeres

هەموو ئەمکاتە کە بیرم لە تێلۆمیرەکان دەکردەوە

as those miniscule molecular structures that they are,

وەک پێکهاتە گەردیلە بچووکەکان، و

and the genes that control telomeres.

جینەکانی کۆنترۆڵی تێلۆمیرەکان دەکەن. و

And when Elissa asked me about studying caregivers,

کاتێک ئیلیسا لێی پرسیم دەربارەی توێژینەوە لەسەر مناڵبەخێوکەرەکان،

I suddenly saw telomeres in a whole new light.

لەناکاو تێلۆمیرەکانم لە ڕووناکییەکی تەواو جیادا بینی.

I saw beyond the genes and the chromosomes

سەروو جینەکان و کرۆمۆسۆمەکانم بینی

into the lives of the real people we were studying.

بۆناو ژیانی خەڵکە ڕاستەقینەکانی کە توێژینەوەمان دەکرد لەسەریان.

And I'm a mom myself,

منیش خۆم دایکم، و

and at that moment,

لەو کاتەدا،

I was struck by the image of these women

تاسام بە وێنەی ئەم ژنانە

dealing with a child with a condition

کە مامەڵەیان لەگەڵ دۆخێکی وادا دەکرد

very difficult to deal with, often without help.

کە مامەڵەکردن قورسە لەگەڵی، زۆرجار بەبێ یارمەتی. و

And such women, simply,

ئەم ژنانەش، بە سادەیی،

often look worn down.

لەوە دەچوو ماندوو بووبێتن.

So was it possible their telomeres were worn down as well?

کەواتە ڕێی تێدەچێت کە تێلۆمیرەکانیشیان تەواو ماندوو بووبێتن؟

So our collective curiosity went into overdrive.

کەواتە حەسرەتی هەردووکمان زۆر زیاتر بوو.

Elissa selected for our first study a group of such caregiving mothers,

ئیلیسا بۆ یەکەمین توێژینەوەمان گروپێکی لەم دایکە منداڵبەخێوکەرانەی هەڵبژارد، و

and we wanted to ask: What's the length of their telomeres

ویستمان بپرسین: درێژی تێلۆمیرەکانیان چەندە

compared with the number of years that they have been caregiving

بەراورد بە ژمارەی ساڵەکانی کە خەریکی چاودێری کردنی

for their child with a chronic condition?

منداڵەکانیان بوون کە کێشەی درێژخایەنیان هەیە؟

So four years go by

چوار ساڵ تێپەڕی و

and the day comes when all the results are in,

ئەو ڕۆژە هات کە هەموو ئەنجامەکان دەرچوون، و

and Elissa looked down at our first scatterplot

ئیلیسا سەیری یەکەمین خشتەی ئەنجامەکانی کرد و

and literally gasped,

بە تەواوەتی تاسا،

because there was a pattern to the data,

چونکە داتاکان بە شێوەیەک بوون، و

and it was the exact gradient that we most feared might exist.

هەمان ئەو شێوەیە بوو کە ئەترساین لەوەی کە پێی بگەین.

It was right there on the page.

ڕێک لەوێ بوو لەسەر لاپەڕەکە.

The longer, the more years that is,

هەتا ساڵەکان زیاتر بن،

the mother had been in this caregiving situation,

کە دایکەکان خەریکی بەخێوکردنی ئەو جۆرە منداڵانە بووبێتن،

no matter her age,

تەمەنی خۆیان هەرچەندێک بووبێت،

the shorter were her telomeres.

تێلۆمیرەکانی کورتر دەبوون.

And the more she perceived

هەتا زیاتریش وا سەیری

her situation as being more stressful,

دۆخی خۆی بکردایە کە فشاری لەسەر بێت،

the lower was her telomerase and the shorter were her telomeres.

تێلۆمیرەیسەکانی کەمتر دەبوون و تێلۆمیرەکانیشی کورتتر دەبوون.

So we had discovered something unheard of:

کەواتە شتێکمان دۆزییەوە کە پێشتر نەبیستراوە:

the more chronic stress you are under, the shorter your telomeres,

هەتا فشاری دەروونی زیاتر بێت لەسەرت، تێلۆمیرەکانت درێژتر دەبن،

meaning the more likely you were to fall victim to an early disease span

واتە ئەگەری زیاترە کە ببیت بە قوربانی ماوەیەکی کورتتری نەخۆشبوون و

and perhaps untimely death.

لەوانەشە مردنی ناوەخت.

Our findings meant that people's life events

دۆزینەوەکانمان واتای ئەوەبوو ڕووداوەکانی ژیانی خەڵک و

and the way we respond to these events

شێوەی کاردانەوەمان بۆ ئەم ڕووداوانە

can change how you maintain your telomeres.

دەکرێت گۆڕانکاری بهێنێت بەسەر توانای ڕاگرتنی تێلۆمیرەکانت.

So telomere length wasn't just a matter of age counted in years.

کەواتە درێژی تێلۆمیر تەنیا مەسەلەی ژماردنی تەمەنی نییە بە ساڵەکان.

Elissa's question to me,

پرسیارەکەی ئیلیسا بۆ من،

back when she first came to my lab, indeed had been a life-and-death question.

ئەوکاتەی کە هات بۆ تاقیگەکەم، بەڕاستی پرسیاری ژیان و مردن بوو.

Now, luckily, hidden in that data there was hope.

ئێستا، خۆشبەختانە، هیوایەک لەو زانیاریانەیا شاردرابۆوە.

We noticed that some mothers,

تێبینی ئەوەمان کرد هەندێک لە دایکەکان،

despite having been carefully caring for their children for many years,

سەرەڕای ئەوەی بۆ چەندین ساڵ بە جوانی ئاگایان لە منداڵەکانیان بووە،

had been able to maintain their telomeres.

توانیویشیانە درێژی تێلۆمیرەکانیشیان ڕاگرن.

So studying these women closely revealed that they were resilient to stress.

کەواتە توێژینەوەی سەر ئەم ژنانە دەریخست خۆیان بەهێزترن بۆ فشاری دەروونی.

Somehow they were able to experience their circumstances

بەجۆرێک توانیویانە وا ئەزموونی ئەم بارودۆخانە بکەن

not as a threat day in and day out

نەک وەک مەترسی ڕۆژانە بێت

but as a challenge,

بەڵکو وەک ململانێیەک، و

and this has led to a very important insight for all of us:

ئەمەش بووە هۆی تێگەشتنێکی زۆر گرنگ بۆ هەموومان:

we have control over the way we age

کۆنترۆڵمان هەیە بەسەر شێوەی چوون بەتەمەنمان

all the way down into our cells.

هەتا سەر تاک بە تاکی خانەکان.

OK, now our initial curiosity became infectious.

باشە، ئێستا حەسرەتی ئەوەڵمان بوو بە شتێکی درم.

Thousands of scientists from different fields

هەزارەها زانا لە چەندین بوارەوە

added their expertise to telomere research,

ئەزموونی خۆیان زیادکرد بۆ توێژینەوەی سەر تێلۆمیر، و

and the findings have poured in.

دۆزینەوەی نوێ کرا.

It's up to over 10,000 scientific papers and counting.

بەرزبۆتەوە بۆ زیاتر لە ١٠ هەزار توێژینەوەی زانستی و لە زیادبووندایە.

So several studies rapidly confirmed our initial finding

کەواتە چەندین توێژینەوە بەخێرایی دۆزینەوەی سەرەتای ئێمەی دووپاتکردەوە

that yes, chronic stress is bad for telomeres.

کە بەڵێ، فشاری درێژخایەن خراپە بۆ تێلۆمیرەکان. و

And now many are revealing

ئێستاش چەندینی تر ئاشکرای دەکەن

that we have more control over this particular aging process

کە کۆنترۆڵمان زیاترە بەسەر ئەم پرۆسە تایبەتی بەتەمەندا چوون

than any of us could ever have imagined.

زیاتر لەوەی دەتوانن بیهێننە بەرچاوی خۆتان.

A few examples:

چەند نموونەیەک:

a study from the University of California, Los Angeles

توێژینەوەیەکی زانکۆی کالیفۆرنیا، لۆس ئانجیلیس

of people who are caring for a relative with dementia, long-term,

لەسەر ئەو کەسانەی چاودێری بەردەوامی کەسێکیان دەکەن کە ئەلزەهایمەری هەیە و

and looked at their caregiver's telomere maintenance capacity

سەیری توانای مانەوەی تێلۆمیری ئەو چاودێرانەیان کرد و

and found that it was improved

بۆیان دەرکەوت کە باشتر بووە

by them practicing a form of meditation

بە ئەنجامدانی جۆرێکی تایبەتی یۆگا

for as little as 12 minutes a day for two months.

بۆ ماوەی ١٢ خولەک لە ڕۆژێکدا بۆ دوو مانگ.

Attitude matters.

هەڵوێست گرنگە،

If you're habitually a negative thinker,

ئەگەر خۆت ڕەشبینانە بیرکەیتەوە،

you typically see a stressful situation with a threat stress response,

وا دەڕوانیتە دۆخێکی فشاراوی وەک وەک مەترسییەک بۆسەر خۆت،

meaning if your boss wants to see you,

واتە ئەگەر بەڕێوبەرەکەت بیەوێ بتبینێت،

you automatically think, "I'm about to be fired,"

یەکسەر وا بیردەکەیتەوە، "خەریکە دەردەکرێم،" و

and your blood vessels constrict,

بۆرییەکانی خوێنت تەسک دەبنەوە، و

and your level of the stress hormone cortisol creeps up,

ڕێژەی هۆرمۆنی سترێس کە کۆرتیزۆڵە بەرزدەبێتەوە، و

and then it stays up,

هەر بە بەرزی دەمێنێتەوە و

and over time, that persistently high level of the cortisol

بەتێپەڕبوونی کاتیش، ئەم ڕێژە بەرزە بەردەوامەی کۆرتیزۆڵ

actually damps down your telomerase.

ڕێژەی تیلۆمیرەیسی خانەکانت کەمدەکاتەوە.

Not good for your telomeres.

باش نییە بۆ تیلۆمیرەکانت.

On the other hand,

لەلایەکی تریشەوە،

if you typically see something stressful as a challenge to be tackled,

ئەگەر وا سەیری دۆخێکی پڕ سترێس بکەیت وەک ململانێیەک،

then blood flows to your heart and to your brain,

ئەوکاتە خوێن دەچێت بۆ دڵ و مێشکت، و

and you experience a brief but energizing spike of cortisol.

ئەزمونی زیاتکردنێکی کورت و زۆر وزەبەخشی کۆرتیزۆڵ دەکەیت. و

And thanks to that habitual "bring it on" attitude,

بەهۆی هەڵوێستی خۆتەوە کە بەرەنگاری هەموو شتێک دەبیتەوە

your telomeres do just fine.

تێلۆمیرەکانت سەلامەت دەبن.

So ...

کەواتە....

What is all of this telling us?

هەموو ئەمانە چیمان پێدەڵێت؟

Your telomeres do just fine.

تێلۆمیرەکانت سەلامەت دەبن.

You really do have power to change what is happening

هێزی ئەوەت هەیە ئەوە بگۆڕیت

to your own telomeres.

کە بەسەر تێلۆمیرەکانتدا دێت.

But our curiosity just got more and more intense,

بەڵام حەسرەتت زیاتر و زیاتر قوڵتر بووەتەوە،

because we started to wonder,

چونکە دەستمان کرد بە پرسین،

what about factors outside our own skin?

ئەی شتەکانی دەرەوەی لەشی خۆمان؟

Could they impact our telomere maintenance as well?

دەکرێت ئەوانیش کاربکەنە سەر ماوەی مانەوەی تێلۆمیر؟

You know, we humans are intensely social beings.

ئێمەی مرۆڤ بوونەوەرێکی زۆر کۆمەڵایەتین.

Was it even possible that our telomeres were social as well?

دەکرێت تێلۆمیرەکانی خۆشمان شتێکی کۆمەڵایەتی بێت؟ و

And the results have been startling.

ئەنجامەکان سەرسوڕهێنەر بوون.

As early as childhood,

هەر لە منداڵییەوە،

emotional neglect, exposure to violence,

فەرامۆشکردنی سۆزی، کەوتنە بەر توندوتیژی،

bullying and racism

شەڕپێفرۆشتن و ڕەگەزپەرستی

all impact your telomeres, and the effects are long-term.

هەموو کاردەکەنە سەر تێلۆمیرەکان، و کاریگەرییەکانیش درێژخایەنن.

Can you imagine the impact on children

دەتوانن بیهێننە بەرچاوی خۆتان چی کاریگەری دەبێت

of living years in a war zone?

لەسەر منداڵەکانی لە ناوچەی جەنگدا دەژین؟

People who can't trust their neighbors

خەڵکەکانی کە ناتوانن متمانە بە دراوسێکانیان بکەن و

and who don't feel safe in their neighborhoods

هەست بە سەلامەتی ناکەن لە گەڕەکەکانی خۆیاندا

consistently have shorter telomeres.

تێلۆمیرەکانیان کورتترە.

So your home address matters for telomeres as well.

کەواتە شوێنی نیشتەجێبوونیشت گرنگە بۆ تێلۆمیرەکان.

On the flip side,

لە دیوەکەی ترەوە،

tight-knit communities, being in a marriage long-term,

کۆمەڵگاکانی نزیکن لەیەکترەوە، هاوسەرگیری درێژخایەن، و

and lifelong friendships, even,

تەنانەت هاوڕێیەتی درێژخایەنیش،

all improve telomere maintenance.

هەموو مانەوەی تێلۆمیرەکان زیاتر دەکەن.

So what is all this telling us?

کەواتە هەموو ئەمە چیمان پێدەڵێت؟

It's telling us that I have the power to impact my own telomeres,

پێمدەڵێت کە من هێزی ئەوەم هەیە کار بکەمە سەر تێلۆمیرەکانی خۆم، و

and I also have the power to impact yours.

هێزی ئەوەم هەیە کار بکەمە سەر تێلۆمیرەکانی تۆش.

Telomere science has told us just how interconnected we all are.

زانستی تێلۆمیر فێری کردین کە چۆن ژیانمان بەیەکترەوە بەستراوە.

But I'm still curious.

بەڵام هێشتا حەسرەت گرتومی.

I do wonder

پرسیاری ئەوەم لا درووست بووە

what legacy all of us

هەموومان چ میراتییەک بەجێدێڵین

will leave for the next generation?

بۆ نەوەی دوای خۆمان؟

Will we invest

هەوڵدەدەین بۆ

in the next young woman or man

ژن یان پیاوە گەنجەکانی داهاتوو

peering through a microscope at the next little critter,

بتوانن لە مایکرۆسکۆپدا سەیری خانە بچووکەکان بکەن،

the next bit of pond scum,

سەیری قەوزەی گەنگی حەوز بکەن،

curious about a question we don't even know today is a question?

پرسیارێکیان هەبێت کە ئێمە تەنانەت لەم ڕۆژەیا بیرمان لێنەکردبێتەوە؟

It could be a great question that could impact all the world.

دەکرێت پرسیارێکی گرنگ بێت کە کار بکاتە سەر هەموو جیهان. و

And maybe, maybe you're curious about you.

لەوانەشە، لەوانەشە بیر بکەیتەوە کە چی لەخۆت بکەیت.

Now that you know how to protect your telomeres,

ئێستا کە ئەزانیت چۆن ئەتوانی تێلۆمیرەکانت بپارێزیت،

are you curious what are you going to do

بیردەکەیتەوە پێویستە چی بکەیت

with all those decades of brimming good health?

بۆ ئەوەی دەیان ساڵی تر بە تەندروستی بەسەر بەریت؟ و

And now that you know you could impact the telomeres of others,

ئێستا کە ئەزانیت ئەتوانیت کاربکەیتە سەر تێلۆمیری خەڵکی تر،

are you curious

بیردەکەیتەوە

how will you make a difference?

چۆن بتوانیت جیاوازی درووستکەیت؟ و

And now that you know the power of curiosity to change the world,

ئێستا کە ئەزانیت حەسرەت گرتن بۆ زانینی شتێک چ هێزێکی هەیە بۆ گۆڕینی جیهان،

how will you make sure that the world invests in curiosity

چۆن دڵنیا دەبیتەوە لەوەی جیهان گرنگی بەو حەسرەتە بات

for the sake of the generations that will come after us?

لەبەر بەرژەوەندی نەوەکانی تری لە دوای ئێمەوە یەن؟

Thank you.

زۆر سوپاس.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)