What rivers can tell us about the earth's history | Liz Hajek

Translator: Daban Q. Jaff Reviewer: Zhila Mawlood

زۆرباشە، با وێنەی زەوی بەرزکەینەوە.

زەوی زۆر شتێکی جوانە.

من زەویناسم، بۆیە زۆر دڵم بەمە خۆش دەبێ،

بەڵام زەوی زۆر گرنگە.

All right, let's get up our picture of the earth.

بەهێزە، دەجوڵێت، بە بەردەوامیش دەگۆڕێت.

The earth is pretty awesome.

شوێنێکی دڵخۆشکەرە بۆ ژیان.

I'm a geologist, so I get pretty psyched about this,

ئەمڕۆ من دەمەوێ شێوازی بینینی خۆم باسبکەم بۆ ئێوە.

but the earth is great.

It's powerful, it's dynamic, it's constantly changing.

بەوەی چۆن زانین دەربارەی مێژووی زەوی

It's a pretty exciting place to live.

یارمەتیمان دەدات لە ڕابەری کردنمان لەو بڕیارانەی ئەمڕۆ دەیاندەین.

But I want to share with you guys today my perspective as a geologist

دەربارەی ئەوەی چۆن بۆ ماوەیەکی زۆر لەسەر زەوی بژین.

in how understanding earth's past

زۆر شتی سەرنجراکێش لەسەر ڕووی زەوی ڕوودەدەن.

can help inform and guide decisions that we make today

ئەگەر هەندێک ئەمە بهێنینە پێشەوە،

about how to sustainably live on earth's surface.

دەمەوێ تۆزێک باسی یەکێک لەو شتانەتان بۆ بکەم کە ڕوودەدات.

So there's a lot of exciting things that go on on the surface of the earth.

ماددەکان بەسەر ڕووی زەوییەوە بە بەردەوامی تێکەڵ دەبن،

If we zoom in here a little bit,

یەکێک لەو شتانەی کە ڕوودەدات ئەو ماددەیەی کە لە شاخە بەرزەکانەوە

I want to talk to you guys a little bit about one of the things that happens.

لێدەبێتەوە و دەگوازرێتەوە لەناو دەریاکەدا دەنیشێت.

Material get shuffled around earth's surface all the time,

ئەم پڕۆسەیەش بەردەوامە.

and one of the big thing that happens is material from high mountains

کاریگەریەکی زەبەلاحی هەیە لەسەر شوێنە سروشتیەکان.

ئەم نموونەیە لە باشووری هیند--

gets eroded and transported and deposited in the sea.

ئەمانە هەندێک لە گەورەترین چیاکانی جیهانن.

And this process is ongoing all the time,

لەم وێنەیەی مانگی دەستکردا دەتوانیت بیبینیت.

and it has huge effects on how the landscape works.

ڕووبارەکان ماددەکان لە شاخەکانەوە دەگوازنەوە بۆ دەریاکان.

So this example here in south India --

we have some of the biggest mountains in the world,

دەتوانی ئەم ڕوبارانە وەک بڵدۆزەر تەماشا بکەیت.

and you can see in this satellite photo

بە کورتی ڕووبارەکان پاڵ بە شاخەکانەوە دەنێن بۆ ناو دەریاکان،

rivers transporting material from those mountains out to the sea.

لێرەدا نموونەیەکتان دەدەمێ

You can think of these rivers like bulldozers.

هەندێک دەیهێنینە پێشەوە.

They're basically taking these mountains and pushing them down towards the sea.

هاوڕێیان من دەمەوێ بە تایبەتی باسی ڕووبارێکتان بۆ بکەم.

دەتوانین ئەم شێوە جوانانە ببینین کە ڕووبارەکان دروستی دەکەن

We'll give you guys an example here.

کاتێک پاڵ بەو ماددانەوە دەنێن بۆ ناو دەریاکە.

So we zoom in a little bit.

بەڵام ئەم شێوانە وەستاو نین.

I want to talk to you guys specifically about a river.

ئەم ڕووبارانە تۆزێک دەجوڵێن و بازبازێن دەکەن.

We can see these beautiful patterns that the rivers make

و ئەمەش کاریگەری بەسەر ژیانمانەوە هەیە.

as they're pushing material down to the sea,

نموونەیەکی ئەمەش ڕوباری کۆسیە.

but these patterns aren't static.

ڕووباری کۆسی شێوەیەکی سی جوانی هەیە.

These rivers are wiggling and jumping around quite a bit,

لە شاخە بەرزەکانی نیپاڵەوە یەت

and it can have big impacts on our lives.

بە تەن ماددە هەڵدەگرێت،

So an example of this is this is the Kosi River.

نیشتووی زۆر کە لە چیا بەرزەکانەوە لێکراونەتەوە،

So the Kosi River has this nice c-shaped pathway,

بە ناو هیندستاندا بڵاو دەبێتەوە

and it exits the big mountains of Nepal

ماددەکان دەجوڵێنێ .

carrying with it a ton of material,

ئەم ناوچەیە دێنینە پێشەوە

a lot of sediments that's being eroded from the high mountains,

هەندێک شتتان بۆ باس دەکەم دەربارەی چی بەسەر کۆسی دا هات.

and it spreads out across India

ئەمە نموونەیەکە کە ئەم سیستمانە چەن جوڵاون.

and moves this material.

So we're going to zoom in to this area

لەم وێنە سەتەلایتەی مانگی ٨ ی ٢٠٠٨ ،

and I'm going to tell you a little bit about what happened with the Kosi.

ئەم وێنەیە ڕەنگ کراوە

بۆ ئەوەی بۆشاییەکانی کە ڕووەکیان تێدایە بە سەوز دەرکەون

It's an example of how dynamic these systems can be.

So this is a satellite image from August of 2008,

ئاوەکەش بە شین دەرکەوێ.

لێرەشدا دیسان دەتوانی ئەو ڕێڕەوە شێوە سیە ببینیت

and this satellite image is colored

کە ڕووبارەکە دروستی دەکات کە نیپاڵ جێدێلێت.

so that vegetations or plants show up as green

ئێستاش وەرزی باران بارینی بەلێزمەیە.

and water shows up as blue.

So here again you can see that c-shaped pathway

مانگی ٨ وەرزی بارانی بەلێزمەیە لەم هەرێمەی جیهاندا.

هەموو ئەو کەسانەی کە نزیک ڕووبارێک دەژین لافاویان زۆر دیوە.

that this river takes as it exits Nepal.

And now this is monsoon season.

هەروەها هەموو ئەو شتە خراپ و وێرانکاریانەی کە لەگەڵ ئەمە دروست دەبن.

August is monsoon season in this region of the world,

بەڵام شتێکی سەرنجڕاکێش لە ٢٠٠٨ ڕوویدا،

and anyone that lives near a river is no stranger to flooding

ئەم ڕووبارە بە شێوەیەکی زۆر جیاواز جوڵا.

and the hazards and inconveniences at minimum that are associated with that.

لافاوێکی دروست کرد زۆر جیاواز لەوەی کە دەیکا.

But something interesting happened in 2008,

ئێ ڕووباری کۆسی دێتە ئێرە،

and this river moved in a way that's very different.

بەڵام هەندێک کات کە ڕووبارەکان پارچەکان پاڵ پێوە دەنێن.

It flooded in a way that's very different than it normally does.

ئەم شتانە پێکەوە دەنوسێن،

ئەم پێکەوەنوساوانەش وادەکەن کە ڕووبارەکان

So the Kosi River is flowing down here,

ڕێڕەوەکەیان بە تەواوی بگۆڕن.

ئەم وێنە سەتەلایتیە ڕێك دوای دوو هه‌فتەیە.

but sometimes as these rivers are bulldozing sediment,

they kind of get clogged,

ئەمە ڕێڕەوی پێشوو،

and these clogs can actually cause the rivers

ڕێڕەوە شێوە سییەکە،

to shift their course dramatically.

کە دەبینی شین نیە.

So this satellite image is from just two weeks later.

بەڵام ئێستا ئەم ڕێڕەوە شینەمان هەیە

Here's the previous pathway,

کە ناوەڕاستی ئەم دیمەنە دەبڕێت.

that c-shaped pathway,

ئەمەی ڕوویداوە ئەوەیە کە ڕووباری کۆسی بازی داوە،

and you notice it's not blue anymore.

و بۆ سەرچاوە هێڵی تۆمار لێرە ٤٠ میلە.

But now what we have is this blue pathway

ڕووبارەکە ٣٠ میل لایداوە زۆر بە خێرایی.

that cuts down the middle of the field of view here.

What happened is the Kosi River jumped its banks,

بۆیە ئەم ڕووبارە گیرا و بازیدا.

and for reference, the scale bar here is 40 miles.

ئەمەش وێنەیەک دوای یەک هەفتە،

This river moved over 30 miles very abruptly.

و دەبینی کە ڕێڕەوەکانی پێشوو.

دەبینی پڕۆسەی بازدانی ئەم ڕووبارە بەردەوامە

So this river got clogged and it jumped its banks.

کە ڕووبارەکە دوورتر دەکەوێتەوە لە ڕاڕەوەکەی.

Here's an image from about a week later,

and you can see these are the previous pathways,

ئەم جۆرە شوێنانە وا دەکەن بیری لێبکەیتەوە،

and you can see this process of river-jumping continues

کە ڕووبارەکان زۆر دەجوڵێن.

as this river moves farther away from its major course.

زۆر گرنگە بزانیت کەی و لە کوێ، ئەم ڕووبارانە باز دەدەن.

So you can imagine in landscapes like this,

بەڵام ئەم پڕۆسانە لای خۆشمان ڕوودەدەن.

where rivers move around frequently,

it's really important to understand when, where and how they're going to jump.

بۆیە لە ویلایەتە یەکگرتووەکان.

ڕووباری میسیسیپی هەیە کە زۆربەی ئەمریکا دەگرێتەوە.

But these kinds of processes also happen a lot closer to home as well.

پارچە لە شاخەکانی ڕۆکی دێنێ

So in the United States,

لە شوێنە بەرزە گەورەکانەوە.

we have the Mississippi River that drains most of the continental US.

هەمووی کۆ دەکاتەوە و بە هەموو ئەمریکا دەگەڕێت

لە کەنداوی مەکسیک فڕێیدەدا.

It pushes material from the Rocky Mountains

ئەم ڕێڕەوی میسیسیپیە کە دەیزانین لە ئێستادا.

and from the Great Plains.

It drains it and moves it all the way across America

بەڵام هەمیشە ئەمە ڕێڕەوەکەی نەبووە.

and dumps it out in the Gulf of Mexico.

ئەگەر مێژووی زەویناسی بهێنین.

دەتوانین ڕێڕەوەکەی پێشووی دروست بکەینەوە

So this is the course of the Mississippi that we're familiar with today,

بۆ نموونە ئەم شوێنە سوورەی ئێرە

but it didn't always flow in this direction.

ئەو شوێنەیە کە دەزانین ڕووباری میسیسیپی پارچە دێنێت

If we use the geologic record,

we can reconstruct where it went in the past.

نزیکەی ٤٦٠٠ ساڵ لەمەوپێش.

So for example, this red area here

پێش ٣٥٠٠ ساڵ جوڵا

بۆ ئەم ڕێڕەوەی کە بە پرتەقاڵی کێشراوە.

is where we know the Mississippi River flowed and deposited material

بە بەرده‌وامیش جوڵاوە.

about 4,600 years ago.

ئەمەش نزیکەی ٢٠٠٠ ساڵ پێش ئێستا،

Then about 3,500 years ago it moved

١٠٠٠ ساڵ پێشتر،

٧٠٠ ساڵ پێش ئێستا.

to follow the course outlined here in orange.

نزیکەی ٥٠٠ ساڵ پێش ئێستا بوو

And it kept moving and it keeps moving.

بوو بەم ڕێڕەوەی کە پێی ئاشناین ئەمڕۆ.

So here's about 2,000 years ago,

a thousand years ago,

ئەم پڕۆسانە زۆر گرنگن

700 years ago.

And it was only as recently as 500 years ago

بە تایبەتی ئەم ناوچەی دەلتایە.

that it occupied the pathway that we're familiar with today.

کە ئەم ڕووداوی بازی ڕووبارە لە میسیسیپی

So these processes are really important,

زەمین دروست دەکەن بۆ ئەوەی کە دەستکاری زەمینی دەریاکە بکەن.

and especially here, this delta area,

ئەمە ناوچەیەکی گرنگی نیشتەجێبوونە.

where these river-jumping events in the Mississippi

ئەم ناوچە دەلتایانە کە چڕترین شوێنی نیشتەجێبوونە لەسەر ئەم هەسارەیە.

are building land at the interface of the land and the sea.

تێگەشتن لە کارکردنی ئەم دیمەنانە.

This is really valuable real estate,

چۆن دروست بوون و چۆن بەردەوام دەگۆڕێن لە داهاتوودا

and deltas like this are some of the most densely populated areas on our planet.

زۆر گرنگە بۆ ئەوانەی لێرە دەژین.

So understanding the dynamics of these landscapes,

ڕووبارەکان دەشلەقێن.

how they formed and how they will continue to change in the future

ئەمانە هەندێک بازی گەورەترن لەوانەی باسمان کردن.

دەمەوێ هەندێک شڵەقانی ڕووبارتان پیشان بەم.

is really important for the people that live there.

بۆیه‌ ده‌چینه‌ خواره‌وه‌ بۆ ڕێڕەوی ڕووباری ئەمازۆن، و

So rivers also wiggle.

These are sort of bigger jumps that we've been talking about.

لێرەش سیستمێکی گەورەی ڕووبارمان هەیە

کە پارچەکان لە چیاکانی ئەندیز کۆدەکاتەوە و دەجوڵێنێ و پاڵیان پێوە دەنێ.

I want to show you guys some river wiggles here.

So we're going to fly down to the Amazon River basin,

بە هەموو ئەمریکای باشووردا دەیگوازێتەوە

and here again we have a big river system

لە زەریای ئەتڵەسی فڕێی دەدات.

that is draining and moving and plowing material from the Andean Mountains,

ئەگەر ئەمە بهێنینە پێشەوە، دەتوانن ئەم ڕێڕەوە چەماوە جوانانەی ڕووبار ببینن.

transporting it across South America

and dumping it out into the Atlantic Ocean.

دووبارە، زۆر جوانن بەڵام دیسان وەستاو نین.

ئەم ڕووبارانە چالاکن.

So if we zoom in here, you guys can see these nice, curvy river pathways.

دەتوانین وێنەی سەتەلایتی ٣٠ ساڵ لەمەو پێش یان زیاتر بەکاربهێنین

Again, they're really beautiful, but again, they're not static.

بۆ ئەوەی چاودێری ئەم گۆڕانانە بکەین.

خولەکێک دەوەستین و تەماشای هەر چەماوییەک و پێچێک لەم ڕووبارە دەکەین.

These rivers wiggle around.

We can use satellite imagery over the last 30 or so years

دەبینی کە لە شوێنی خۆی نامێنێتەوە بۆ کاتێکی زۆر.

to actually monitor how these change.

دەگۆڕێت و گەشەدەکات و شێوازەکەی کۆدەکاتەوە.

So take a minute and just watch any bend or curve in this river,

ئەگەر تەماشای ئەم شوێنە بەتایبەتی بکەیت.

and you'll see it doesn't stay in the same place for very long.

دەمەوێ ئێوە سەرنج بدەن لەو شێوە بازنەییە لە ڕووبارەکە

It changes and evolves and warps its pattern.

کە بەتەواوی دەقرتێت.

لە شێوەیەکی قامچی دەچێت

If you look in this area in particular,

کە لە ڕووبارەکە دەبێتەوە لە خاڵێکی دیاریکراودا.

I want you guys to notice there's a sort of a loop in the river

تەنها وەک سەرچاوەیەک، دووبارە

لەم شوێنە ڕووبارەکە ڕاڕەوەکەی ٤ میل گۆڕیوە.

that gets completely cut off.

It's almost like a whip cracking

and snaps off the pathway of the river at a certain spot.

لە نزیکەی وەرزێک یان دووان.

So just for reference, again,

بۆیە ئەو دیمەنانەی کە ئێمە لە ناویاندا دەژین لەسەر زەوی.

in this location, that river changed its course over four miles

کە ئەم ماددەیە لەسەر چیاکانەوە دێتە خوارێ

دەگوازرێتەوە بۆ دەریا،

over the course of a season or two.

بە بەردەوامی دەشلەقێن.

So the landscapes that we live in on earth,

بەبەردەوامی دەگۆڕێن،

دەبێ بتوانین لەو پڕۆسەیە تێبگەین

as this material is being eroded from the mountains

بۆ ئەوەی بتوانین لەم شوێنانە بژین.

and transported to the sea,

are wiggling around all the time.

بەڵام ئەوە شتێکی گرانە ئەگەر تەنها زانیاری کە هەمانبێت

They're changing all the time,

and we need to be able to understand these processes

ئەوە بێت کە لەسەر زەوی دەگوزەرێ لەمڕۆدا.

so we can manage and live sustainably on these landscapes.

وایە؟ چاودێریەکی زۆرمان نییە.

But it's hard to do if the only information we have

تەنها نزیکەی ٣٠ ساڵ لە وێنەی سەتەلایتمان هەیە ، بۆ نموونە.

is what's going on today at earth's surface.

چاودێری زیاترمان دەوێ بۆ ئەوەی لەم پڕۆسانە تێبگەین.

Right? We don't have a lot of observations.

بە زیادەش، دەبێ بزانین

We only have 30 years' worth of satellite photos, for example.

ئەم شوێنانە چۆن دەگۆڕێن لەگەڵ گۆڕانی کەشدا

بۆ گۆڕانی بەکارهێنانی زەمین

We need more observations to understand these processes more.

لەبەرئەوەی ئێمە بە بەردەوامی ڕووی زەوی دەستکاری دەکەین و پڕی دەکەینەوە.

And additionally, we need to know

how these landscapes are going to respond to changing climate

لێرەدا تاشە بەردەکان دێن.

لە کاتێکدا ڕووبارەکان دەڕۆن.

and to changing land use

as we continue to occupy and modify earth's surface.

لەو کاتەی کە ماددەکان لە چیاکانەوە دێنن بۆ دەریا.

So this is where the rocks come in.

هەندێک جار بەشێک لە لم و قوڕ و بەرد لە ناو زەمینەکە گیردەخۆن.

So as rivers flow,

ئەو شتانەی کە گیر دەخۆن دەنێژرێن.

as they're bulldozing material from the mountains to the sea,

لەگەڵ کاتدا نیشتووی گەورەی ئەستوورمان دەست دەکەوێت.

sometimes bits of sand and clay and rock get stuck in the ground.

دواییش دەبێ بە تاشەبەرد.

And that stuff that gets stuck in the ground gets buried,

ئەمە واتای ئەوەیە دەتوانین بێین بۆ شوێنی لەمجۆرە

and through time, we get big, thick accumulations of sediments

کە لەوێ بەردی نیشتووی گەورەی ئەستوور دەبینین.

و بشگەڕێینەوە بە مێژوودا

that eventually turn into rocks.

تەماشا بکەین لە پێشتر ئەم شوێنانە چۆن بوون.

What this means is that we can go to places like this,

دەتوانین ئەمە بکەین بۆ درووستکردنەوە و

where we see big, thick stacks of sedimentary rocks,

تێگەشتن لەوەی جوگرافیای زەوی چۆن پەرەی سەندووە.

and go back in time

and see what the landscapes looked like in the past.

ئەمانە زۆر باشیشن.

We can do this to help reconstruct

لەبەر ئەوەی زەوی مێژوویەکی ئەفسانەیی هەبووە، وایە؟

and understand how earth landscapes evolve.

ئەم ڤیدیۆیە بریتیە لە دروستکردنەوەی زەوی کۆن

This is pretty convenient, too,

because the earth has had sort of an epic history. Right?

بۆ ٦٠٠ ملیۆن ساڵی سەرەتای تەمەنی زەوی.

So this video here is a reconstruction of paleogeography

تەنها هەندێک کات لێرە.

کاتێک چینەکانی دەسوڕێنەوە،

for just the first 600 million years of earth's history.

دەزانین کەش گۆڕاوە و ئاستی دەریا گۆڕاوە،

چەندین شوێنی جیاوازمان هەیە

So just a little bit of time here.

So as the plates move around,

چەندین ژینگەی جیاواز کە دەتوانین بڕۆینەوە--

we know climate has changed, sea level has changed,

ئەگەر ئامێری کات مان هەبێت--

دەتوانین بگەڕێینەوە و تەماشای بكه‌ین،

we have a lot of different types of landscapes

و بەڕاستی پێویستمان بە ئامێری کات گەڕاندنەوە هەیە

and different types of environments that we can go back --

چونکە دەتوانین تەماشای ئەوە بکەین چۆن بەردەکان نیشتوون لەم کاتانە.

if we have a time machine --

نموونەیەکی ئەمەتان دەدەمێ

we can go back and look at,

دەتانگەڕێنمەوە بۆ کاتێکی تایبەتی لە مێژووی زەویدا.

and we do indeed have a time machine

because we can look at the rocks that were deposited at these times.

نزیکەی ٥٥ ملیۆن ساڵ لەمەو پێش، گەرمبوونەوەیەکی زۆر لە پڕ هەبوو،

ئنجا ئەوە بوو بڕێکی زۆری دووئۆکسیدی کاربۆن

So I'm going to give you an example of this

and take you to a special time in earth's past.

چووە ناو کەشی زەویەوە.

بووە هۆی گەرمبوونەوەیەکی کەشی جیهانی زۆری لە پڕ.

About 55 million years ago, there was a really abrupt warming event,

and what happened was a whole bunch of carbon dioxide

کە ئەڵێم گەرم ، مەبەستم زۆر گەرمە،

was released into earth's atmosphere,

کە هەندێک شت هەبووە وەک تیمساح و دار خورما هێندەی

and it caused a rapid and pretty extreme global warming event.

باکوری کەنەدا دوور ڕۆشتووە و هەروەها بۆ باشوریش هەتا پاتاگۆنیا

And when I say warm, I mean pretty warm,

ئەمە کاتێکی زۆر گەرم بوو لە پڕێکیشدا ڕوویدا

that there were things like crocodiles and palm trees

ئێ دەتوانین چی بکەین

ئەگەر بتوانین بگەڕێینەوە ئەو بەردانە بدۆزینەوە کە لەو کاتە لەوێ نیشتوون

as far north as Canada and as far south as Patagonia.

So this was a pretty warm time and it happened really abruptly.

بتوانین ئەو شوێنە دروست بکەینەوە کە بەهۆی گەرمبوونەوە دروست بوو.

So what we can do

ئێ، ئەمە، بەردە.

is we can go back and find rocks that were deposited at this time

(پێکەنین)

and reconstruct how the landscape changed in response to this warming event.

ئەمە شاخێکی بەرده‌.

ئەم شتە زەردە.

لە ڕاستیدا ئەمە ڕووباری پاشماوەیە.

So here, yay, rocks.

وەک ئەو ڕوونکردنەوەیەی نیشانمدان،

(Laughter)

ئەمانە نیشتووی ٥٥ ملیۆن ساڵ لەمەو پێشن.

Here's a pile of rocks.

This yellow blob here,

وەکو زه‌ویناس، دەتوانین بڕۆین و لە پێشەوە تەماشا بکەین

this is actually a fossil river,

so just like this cartoon I showed,

ئەو شوێنەش دروست بکەینەوە.

these are deposits that were laid down 55 million years ago.

ئەمەش نموونەیەکی دیکەیە.

ئەم شتە زەردە ڕووباری پاشماوەیە.

As geologists, we can go and look at these up close

ئەمەش دانەیەکی دیکە لەسەری.

and reconstruct the landscape.

دەتوانین بڕۆین و بە وردی تەماشا بکەین و پێوانە بکەین و ڕوونکردنەوە بکەین

So here's another example.

دەتوانین شتەکان بپێوین.

The yellow blob here is a fossil river.

بۆ نموونە ، ئەو شتانەی لێرە دیاریم کردوون

Here's another one above it.

پێمان دەڵێ کە ڕووبارێکی دیاری کراو نزیکەی ٣ پێ قوڵ بووە.

We can go and look in detail and make measurements and observations,

دەتوانی لەگەڵ ئەم ڤیدیۆیە جوانە بڕۆیت

and we can measure features.

For example, the features I just highlighted there

وەک وابێ ٥٥ ملیۆن ساڵ پێش ئێستا بێ

tell us that this particular river was probably about three feet deep.

ئەو شتە سوورباوانەی کە لەسەر و خواری ئەو کەناڵانەن،

ئەوانە نیشتووی خاکی کۆنن.

You could wade across this cute little stream

بۆیە دەتوانین تەماشای ئەوانە بکەین و پێمان بلێن چی ژیاوە و گەورە بووە لێرە

if you were walking around 55 million years ago.

The reddish stuff that's above and below those channels,

و تێبگەین لەوەی چۆن ئەم ڕووبارانە لەگەڵ لافاوەکان کارلێکیان کردووە.

those are ancient soil deposits.

So we can look at those to tell us what lived and grew on the landscape

دەتوانین بە وردی تەماشای بکەین و دروستی بکەینەوە بە تایبەتمەندییەوە

and to understand how these rivers were interacting with their floodplains.

چۆن ئەم ڕووبارانە لافاویان دروست کردووە ئەم ناوچانە چۆن بوون

کاتێک ئەمە بۆ ناوچەیەکی دیاریکراو دەکەین

So we can look in detail and reconstruct with some specificity

لەم کاتەدا،

ئەگەر تەماشای ئەوە بکەین چی ڕوویداوە پێش ئەوەی ئەم گەرمبوونە لە پڕە دروستبێت،

how these rivers flowed and what the landscapes looked like.

So when we do this for this particular place

ڕووبارەکان ڕێڕەوەکەیان بەناو شاخەکاندا هەڵکۆڵیوە بۆ ناو دەریاکە،

at this time,

بە نزیکەی لەوە دەچن کە نیشانمدان لە ڕاڕەوی ڕووباری ئەمازۆن.

if we look what happened before this abrupt warming event,

the rivers kind of carved their way down from the mountains to the sea,

بەڵام ڕێک ئەوکاتەی کەشەکە گۆڕا،

ڕووبارەکان بە تەواوی گۆڕان.

and they looked maybe similar to what I showed you in the Amazon River basin.

لەناکاو زۆر پانوپۆڕتر بوون،

زیاتر دەهاتن و دەچوون بەناوچەکەدا.

But right at the onset of this climate change event,

the rivers change dramatically.

لە کۆتاییدا، ڕووبارەکان گەڕانەوە بۆ حاڵەتێک کە زیاتر لەوە دەچوو

All of a sudden they got much broader,

and they started to slide back and forth across the landscape more readily.

کە پێش ئەوەی کەشەکە بگۆڕێت چۆن بوو.

Eventually, the rivers reverted back to a state that was more similar

بەڵام کاتێكی زۆر زۆری پێچوو.

دەتوانین بە کاتی زەویدا بگەڕێینەوە و ئەم شێوازانە دروست بکەینەوە

to what they would have looked like before this climate event,

و تێبگەین چۆن شوێنەکانی زەوی گۆڕانیان بەسەرا هاتووە

but it took a long, long time.

بە کاردانەوە بۆ گۆڕانی کەشی لەم شێوەیە و بەکارهێنانی زەمین.

So we can go back in earth's time and do these kinds of reconstructions

هەندێ لە ڕێگەکانی ڕووبارەکان دەگۆڕێن

and understand how earth's landscape has changed

یان هۆکاری گۆڕانی شێواز و جوڵەی ڕووبارەکان

in response to a climate event like this or a land use event.

بەهۆی شتی وەک زیادبوونی ئاوی سەرزەوییەوەیە

So some of the ways that rivers change

or the reasons that rivers change their pattern and their movements

کاتێک کەش گەرمترە.

نیشتووی زیاتر دەجوڵێت و نیشتووی زیاتر دێنێت.

is because of things like with extra water falling on the land's surface

ئەوەش ڕەفتاری ڕووبارەکان دەگۆڕێ.

بۆیە لە کۆتاییدا.

when climate is hotter,

هەتاکو ڕووی زەوی ماڵمان بێت،

we can move more sediment and erode more sediment,

دەبێ زۆر بە ئاگاییەوە ئەم سەرچاوانە و مەترسیەکانی لەبەرچاو بگرین

and that changes how rivers behave.

So ultimately,

کە پەیوستن بە ژیان لە شوێنێکی جوڵاودا.

as long as earth's surface is our home,

من وا دەزانم تاکە ڕێگا بۆ کردنی ئەمە بە باشی

we need to carefully manage the resources and risks

ئەوەیە بتوانین زانیاریەکانی

associated with living in dynamic environments.

چۆنیەتی گەشەسەندنی شوێنەکان و ڕەفتاری زەوی لە مێژوودا بەکاربێنین.

And I think the only way we can really do that sustainably

سوپاس.

(چەپڵەڕێزان)

is if we include information

about how landscapes evolved and behaved in earth's past.

Thank you.

(Applause)