What rivers can tell us about the earth's history | Liz Hajek

Çeviri: Gözde Zülal Solak Gözden geçirme: Suleyman Cengiz

All right, let's get up our picture of the earth.

Pekala, dünya resmimizi alalım.

The earth is pretty awesome.

Dünya oldukça muhteşem.

I'm a geologist, so I get pretty psyched about this,

Ben bir jeoloğum, o yüzden oldukça heyecanlıyım,

but the earth is great.

fakat, dünya mükemmel.

It's powerful, it's dynamic, it's constantly changing.

Güçlü, dinamik, sürekli değişiyor.

It's a pretty exciting place to live.

Dünyada yaşamak oldukça heyecanlı.

But I want to share with you guys today my perspective as a geologist

Fakat bugün sizlerle, bir jeolog olarak kendi bakış açımdan, günümüzde

in how understanding earth's past

dünya üzerinde sürdürülebilir bir yaşama

can help inform and guide decisions that we make today

sahip olmamız konusunda aldığımız kararlarda, dünyanın geçmişini

about how to sustainably live on earth's surface.

anlamanın nasıl yardımcı olabileceğini paylaşacağım.

So there's a lot of exciting things that go on on the surface of the earth.

Dünyanın yüzeyinde olup biten birçok heyecan verici şey var.

If we zoom in here a little bit,

Şuraya biraz yakınlaşırsak

I want to talk to you guys a little bit about one of the things that happens.

sizinle, olup biten şeylerden birisiyle ilgili konuşmak istiyorum.

Material get shuffled around earth's surface all the time,

Dünyanın yüzeyinde materyaller her zaman karışıyor

and one of the big thing that happens is material from high mountains

ve olan en büyük şeylerden birisi, yüksek dağlardaki materyallerin

gets eroded and transported and deposited in the sea.

aşınması, taşınması ve denizde birikiyor olması.

And this process is ongoing all the time,

Bu süreç her zaman devam ediyor

and it has huge effects on how the landscape works.

ve tabiatın işlevi üzerinde devasa etkileri var.

So this example here in south India --

Güney Hindistan'dan bir örnek --

we have some of the biggest mountains in the world,

dünyada bazı en büyük dağlara sahibiz

and you can see in this satellite photo

ve bu uydu fotoğrafında, nehirlerin

rivers transporting material from those mountains out to the sea.

dağlardan denizlere materyal taşıdığını görebilirsiniz.

You can think of these rivers like bulldozers.

Bu nehirleri buldozer olarak düşünebilirsiniz.

They're basically taking these mountains and pushing them down towards the sea.

Temelde, bu dağları alıp, onları denize doğru itiyorlar.

We'll give you guys an example here.

Size şöyle bir örnek vereceğiz.

So we zoom in a little bit.

Biraz yaklaştırıyoruz.

I want to talk to you guys specifically about a river.

Size özellikle bir nehirden bahsetmek istiyorum.

We can see these beautiful patterns that the rivers make

Nehirlerin, denize materyalleri iterken oluşturdukları

as they're pushing material down to the sea,

güzel biçimleri görebiliyoruz,

but these patterns aren't static.

fakat bu biçimler sabit değil.

These rivers are wiggling and jumping around quite a bit,

Bu nehirler kıpırdanıyor ve sık sık hoplayıp zıplıyorlar

ve yaşamımızda büyük etkileri olabilir.

and it can have big impacts on our lives.

So an example of this is this is the Kosi River.

Bunun bir örneği, Koshi Nehri.

So the Kosi River has this nice c-shaped pathway,

Koshi nehrinin c harfi şeklinde güzel bir yolu var

and it exits the big mountains of Nepal

ve Nepal'in büyük dağlarından çıkıp,

carrying with it a ton of material,

yüksek dağlardan aşınan tonlarca

a lot of sediments that's being eroded from the high mountains,

materyali, bir sürü tortuyu da beraberinde taşıyarak,

and it spreads out across India

Hindistan'a yayılıyor

and moves this material.

ve bu materyali taşıyor.

So we're going to zoom in to this area

Şu alana yakınlaşacağız

and I'm going to tell you a little bit about what happened with the Kosi.

ve ben de sizlere biraz Koshi'ye neler olduğundan bahsedeceğim.

It's an example of how dynamic these systems can be.

Bu sistemlerin nasıl dinamik olabileceğinin örneğidir.

So this is a satellite image from August of 2008,

Bu, Ağustos 2008'den bir uydu görüntüsü ve bu görüntü

and this satellite image is colored

renkli olduğu için,

so that vegetations or plants show up as green

bitkiler ya da ağaçlar yeşil,

and water shows up as blue.

su ise mavi renkte.

So here again you can see that c-shaped pathway

Burada tekrar, nehrin Nepal'e giderken geçtiği c şeklindeki

that this river takes as it exits Nepal.

yolu görebiliyoruz.

And now this is monsoon season.

Şu anda muson dönemi.

August is monsoon season in this region of the world,

Dünyanın bu bölgesinde Ağustos ayı, muson dönemidir

and anyone that lives near a river is no stranger to flooding

ve nehrin yanında yaşayanlar, en azından bununla bağlantılı

and the hazards and inconveniences at minimum that are associated with that.

sellere, tehlikelere ve zorluklara alışıktır.

But something interesting happened in 2008,

Fakat 2008'de ilginç bir şey oldu

and this river moved in a way that's very different.

ve bu nehir, çok farklı bir yönde hareket etti.

It flooded in a way that's very different than it normally does.

Normalde olduğundan farklı bir biçimde yükseldi.

So the Kosi River is flowing down here,

Koshi Nehri şuraya doğru akar,

but sometimes as these rivers are bulldozing sediment,

fakat bazen, bu nehirler tortu da taşıdıkları için,

they kind of get clogged,

bir tür tıkanma olabiliyor

and these clogs can actually cause the rivers

ve bu tıkanmalar da nehirlerin izledikleri

to shift their course dramatically.

yolu değiştirmelerine neden oluyor.

So this satellite image is from just two weeks later.

Bu uydu görüntüsü, yalnızca iki hafta sonrasına ait.

Here's the previous pathway,

Burada önceki yol var,

that c-shaped pathway,

c şeklindeki yol

and you notice it's not blue anymore.

ve artık mavi olmadığını görüyoruz.

But now what we have is this blue pathway

Şimdi elimizde, buradaki alanı

that cuts down the middle of the field of view here.

ortasından kesen, bu mavi yol var.

What happened is the Kosi River jumped its banks,

Olan şey şu: Koshi Nehri setlerini aştı

and for reference, the scale bar here is 40 miles.

ve bilgi açısından, buradaki ölçek çubuğu 40 mil.

This river moved over 30 miles very abruptly.

Nehir birdenbire 30 milden fazla hareket etti.

So this river got clogged and it jumped its banks.

Yani bu nehir tıkandı ve setlerini aştı.

Here's an image from about a week later,

Burada ortalama bir hafta sonrasının

and you can see these are the previous pathways,

görüntüsü var ve bunların önceki yol olduğunu

and you can see this process of river-jumping continues

ve nehrin sıçrama sürecinin, nehir en büyük yolundan

as this river moves farther away from its major course.

uzaklaştıkça devam ettiğini görebilirsiniz.

So you can imagine in landscapes like this,

Bu tür tabiatlarda, yani nehirlerin sık sık

where rivers move around frequently,

harekete geçtiği tabiatlarda,

it's really important to understand when, where and how they're going to jump.

ne zaman, nereye ve nasıl sıçrayacaklarını anlamak çok önemlidir.

But these kinds of processes also happen a lot closer to home as well.

Fakat bu tür süreçler aynı zamanda evlere yakın yerlerde de oluyor.

So in the United States,

Birleşik Devletler'de,

we have the Mississippi River that drains most of the continental US.

ABD kıtasının çoğunun suyunu çeken Mississippi Nehri var.

It pushes material from the Rocky Mountains

Rocky Dağları ve Büyük Ovalardan

and from the Great Plains.

materyalleri itiyor.

It drains it and moves it all the way across America

Materyalleri çekiyor ve Amerika'ya taşıyor

and dumps it out in the Gulf of Mexico.

ve Meksika Körfezine atıyor.

So this is the course of the Mississippi that we're familiar with today,

Bu, Mississippi Nehrinin bugün aşina olduğumuz yolu,

but it didn't always flow in this direction.

fakat her zaman bu yönde ilerlemedi.

If we use the geologic record,

Jeolojik kayıtları kullanırsak,

we can reconstruct where it went in the past.

geçmişte nereye gittiğini görebiliriz.

So for example, this red area here

Örneğin, buradaki kırmızı alan

is where we know the Mississippi River flowed and deposited material

4600 yıl önce Mississippi Nehrinin aktığını ve materyal depoladığını

about 4,600 years ago.

bildiğimiz yer.

Then about 3,500 years ago it moved

Sonra, yaklaşık 3500 yıl önce,

to follow the course outlined here in orange.

bu turuncu renkli yolu takip ederek yön değiştirdi.

And it kept moving and it keeps moving.

Hareket etti ve etmeye devam ediyor.

So here's about 2,000 years ago,

Bu yaklaşık 2000 yıl önce,

a thousand years ago,

bin yıl önce,

700 years ago.

700 yıl önce.

And it was only as recently as 500 years ago

Günümüzde aşina olduğumuz yolunu çizmesi,

that it occupied the pathway that we're familiar with today.

yalnızca 500 yıl öncesi gibi yakın bir zamanda gerçekleşti.

So these processes are really important,

Bu süreçler gerçekten önemli

and especially here, this delta area,

ve özellikle burada, Mississippi'deki

where these river-jumping events in the Mississippi

set atlama olaylarının kara ve deniz arasında arazi oluşturduğu

are building land at the interface of the land and the sea.

bu delta alanında çok önemli.

This is really valuable real estate,

Bunlar gerçekten değerli emlaklar

and deltas like this are some of the most densely populated areas on our planet.

ve bunun gibi deltalar, gezegenimizde en yoğun nüfüsa sahip alanlardan birkaçı.

So understanding the dynamics of these landscapes,

Yani bu tabiatların dinamiğini, nasıl oluştuklarını

how they formed and how they will continue to change in the future

ve gelecekte nasıl değişmeye devam edeceklerini anlamak,

is really important for the people that live there.

orada yaşayan insanlar için oldukça önemli.

So rivers also wiggle.

Nehirler ayrıca kıpırdarlar.

These are sort of bigger jumps that we've been talking about.

Bahsettiğim şey, bir tür daha büyük sıçramalar.

I want to show you guys some river wiggles here.

Size bazı nehir kıpırtılarını göstereceğim.

Şimdi Amazon Nehri havzasına doğru inişe geçeceğiz

So we're going to fly down to the Amazon River basin,

and here again we have a big river system

ve burada da yine, And Dağlarından

that is draining and moving and plowing material from the Andean Mountains,

materyalleri çeken, taşıyan ve süren ve sonra onları Güney Amerika'ya

transporting it across South America

taşıyan ve Atlantik Okyanusuna

and dumping it out into the Atlantic Ocean.

bırakan büyük bir nehir sistemimiz var.

So if we zoom in here, you guys can see these nice, curvy river pathways.

Yakınlaşırsak, bu güzel, kıvrımlı nehir yollarını görebilirsiniz.

Again, they're really beautiful, but again, they're not static.

Yine, gerçekten güzeller, fakat yine, sabit değiller.

These rivers wiggle around.

Bu nehirler kıpırdanıp duruyorlar.

We can use satellite imagery over the last 30 or so years

Geçmiş 30 yıla ait uydu görüntülerini kullanarak, bunların nasıl

to actually monitor how these change.

değiştiklerine bakabiliriz.

So take a minute and just watch any bend or curve in this river,

Bir dakika için bu nehirdeki eğim veya kıvrımları izleyin,

and you'll see it doesn't stay in the same place for very long.

bir yerde uzun süre kalmadığını göreceksiniz.

It changes and evolves and warps its pattern.

Değişiyor, gelişiyor ve biçimini eğriltiyor.

If you look in this area in particular,

Özellikle bu alana bakarsanız,

I want you guys to notice there's a sort of a loop in the river

nehirden tamamen ayrılan bir tür düğüm olduğunu

that gets completely cut off.

fark etmenizi istiyorum.

It's almost like a whip cracking

Neredeyse bir kamçı vurulmuş gibi

and snaps off the pathway of the river at a certain spot.

ve belirli bir noktada nehrin yolunu kesiyor.

So just for reference, again,

Yine, bilgi amacıyla,

in this location, that river changed its course over four miles

bu bölgede bu nehir, bir veya iki dönem boyunca yolunu

over the course of a season or two.

ortalama dört mil değiştirdi.

So the landscapes that we live in on earth,

Yani, dünyada içerisinde yaşadığımız tabiatlar,

as this material is being eroded from the mountains

bu materyaller dağlardan aşınıp

and transported to the sea,

denize taşındıkça,

are wiggling around all the time.

daima kıpırdıyorlar.

They're changing all the time,

Daima değişiyorlar

and we need to be able to understand these processes

ve bu tabiatlar üzerinde yaşamımızı sürdürebilmek için,

so we can manage and live sustainably on these landscapes.

bu süreçleri anlayabilmemiz gerekiyor.

But it's hard to do if the only information we have

Fakat, eğer elimizde yalnızca dünyanın yüzeyinde olup bitenlerle

is what's going on today at earth's surface.

ilgili bilgi varsa bunu yapmak zordur.

Right? We don't have a lot of observations.

Değil mi? Çok fazla gözlemimiz yok.

We only have 30 years' worth of satellite photos, for example.

Örneğin, yalnızca 30 yıl değerinde uydu görüntülerimiz var.

We need more observations to understand these processes more.

Daha fazla gözlem, bu süreçleri daha çok anlamamızı sağlar.

And additionally, we need to know

Ayrıca, dünyanın yüzeyini

how these landscapes are going to respond to changing climate

işgal etmeye ve değiştirmeye devam ettiğimiz sürece, bu tabiatların

and to changing land use

değişen iklime ve çevre

as we continue to occupy and modify earth's surface.

kullanımına nasıl tepki vereceğini bilmemiz gerekiyor.

So this is where the rocks come in.

Burada kayalar devreye giriyor.

So as rivers flow,

Nehirler aktıkça,

as they're bulldozing material from the mountains to the sea,

dağlardan denizlere materyalleri taşıdıkça,

sometimes bits of sand and clay and rock get stuck in the ground.

bazen kum, kil ve kaya taneleri toprakta sıkışıp kalıyor.

And that stuff that gets stuck in the ground gets buried,

Toprakta sıkışıp kalan bu şeyler, toprağa gömülüyorlar

and through time, we get big, thick accumulations of sediments

ve zamanla, nihayetinde kayalara dönüşen büyük, kalın çökelti

that eventually turn into rocks.

birikintileri elde ediyoruz.

What this means is that we can go to places like this,

Bunun anlamı şu; bu tür büyük, kalın tortul kayaç

where we see big, thick stacks of sedimentary rocks,

yığınlarını gördüğümüz yerlere gidip,

and go back in time

zamanda geriye gidebiliriz

and see what the landscapes looked like in the past.

ve geçmişte tabiatın neye benzediğini görebiliriz.

We can do this to help reconstruct

Bunu, yeniden düzenlemeye yardım etmek

and understand how earth landscapes evolve.

ve dünyanın nasıl geliştiğini anlamak için yapabiliriz.

This is pretty convenient, too,

Bu oldukça işe yarar bir şey,

because the earth has had sort of an epic history. Right?

çünkü dünyanın destansı bir tarihi var. Değil mi?

So this video here is a reconstruction of paleogeography

Bu video, dünya tarihinin yalnızca ilk 600 milyon yılı için

for just the first 600 million years of earth's history.

paleocoğrafyanın yeniden yapılandırılması.

So just a little bit of time here.

Buna biraz daha bakalım.

So as the plates move around,

Plakalar hareket ettikçe,

we know climate has changed, sea level has changed,

iklimin değiştiğini, deniz seviyesinin değiştiğini biliyoruz,

we have a lot of different types of landscapes

geri dönebileceğimiz birçok farklı tür tabiata

and different types of environments that we can go back --

ve birçok farklı tür çevreye sahibiz --

if we have a time machine --

zaman makinemiz olsaydı --

we can go back and look at,

geri dönüp bakabilirdik

and we do indeed have a time machine

ve aslında bir zaman makinemiz var

because we can look at the rocks that were deposited at these times.

çünkü o zamanlarda tortulaşmış kayalara bakabiliyoruz.

So I'm going to give you an example of this

Size bunun bir örneğini vereceğim ve sizi

and take you to a special time in earth's past.

dünya geçmişinde özel bir zamana götüreceğim.

About 55 million years ago, there was a really abrupt warming event,

Ortalama 55 milyon yıl önce, gerçekten ani bir ısınma olayı olmuştu

and what happened was a whole bunch of carbon dioxide

ve olan şey ise, bir sürü karbondioksidin, dünyanın

was released into earth's atmosphere,

atmosferine yayılmasıydı

ve aniden, aşırı bir küresel ısınma olayına yol açmıştı.

and it caused a rapid and pretty extreme global warming event.

And when I say warm, I mean pretty warm,

Isınma derken, bayağı ısınmadan bahsediyorum,

that there were things like crocodiles and palm trees

Kanada kadar kuzeyde ve Patagonya kadar güneyde

as far north as Canada and as far south as Patagonia.

timsahlar ve palmiye ağaçları gibi şeyler vardı.

So this was a pretty warm time and it happened really abruptly.

Yani oldukça sıcak bir zamandı ve gerçekten aniden oldu.

So what we can do

Yapabileceğimiz şey,

is we can go back and find rocks that were deposited at this time

geri gidip o zamanda tortulaşmış kayaları bulmak

ve tabiatın, bu ısınma olayına karşın nasıl değiştiğini görmek.

and reconstruct how the landscape changed in response to this warming event.

So here, yay, rocks.

İşte, evet, kayalar.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

Here's a pile of rocks.

İşte bir yığın kaya.

This yellow blob here,

Buradaki sarı leke,

this is actually a fossil river,

bu aslında bir fosil nehri,

so just like this cartoon I showed,

tıpkı gösterdiğim karikatür gibi,

these are deposits that were laid down 55 million years ago.

bunlar 55 milyon yıl önce bırakılmış tortular.

As geologists, we can go and look at these up close

Jeologlar olarak bizler gidip, onlara yakından bakabilir

and reconstruct the landscape.

ve tabiatı anlayabiliriz.

So here's another example.

İşte başka bir örnek.

The yellow blob here is a fossil river.

Bu sarı leke bir fosil nehri.

Here's another one above it.

Üstünde bir tane daha var.

We can go and look in detail and make measurements and observations,

Gidebiliriz, detaylı bakabilir ve ölçümler, gözlemler yapabiliriz,

and we can measure features.

özelliklerini ölçebiliriz.

For example, the features I just highlighted there

Örneğin, burada vurguladığım özellikler bize

tell us that this particular river was probably about three feet deep.

özellikle bu nehrin muhtemelen bir metre olduğunu söylüyor.

You could wade across this cute little stream

55 milyon yıl önce burada dolaşsaydınız,

if you were walking around 55 million years ago.

bu küçük tatlı dereden yürüyerek geçebilirdiniz.

The reddish stuff that's above and below those channels,

Bu kanalların üstünde ve altındaki kırmızımsı şeyler,

those are ancient soil deposits.

bunlar antik toprak tortuları.

So we can look at those to tell us what lived and grew on the landscape

Yani tüm bunlar bize orada neyin yaşadığını, büyüdüğünü söyleyebilir

and to understand how these rivers were interacting with their floodplains.

ve bu nehirlerin, taşkın yataklarıyla nasıl etkileşime geçtiğini anlatabilir.

So we can look in detail and reconstruct with some specificity

Detaylı bakabilir ve bu nehirlerin nasıl aktığına ve tabiatların neye

how these rivers flowed and what the landscapes looked like.

benzediğine dair bazı özgünlüklerle bunu tanımlayabiliriz.

So when we do this for this particular place

Özellikle bu yer için bunu şu anda yaptığımızda,

at this time,

bu ani ısınma

if we look what happened before this abrupt warming event,

olayından önce ne olduğuna bakarsak,

the rivers kind of carved their way down from the mountains to the sea,

nehirler yollarını bir şekilde dağlardan denizlere sürdüler

and they looked maybe similar to what I showed you in the Amazon River basin.

ve belki de Amazon Nehri havzasında size gösterdiğim şeye benzediler.

But right at the onset of this climate change event,

Fakat, iklim değişikliği olayının başlangıcında,

the rivers change dramatically.

nehirler hızla değiştiler.

All of a sudden they got much broader,

Birdenbire daha genişlediler

and they started to slide back and forth across the landscape more readily.

ve o yer üzerinde ileriye ve geriye daha rahatlıkla gider oldular.

Eventually, the rivers reverted back to a state that was more similar

Nihayetinde, nehirler bu iklim olayından önceki hallerine benzeyen

to what they would have looked like before this climate event,

eski hallerine geri döndüler,

but it took a long, long time.

fakat bu çok, çok uzun zaman aldı.

So we can go back in earth's time and do these kinds of reconstructions

Yani, dünyanın zamanında geriye gidebilir ve bu tür canlandırmalar yaparak

and understand how earth's landscape has changed

dünya tabiatının, böyle bir iklim olayına bağlı olarak

in response to a climate event like this or a land use event.

nasıl değiştiğini anlayabiliriz.

So some of the ways that rivers change

Nehirlerin değişme biçimlerinden bazıları

or the reasons that rivers change their pattern and their movements

veya nehirlerin biçimlerini ve hareketlerini değiştirme nedenleri,

is because of things like with extra water falling on the land's surface

hava sıcakken toprağın yüzeyine düşen fazla su gibi şeylerden kaynaklanır,

when climate is hotter,

daha çok tortu taşıyabiliriz

we can move more sediment and erode more sediment,

ve daha çok tortuya neden olabiliriz, bu da nehirlerin

and that changes how rivers behave.

davranışlarını değiştirir.

So ultimately,

En nihayetinde

as long as earth's surface is our home,

dünyanın yüzeyi bizim evimiz olduğu sürece

we need to carefully manage the resources and risks

dinamik çevrelerde yaşamakla ilgili kaynakları ve riskleri

associated with living in dynamic environments.

daha dikkatli biçimde yönetmemiz gerekir.

And I think the only way we can really do that sustainably

Bunu gerçekten aralıksız bir biçimde yapabilmemizin tek yolu da,

is if we include information

tabiatların dünya geçmişinde nasıl

about how landscapes evolved and behaved in earth's past.

davrandıkları ve nasıl geliştikleri hakkında bilgi sahibi olmaktır.

Thank you.

Teşekkürler.

(Applause)

(Alkış)