What rivers can tell us about the earth's history | Liz Hajek

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: hiwa foundation

All right, let's get up our picture of the earth.

زۆرباشە، با وێنەی زەوی بەرزکەینەوە.

The earth is pretty awesome.

زەوی زۆر شتێکی جوانە.

I'm a geologist, so I get pretty psyched about this,

من زەویناسم، بۆیە زۆر دڵم بەمە خۆش دەبێ،

but the earth is great.

بەڵام زەوی زۆر گرنگە.

It's powerful, it's dynamic, it's constantly changing.

بەهێزە، دەجوڵێت، بە بەردەوامیش دەگۆڕێت.

It's a pretty exciting place to live.

شوێنێکی دڵخۆشکەرە بۆ ژیان.

But I want to share with you guys today my perspective as a geologist

ئەمڕۆ من دەمەوێ شێوازی بینینی خۆم باسبکەم بۆ ئێوە.

in how understanding earth's past

بەوەی چۆن زانین دەربارەی مێژووی زەوی

can help inform and guide decisions that we make today

یارمەتیمان دەدات لە ڕابەری کردنمان لەو بڕیارانەی ئەمڕۆ دەیاندەین.

about how to sustainably live on earth's surface.

دەربارەی ئەوەی چۆن بۆ ماوەیەکی زۆر لەسەر زەوی بژین.

So there's a lot of exciting things that go on on the surface of the earth.

زۆر شتی سەرنجراکێش لەسەر ڕووی زەوی ڕوودەدەن.

If we zoom in here a little bit,

ئەگەر هەندێک ئەمە بهێنینە پێشەوە.

I want to talk to you guys a little bit about one of the things that happens.

دەمەوێ تۆزێک باسی یەکێک لەو شتانەتان بۆ بکەم کە ڕوودەدات.

Material get shuffled around earth's surface all the time,

ماددەکان بەسەر ڕووی زەوییەوە بە بەردەوامی تێکەڵ دەبن،

and one of the big thing that happens is material from high mountains

یەکێک لەو شتانەی کە ڕوودەدات ئەو ماددەیەی کە لە شاخە بەرزەکانەوە

gets eroded and transported and deposited in the sea.

لێدەبێتەوە و دەگوازرێتەوە لەناو دەریاکەدا دەنیشێت.

And this process is ongoing all the time,

ئەم پڕۆسەیەش بەردەوامە.

and it has huge effects on how the landscape works.

کاریگەریەکی زەبەلاحی هەیە لەسەر شوێنە سروشتیەکان.

So this example here in south India --

ئەم نموونەیە لە باشووری هیند--

we have some of the biggest mountains in the world,

ئەمانە هەندێک لە گەورەترین چیاکانی جیهانن.

and you can see in this satellite photo

لەم وێنەیەی مانگی دەستکردا دەتوانیت بیبینیت.

rivers transporting material from those mountains out to the sea.

ڕووبارەکان ماددەکان لە شاخەکانەوە دەگوازنەوە بۆ دەریاکان.

You can think of these rivers like bulldozers.

دەتوانی ئەم ڕوبارانە وەک بڵدۆزەر تەماشا بکەیت.

They're basically taking these mountains and pushing them down towards the sea.

بە کورتی ڕووبارەکان پاڵ بە شاخەکانەوە دەنێن بۆ ناو دەریاکان،

We'll give you guys an example here.

لێرەدا نموونەیەکتان دەدەمێ

So we zoom in a little bit.

هەندێک دەیهێنینە پێشەوە.

I want to talk to you guys specifically about a river.

هاوڕێیان من دەمەوێ بە تایبەتی باسی ڕووبارێکتان بۆ بکەم.

We can see these beautiful patterns that the rivers make

دەتوانین ئەم شێوە جوانانە ببینین کە ڕووبارەکان دروستی دەکەن

as they're pushing material down to the sea,

کاتێک پاڵ بەو ماددانەوە دەنێن بۆ ناو دەریاکە.

but these patterns aren't static.

بەڵام ئەم شێوانە وەستاو نین.

These rivers are wiggling and jumping around quite a bit,

ئەم ڕووبارانە تۆزێک دەجوڵێن و بازبازێن دەکەن.

and it can have big impacts on our lives.

وە ئەمەش کاریگەری بەسەر ژیانمانەوە هەیە.

So an example of this is this is the Kosi River.

نموونەیەکی ئەمەش ڕوباری کۆسیە.

So the Kosi River has this nice c-shaped pathway,

ڕووباری کۆسی شێوەیەکی سی جوانی هەیە.

and it exits the big mountains of Nepal

لە شاخە بەرزەکانی نیپاڵەوە یەت

carrying with it a ton of material,

بە تەن ماددە هەڵدەگرێت،

a lot of sediments that's being eroded from the high mountains,

نیشتووی زۆر کە لە چیا بەرزەکانەوە لێکراونەتەوە،

and it spreads out across India

بە ناو هیندستاندا بڵاو دەبێتەوە

and moves this material.

ماددەکان دەجوڵێنێ .

So we're going to zoom in to this area

ئەم ناوچەیە دێنینە پێشەوە

and I'm going to tell you a little bit about what happened with the Kosi.

هەندێک شتتان بۆ باس دەکەم دەربارەی چی بەسەر کۆسی دا هات.

It's an example of how dynamic these systems can be.

ئەمە نموونەیەکە کە ئەم سیستمانە چەن جوڵاون.

So this is a satellite image from August of 2008,

لەم وێنە سەتەلایتەی مانگی ٨ ی ٢٠٠٨ .

and this satellite image is colored

ئەم وێنەیە ڕەنگ کراوە

بۆ ئەوەی بۆشاییەکانی کە ڕووەکیان تێدایە بە سەوز دەرکەون

so that vegetations or plants show up as green

and water shows up as blue.

ئاوەکەش بە شین دەرکەوێ.

So here again you can see that c-shaped pathway

لێرەشدا دیسان دەتوانی ئەو ڕێڕەوە شێوە سیە ببینیت

that this river takes as it exits Nepal.

کە ڕووبارەکە دروستی دەکات کە نیپاڵ جێدێلێت.

And now this is monsoon season.

ئێستەش وەرزی باران بارینی بەلێزمەیە.

August is monsoon season in this region of the world,

مانگی ٨ وەرزی بارانی بەلێزمەیە لەم هەرێمەی جیهاندا.

and anyone that lives near a river is no stranger to flooding

هەموو ئەو کەسانەی کە نزیک ڕووبارێک دەژین لافاویان زۆر دیوە.

and the hazards and inconveniences at minimum that are associated with that.

هەروەها هەموو ئەو شتە خراپ و وێرانکاریانەی کە لەگەڵ ئەمە دروست دەبن.

But something interesting happened in 2008,

بەڵام شتێکی سەرنجڕاکێش لە ٢٠٠٨ ڕوویدا،

and this river moved in a way that's very different.

ئەم ڕووبارە بە شێوەیەکی زۆر جیاواز جوڵا.

It flooded in a way that's very different than it normally does.

لافاوێکی دروست کرد زۆر جیاواز لەوەی کە دەیکا.

So the Kosi River is flowing down here,

ئێ ڕووباری کۆسی دێتە ئێرە،

but sometimes as these rivers are bulldozing sediment,

بەڵام هەندێک کات کە ڕووبارەکان پارچەکان پاڵ پێوە دەنێن.

they kind of get clogged,

ئەم شتانە پێکەوە دەنوسێن،

and these clogs can actually cause the rivers

ئەم پێکەوەنوساوانەش وادەکەن کە ڕووبارەکان

to shift their course dramatically.

ڕێڕەوەکەیان بە تەواوی بگۆڕن.

So this satellite image is from just two weeks later.

ئەم وێنە سەتەلایتیە ڕێك دوای دوو هافتەیە.

Here's the previous pathway,

ئەمە ڕێڕەوی پێشوو،

that c-shaped pathway,

ڕێڕەوە شێوە سییەکە،

and you notice it's not blue anymore.

کە دەبینی شین نیە.

But now what we have is this blue pathway

بەڵام ئێستە ئەم ڕێڕەوە شینەمان هەیە

that cuts down the middle of the field of view here.

کە ناوەڕاستی ئەم دیمەنە دەبڕێت.

What happened is the Kosi River jumped its banks,

ئەمەی ڕوویداوە ئەوەیە کە ڕووباری کۆسی بازی داوە،

and for reference, the scale bar here is 40 miles.

وە بۆ سەرچاوە هێڵی تۆمار لێرە ٤٠ میلە.

This river moved over 30 miles very abruptly.

ڕووبارەکە ٣٠ میل لایداوە زۆر بە خێرایی.

So this river got clogged and it jumped its banks.

بۆیە ئەم ڕووبارە گیرا و بازیدا.

Here's an image from about a week later,

ئەمەش وێنەیەک دوای یەک هەفتە،

and you can see these are the previous pathways,

وە دەبینی کە ڕێڕەوەکانی پێشوو.

and you can see this process of river-jumping continues

دەبینی پڕۆسەی بازدانی ئەم ڕووبارە بەردەوامە

as this river moves farther away from its major course.

کە ڕووبارەکە دوورتر دەکەوێتەوە لە ڕاڕەوەکەی.

So you can imagine in landscapes like this,

ئەم جۆرە شوێنانە وا دەکەن بیری لێبکەیتەوە،

where rivers move around frequently,

کە ڕووبارەکان زۆر دەجوڵێن.

it's really important to understand when, where and how they're going to jump.

زۆر گرنگە بزانیت کەی و لە کوێ، ئەم ڕووبارانە باز دەدەن.

But these kinds of processes also happen a lot closer to home as well.

بەڵام ئەم پڕۆسانە لای خۆشمان ڕوودەدەن.

So in the United States,

بۆیە لە ویلایەتە یەکگرتووەکان.

we have the Mississippi River that drains most of the continental US.

ڕووباری میسیسیپی هەیە کە زۆربەی ئەمریکا دەگرێتەوە.

It pushes material from the Rocky Mountains

پارچە لە شاخەکانی ڕۆکی دێنێ

and from the Great Plains.

لە شوێنە بەرزە گەورەکانەوە.

It drains it and moves it all the way across America

هەمووی کۆ دەکاتەوە و بە هەموو ئەمریکا دەگەڕێت

and dumps it out in the Gulf of Mexico.

لە کەنداوی مەکسیک فڕێیدەدا.

So this is the course of the Mississippi that we're familiar with today,

ئەم ڕێڕەوی میسیسیپیە کە دەیزانین لە ئێستادا.

but it didn't always flow in this direction.

بەڵام هەمیشە ئەمە ڕێڕەوەکەی نەبووە.

If we use the geologic record,

ئەگەر مێژووی زەویناسی بهێنین.

we can reconstruct where it went in the past.

دەتوانین ڕێڕەوەکەی پێشووی دروست بکەینەوە

So for example, this red area here

بۆ نموونە ئەم شوێنە سوورەی ئێرە

is where we know the Mississippi River flowed and deposited material

ئەو شوێنەیە کە دەزانین ڕووباری میسیسیپی پارچە دێنێت

about 4,600 years ago.

نزیکەی ٤٦٠٠ ساڵ لەمەوپێش.

Then about 3,500 years ago it moved

پێش ٣٥٠٠ ساڵ جوڵا

to follow the course outlined here in orange.

بۆ ئەم ڕێڕەوەی کە بە پرتەقاڵی کێشراوە.

And it kept moving and it keeps moving.

بە بەرداومیش جوڵاوە.

So here's about 2,000 years ago,

ئەمەش نزیکەی ٢٠٠٠ ساڵ پێش ئێستا،

a thousand years ago,

١٠٠٠ ساڵ پێشتر.

700 years ago.

٧٠٠ ساڵ

And it was only as recently as 500 years ago

نزیکەی ٥٠٠ ساڵ پێش ئێستا بوو

that it occupied the pathway that we're familiar with today.

بوو بەم ڕێڕەوەی کە پێی ئاشناین ئەمڕۆ.

So these processes are really important,

ئەم پڕۆسانە زۆر گرنگن

and especially here, this delta area,

بە تایبەتی ئەم ناوچەی دەلتایە.

where these river-jumping events in the Mississippi

کە ئەم ڕووداوی بازی ڕووبارە لە میسیسیپی

are building land at the interface of the land and the sea.

زەمین دروست دەکەن بۆ ئەوەی کە دەستکاری زەمینی دەریاکە بکەن.

This is really valuable real estate,

ئەمە ناوچەیەکی گرنگی نیشتەجێبوونە.

and deltas like this are some of the most densely populated areas on our planet.

ئەم ناوچە دەلتایانە کە چڕترین شوێنی نیشتەجێبوونە لەسەر ئەم هەسارەیە.

So understanding the dynamics of these landscapes,

تێگەشتن لە کارکردنی ئەم دیمەنانە.

how they formed and how they will continue to change in the future

چۆن دروست بوون و چۆن بەردەوام دەگۆڕێن لە داهاتوودا

is really important for the people that live there.

زۆر گرنگە بۆ ئەوانەی لێرە دەژین.

So rivers also wiggle.

ڕووبارەکان دەشلەقێن.

These are sort of bigger jumps that we've been talking about.

ئەمانە هەندێک بازی گەورەترن لەوانەی باسمان کردن.

I want to show you guys some river wiggles here.

دەمەوێ هەندێک شڵەقانی ڕووبارتان پیشان بەم.

So we're going to fly down to the Amazon River basin,

ڕێڕەوی ڕووباری ئەمازۆن، و

and here again we have a big river system

لێرەش سیستمێکی گەورەی ڕووبارمان هەیە

that is draining and moving and plowing material from the Andean Mountains,

کە پارچەکان لە چیاکانی ئەندیز کۆدەکاتەوە و دەجوڵێنێ و پاڵیان پێوە دەنێ.

transporting it across South America

بە هەموو ئەمریکای باشووردا دەیگوازێتەوە

and dumping it out into the Atlantic Ocean.

لە زەریای ئەتڵەسی فڕێی دەدات.

So if we zoom in here, you guys can see these nice, curvy river pathways.

ئەگەر ئەمە بهێنینە پێشەوە، دەتوانن ئەم ڕێڕەوە چەماوە جوانانەی ڕووبار ببینن.

Again, they're really beautiful, but again, they're not static.

دووبارە، زۆر جوانن بەڵام دیسان وەستاو نین.

These rivers wiggle around.

ئەم ڕووبارانە چالاکن.

We can use satellite imagery over the last 30 or so years

دەتوانین وێنەی سەتەلایتی ٣٠ ساڵ لەمەو پێش یان زیاتر بەکاربهێنین

to actually monitor how these change.

بۆ ئەوەی چاودێری ئەم گۆڕانانە بکەین.

So take a minute and just watch any bend or curve in this river,

خولەکێک دەوەستین و تەماشای هەر چەماوییەک و پێچێک لەم ڕووبارە دەکەین.

and you'll see it doesn't stay in the same place for very long.

دەبینی کە لە شوێنی خۆی نامێنێتەوە بۆ کاتێکی زۆر.

It changes and evolves and warps its pattern.

دەگۆڕێت و گەشەدەکات و شێوازەکەی کۆدەکاتەوە.

If you look in this area in particular,

ئەگەر تەماشای ئەم شوێنە بەتایبەتی بکەیت.

I want you guys to notice there's a sort of a loop in the river

دەمەوێ ئێوە سەرنج بدەن لەو شێوە بازنەییە لە ڕووبارەکە

that gets completely cut off.

کە بەتەواوی دەقرتێت.

It's almost like a whip cracking

لە شێوەیەکی قامچی دەچێت

and snaps off the pathway of the river at a certain spot.

کە لە ڕووبارەکە دەبێتەوە لە خاڵێکی دیاریکراودا.

So just for reference, again,

تەنها وەک سەرچاوەیەک، دووبارە

in this location, that river changed its course over four miles

لەم شوێنە ڕووبارەکە ڕاڕەوەکەی ٤ میل گۆڕیوە.

over the course of a season or two.

لە نزیکەی وەرزێک یان دووان.

So the landscapes that we live in on earth,

بۆیە ئەو دیمەنانەی کە ئێمە لە ناویاندا دەژین لەسەر زەوی.

as this material is being eroded from the mountains

کە ئەم ماددەیە لەسەر چیاکانەوە دێتە خوارێ

and transported to the sea,

دەگوازرێتەوە بۆ دەریا،

are wiggling around all the time.

بە بەردەوامی دەشلەقێن.

They're changing all the time,

بەبەردەوامی دەگۆڕێن،

and we need to be able to understand these processes

دەبێ بتوانین لەو پڕۆسەیە تێبگەین

so we can manage and live sustainably on these landscapes.

بۆ ئەوەی بتونانین لەم شوێنانە بژین.

But it's hard to do if the only information we have

بەڵام ئەوە شتێکی گرانە ئەگەر تەنها زانیاری کە هەمانبێت

is what's going on today at earth's surface.

ئەوە بێت کە لەسەر زەوی دەگوزەرێ لەمڕۆدا.

Right? We don't have a lot of observations.

وایە؟ چاودێریەکی زۆرمان نییە.

We only have 30 years' worth of satellite photos, for example.

تەنها نزیکەی ٣٠ ساڵ لە وێنەی سەتەلایتمان هەیە ، بۆ نموونە.

We need more observations to understand these processes more.

چاودێری زیاترمان دەوێ بۆ ئەوەی لەم پڕۆسانە تێبگەین.

And additionally, we need to know

بە زیادەش، دەبێ بزانین

how these landscapes are going to respond to changing climate

ئەم شوێنانە چۆن دەگۆڕێن لەگەڵ گۆڕانی کەشدا

and to changing land use

بۆ گۆڕانی بەکارهێنانی زەمین

as we continue to occupy and modify earth's surface.

لەبەرئەوەی ئێمە بە بەردەوامی ڕووی زەوی دەستکاری دەکەین و پڕی دەکەینەوە.

So this is where the rocks come in.

لێرەدا تاشە بەردەکان دێن.

So as rivers flow,

لە کاتێکدا ڕووبارەکان دەڕۆن.

as they're bulldozing material from the mountains to the sea,

لەو کاتەی کە ماددەکان لە چیاکانەوە دێنن بۆ دەریا.

sometimes bits of sand and clay and rock get stuck in the ground.

هەندێک جار بەشێک لە لم و قوڕ و بەرد لە ناو زەمینەکە گیردەخۆن.

And that stuff that gets stuck in the ground gets buried,

ئەو شتانەی کە گیر دەخۆن دەنێژرێن.

and through time, we get big, thick accumulations of sediments

لەگەڵ کاتدا نیشتووی گەورەی ئەستوورمان دەست دەکەوێت.

that eventually turn into rocks.

دواییش دەبێ بە تاشەبەرد.

What this means is that we can go to places like this,

ئەمە واتای ئەوەیە دەتوانین بێین بۆ شوێنی لەمجۆرە

where we see big, thick stacks of sedimentary rocks,

کە لەوێ بەردی نیشتووی گەورەی ئەستوور دەبینین.

and go back in time

وە بشگەڕێینەوە بە مێژوودا

and see what the landscapes looked like in the past.

تەماشا بکەین لە پێشتر ئەم شوێنانە چۆن بوون.

We can do this to help reconstruct

دەتوانین ئەمە بکەین بۆ درووستکردنەوە و

and understand how earth landscapes evolve.

تێگەشتن لەوەی جوگرافیای زەوی چۆن پەرەی سەندووە.

This is pretty convenient, too,

ئەمانە زۆر باشیشن.

because the earth has had sort of an epic history. Right?

لەبەر ئەوەی زەوی مێژوویەکی ئەفسانەیی هەبووە، وایە؟

So this video here is a reconstruction of paleogeography

ئەم ڤیدیۆیە بریتییە لە دروستکردنەوەی زەوی کۆن

for just the first 600 million years of earth's history.

بۆ ٦٠٠ ملیۆن ساڵی سەرەتای تەمەنی زەوی.

So just a little bit of time here.

تەنها هەندێک کات لێرە.

So as the plates move around,

کاتێک چینەکانی دەسوڕێنەوە،

we know climate has changed, sea level has changed,

دەزانین کەش گۆڕاوە و ئاستی دەریا گۆڕاوە،

we have a lot of different types of landscapes

چەندین شوێنی جیاوازمان هەیە

and different types of environments that we can go back --

چەندین ژینگەی جیاواز کە دەتوانین بڕۆینەوە--

if we have a time machine --

ئەگەر ئامێری کات مان هەبێت--

we can go back and look at,

دەتوانین بگەڕێینەوە و تەماشای،

and we do indeed have a time machine

و بەڕاستی پێویستمان بە ئامێری کات گەڕاندنەوە هەیە

because we can look at the rocks that were deposited at these times.

چونکە دەتوانین تەماشای ئەوە بکەین چۆن بەردەکان نیشتوون لەم کاتانە.

So I'm going to give you an example of this

نموونەیەکی ئەمەتان دەدەمێ

and take you to a special time in earth's past.

دەتانگەڕێنمەوە بۆ کاتێکی تایبەتی لە مێژووی زەویدا.

About 55 million years ago, there was a really abrupt warming event,

نزیکەی ٥٥ ملیۆن ساڵ لەمەو پێش، گەرمبوونەوەیەکی زۆر لە پڕ هەبوو،

and what happened was a whole bunch of carbon dioxide

ئنجا ئەوە بوو بڕێکی زۆری دووئۆکسیدی کاربۆن

was released into earth's atmosphere,

چووە ناو کەشی زەویەوە.

and it caused a rapid and pretty extreme global warming event.

بووە هۆی گەرمبوونەوەیەکی کەشی جیهانی زۆری لە پڕ.

And when I say warm, I mean pretty warm,

کە ئەڵێم گەرم ، مەبەستم زۆر گەرمە،

that there were things like crocodiles and palm trees

کە هەندێک شت هەبووە وەک تیمسالح و دار خورما هێندەی

as far north as Canada and as far south as Patagonia.

باکوری کەنەدا دووڕ رۆشتووە و هەروەها بۆ باشوریش هەتا پاتاگۆنیا

So this was a pretty warm time and it happened really abruptly.

ئەمە کاتێکی زۆر گەرم بوو لە پڕێکیشدا ڕوویدا

So what we can do

ئێ دەتوانین چی بکەین

is we can go back and find rocks that were deposited at this time

ئەگەر بتوانین بگەڕێینەوە ئەو بەردانە بدۆزینەوە کە لەو کاتە لەوێ نیشتوون

and reconstruct how the landscape changed in response to this warming event.

بتوانین ئەو شوێنە دروست بکەینەوە کە بەهۆی گەرمبوونەوە دروست بوو.

So here, yay, rocks.

ئێ، ئەمە، بەردە.

(Laughter)

(پێکەنین)

Here's a pile of rocks.

ئەمە شاخێکی بەرد.

This yellow blob here,

ئەم شتە زەردە.

this is actually a fossil river,

لە ڕاستیدا ئەمە ڕووباری پاشماوەیە.

so just like this cartoon I showed,

وەک ئەو ڕوونکردنەوەیەی نیشانمدان،

these are deposits that were laid down 55 million years ago.

ئەمانە نیشتووی ٥٥ ملیۆن ساڵ لەمەو پێشن.

As geologists, we can go and look at these up close

وەکو، دەتوانین بڕۆین و لە پێشەوە تەماشا بکەین

and reconstruct the landscape.

ئەو شوێنەش دروست بکەینەوە.

So here's another example.

ئەمەش نموونەیەکی دیکەیە.

The yellow blob here is a fossil river.

ئەم شتە زەردە ڕووباری پاشماوەیە.

Here's another one above it.

ئەمەش دانەیەکی دیکە لەسەری.

We can go and look in detail and make measurements and observations,

دەتوانین بڕۆین و بە وردی تەماشا بکەین و پێوانە بکەین و ڕوونکردنەوە بکەین

and we can measure features.

دەتوانین شتەکان بپێوین.

For example, the features I just highlighted there

بۆ نموونە ، ئەو شتانەی لێرە دیاریم کردوون

tell us that this particular river was probably about three feet deep.

پێمان دەڵێ کە ڕووبارێکی دیاری کراو نزیکەی ٣ پێ قوڵ بووە.

You could wade across this cute little stream

دەتوانی لەگەڵ ئەم ڤیدیۆیە جوانە بڕۆیت

if you were walking around 55 million years ago.

وەک وابێ ٥٥ ملیۆن ساڵ پێش ئێستا بێ

The reddish stuff that's above and below those channels,

ئەو شتە سوورباوانەی کە لەسەر و خواری ئەو کەناڵانەن،

those are ancient soil deposits.

ئەوانە نیشتووی خاکی کۆنن.

So we can look at those to tell us what lived and grew on the landscape

بۆیە دەتوانین تەماشای ئەوانە بکەین و پێمان بلێن چی ژیاوە و گەورە بووە لێرە

and to understand how these rivers were interacting with their floodplains.

وە تێبگەین لەوەی چۆن ئەم ڕووبارانە لەگەڵ لافاوەکان کارلێکیان کردووە.

So we can look in detail and reconstruct with some specificity

دەتوانین بە وردی تەماشای بکەین و دروستی بکەینەوە بە تایبەتمەندییەوە

how these rivers flowed and what the landscapes looked like.

چۆن ئەم ڕووبارانە لافاویان دروست کردووە ئەم ناوچانە چۆن بوون

So when we do this for this particular place

کاتێک ئەمە بۆ ناوچەیەکی دیاریکراو دەکەین

at this time,

لەم کاتەدا،

ئەگەر تەماشای ئەوە بکەین چی ڕوویداوە پێش ئەوەی ئەم گەرمبوونە لە پڕە دروستبێت،

if we look what happened before this abrupt warming event,

the rivers kind of carved their way down from the mountains to the sea,

ڕووبارەکان ڕێڕەوەکەیان بەناو شاخەکاندا هەڵکۆڵیوە بۆ ناو دەریاکە،

and they looked maybe similar to what I showed you in the Amazon River basin.

بە نزیکەی لەوە دەچن کە نیشانمدان لە ڕاڕەوی ڕووباری ئەمازۆن.

But right at the onset of this climate change event,

بەڵام ڕێک ئەوکاتەی کەشەکە گۆڕا،

the rivers change dramatically.

ڕووبارەکان بە تەواوی گۆڕان.

All of a sudden they got much broader,

لەناکاو زۆر پانوپۆڕتر بوون،

and they started to slide back and forth across the landscape more readily.

زیاتر دەهاتن و دەچوون بەناوچەکەدا.

Eventually, the rivers reverted back to a state that was more similar

لە کۆتاییدا، ڕووبارەکان گەڕانەوە بۆ حاڵەتێک کە زیاتر لەوە دەچوو

to what they would have looked like before this climate event,

کە پێش ئەوەی کەشەکە بگۆڕێت چۆن بوو.

but it took a long, long time.

بەڵام کاتێكی زۆر زۆری پێجوو.

So we can go back in earth's time and do these kinds of reconstructions

دەتوانین بە کاتی زەویدا بگەڕێینەوە و ئەم شێوازانە دروست بکەینەوە

and understand how earth's landscape has changed

وە تێبگەین چۆن شوێنەکانی زەوی گۆڕانیان بەسەرا هاتووە

in response to a climate event like this or a land use event.

بە کاردانەوە بۆ گۆڕانی کەشی لەم شێوەیە و بەکارهێنانی زەمین.

So some of the ways that rivers change

هەندێ لە ڕێگەکانی ڕووبارەکەن دەگۆڕێن

or the reasons that rivers change their pattern and their movements

یان هۆکاری گۆڕانی شێواز و جوڵەی ڕووبارەکان

is because of things like with extra water falling on the land's surface

بەهۆی شتی وەک زیادبوونی ئاوی سەرزەوییەوەیە

when climate is hotter,

کاتێک کەش گەرمترە.

we can move more sediment and erode more sediment,

نیشتووی زیاتر دەجوڵێت و نیشتووی زیاتر دێنێت.

and that changes how rivers behave.

ئەوەش ڕەفتاری ڕووبارەکان دەگۆڕێ.

So ultimately,

بۆیە لە کۆتاییدا.

as long as earth's surface is our home,

هەتاکو ڕووی زەوی ماڵمان بێت،

we need to carefully manage the resources and risks

دەبێ زۆر بە ئاگاییەوە ئەم سەرچاوانە و مەترسیەکانی لەبەرچاو بگرین

associated with living in dynamic environments.

کە پەیوستن بە ژیان لە شوێنێکی جوڵاودا.

And I think the only way we can really do that sustainably

من وا دەزانم تاکە ڕێگا بۆ کردنی ئەمە بە باشی

is if we include information

ئەوەیە بتوانین زانیاریەکانی

about how landscapes evolved and behaved in earth's past.

چۆنیەتی گەشەسەندن شوێنەکان و رەفتاری زەوی لە مێژوودا بەکاربێنین.

Thank you.

سوپاس.

(Applause)

(چەپڵە)