What rivers can tell us about the earth's history | Liz Hajek

Tłumaczenie: Agnieszka Waluga Korekta: Rysia Wand

All right, let's get up our picture of the earth.

Pokażmy zdjęcie Ziemi.

The earth is pretty awesome.

Jest bardzo piękna.

I'm a geologist, so I get pretty psyched about this,

Jestem geologiem, więc mam bzika na tym punkcie.

but the earth is great.

Ziemia jest świetna.

It's powerful, it's dynamic, it's constantly changing.

Jest potężna, dynamiczna, nieustannie się zmienia.

It's a pretty exciting place to live.

Bardzo ekscytujące miejsce do życia.

But I want to share with you guys today my perspective as a geologist

Dzisiaj chcę się z wami podzielić moim punktem widzenia,

in how understanding earth's past

pokazać, jak rozumienie historii Ziemi

can help inform and guide decisions that we make today

może pomóc w podejmowaniu dzisiejszych decyzji,

about how to sustainably live on earth's surface.

decyzji o tym, jak żyć na Ziemi, nie naruszając jej równowagi.

So there's a lot of exciting things that go on on the surface of the earth.

Wiele ekscytujących rzeczy dzieje się na jej powierzchni.

If we zoom in here a little bit,

Jeśli troszkę tu przybliżymy,

I want to talk to you guys a little bit about one of the things that happens.

to opowiem wam o czymś, co się tu dzieje.

Material get shuffled around earth's surface all the time,

Materiał cały czas krąży po powierzchni Ziemi.

and one of the big thing that happens is material from high mountains

Na przykład materiał z wysokich gór eroduje

gets eroded and transported and deposited in the sea.

i trafia do morza.

And this process is ongoing all the time,

Ten proces trwa nieustannie

and it has huge effects on how the landscape works.

i ogromnie wpływa na budowę terenu.

So this example here in south India --

Przykład z południowych Indii:

we have some of the biggest mountains in the world,

jedne z największych gór na świecie

and you can see in this satellite photo

i na zdjęciu satelitarnym widać rzeki,

rivers transporting material from those mountains out to the sea.

transportujące materiał z gór do morza.

You can think of these rivers like bulldozers.

Rzeki są jak buldożery.

They're basically taking these mountains and pushing them down towards the sea.

Praktycznie spychają góry do morza.

We'll give you guys an example here.

Dam wam przykład.

So we zoom in a little bit.

Przybliżmy tu troszeczkę.

I want to talk to you guys specifically about a river.

Chcę w szczególności opowiedzieć wam o rzece.

We can see these beautiful patterns that the rivers make

Rzeki tworzą te piękne wzory,

as they're pushing material down to the sea,

kiedy spychają materiał do morza.

but these patterns aren't static.

Lecz wzory te nie są statyczne.

These rivers are wiggling and jumping around quite a bit,

Rzeki wiją się i przesuwają,

and it can have big impacts on our lives.

a to ma wielki wpływ na nasze życie.

So an example of this is this is the Kosi River.

Przykładem jest rzeka Kosi.

So the Kosi River has this nice c-shaped pathway,

Rzeka ma piękny kształt litery C

and it exits the big mountains of Nepal

i opuszcza wielkie góry Nepalu,

carrying with it a ton of material,

niosąc ze sobą mnóstwo materiału;

a lot of sediments that's being eroded from the high mountains,

wiele osadów z erozji wysokich gór.

and it spreads out across India

Biegnąc przez Indie,

and moves this material.

przenosi materiał.

So we're going to zoom in to this area

Teraz przybliżmy ten teren;

and I'm going to tell you a little bit about what happened with the Kosi.

opowiem wam, co stało się z Kosi.

It's an example of how dynamic these systems can be.

To przykład dynamiki tego systemu.

So this is a satellite image from August of 2008,

Na zdjęciu satelitarnym z sierpnia 2008 roku

and this satellite image is colored

w kolorze

so that vegetations or plants show up as green

widać zieloną roślinność

and water shows up as blue.

i niebieską wodę.

So here again you can see that c-shaped pathway

Widać tu znowu koryto w kształcie C,

that this river takes as it exits Nepal.

którym rzeka opuszcza Nepal.

And now this is monsoon season.

To jest pora deszczowa.

August is monsoon season in this region of the world,

W tej części świata sierpień to sezon monsunowy.

and anyone that lives near a river is no stranger to flooding

Tutejsi znają powodzie i związane z nimi

and the hazards and inconveniences at minimum that are associated with that.

ryzyko, a co najmniej niedogodności.

But something interesting happened in 2008,

Ale w 2008 roku stało się coś ciekawego,

and this river moved in a way that's very different.

bo rzeka przemieściła się w inny sposób.

It flooded in a way that's very different than it normally does.

Wylała zupełnie inaczej niż dotąd.

So the Kosi River is flowing down here,

Rzeka Kosi przepływa tędy.

but sometimes as these rivers are bulldozing sediment,

Gdy rzeki przenoszą osad,

they kind of get clogged,

czasem się jakby zapychają,

and these clogs can actually cause the rivers

co może spowodować,

to shift their course dramatically.

że drastycznie zmieniają bieg.

So this satellite image is from just two weeks later.

To zdjęcie satelitarne zrobiono dwa tygodnie później.

Here's the previous pathway,

Tu macie poprzednie koryto,

that c-shaped pathway,

to w kształcie litery C.

and you notice it's not blue anymore.

Zauważcie, że już nie jest niebieskie.

But now what we have is this blue pathway

Teraz niebieskie koryto

that cuts down the middle of the field of view here.

przecina prosto płaszczyznę.

What happened is the Kosi River jumped its banks,

Otóż rzeka Kosi zmieniła bieg.

and for reference, the scale bar here is 40 miles.

Dla porównania pasek skali to 60 km,

This river moved over 30 miles very abruptly.

czyli rzeka przemieściła się nagle o prawie 50 km.

So this river got clogged and it jumped its banks.

Zapchała się i wylała z brzegów.

Here's an image from about a week later,

To zdjęcie po tygodniu.

and you can see these are the previous pathways,

Widać dawny bieg,

and you can see this process of river-jumping continues

widać, że proces zmiany biegu trwa,

as this river moves farther away from its major course.

a rzeka odsuwa się od głównego koryta.

So you can imagine in landscapes like this,

Można sobie wyobrazić, że w terenie,

where rivers move around frequently,

gdzie rzeki często zmieniają bieg,

it's really important to understand when, where and how they're going to jump.

naprawdę trzeba rozumieć kiedy, gdzie i jak wyleją z brzegów.

But these kinds of processes also happen a lot closer to home as well.

Tego typu procesy zachodzą też bliżej nas.

So in the United States,

W USA jest rzeka Missisipi,

we have the Mississippi River that drains most of the continental US.

której dorzecza pokrywają większość kontynentu.

It pushes material from the Rocky Mountains

Spycha materiał z Gór Skalistych

and from the Great Plains.

oraz z Wielkich Równin.

It drains it and moves it all the way across America

Przemieszcza go po całej Ameryce

and dumps it out in the Gulf of Mexico.

i wrzuca do Zatoki Meksykańskiej.

So this is the course of the Mississippi that we're familiar with today,

Taki bieg Missisipi znamy dzisiaj.

but it didn't always flow in this direction.

Nie zawsze jednak płynęła w tym kierunku.

If we use the geologic record,

Dzięki zapisom geologicznym

we can reconstruct where it went in the past.

można zrekonstruować jej historyczny bieg.

So for example, this red area here

Na przykład ten czerwony obszar

is where we know the Mississippi River flowed and deposited material

to dawne koryto i akumulacja osadów rzeki

about 4,600 years ago.

około 4600 lat temu.

Then about 3,500 years ago it moved

Jakieś 3500 lat temu

to follow the course outlined here in orange.

koryto przesunęło się na obszar pomarańczowy.

And it kept moving and it keeps moving.

Przesuwa się bez przerwy.

So here's about 2,000 years ago,

Tak wyglądała około 2000 lat temu,

a thousand years ago,

tak 1000 lat temu,

700 years ago.

700.

And it was only as recently as 500 years ago

Bieg, jaki znamy dzisiaj,

that it occupied the pathway that we're familiar with today.

obrała nie wcześniej niż 500 lat temu.

So these processes are really important,

Procesy te są bardzo istotne,

and especially here, this delta area,

szczególnie w rejonie delty,

where these river-jumping events in the Mississippi

gdzie wylewy Missisipi

are building land at the interface of the land and the sea.

budują ląd nad brzegiem morza.

This is really valuable real estate,

To naprawdę cenna nieruchomość,

and deltas like this are some of the most densely populated areas on our planet.

delty jak ta są jednymi z najgęściej zaludnionych terenów na Ziemi.

So understanding the dynamics of these landscapes,

Rozumienie dynamiki terenu,

how they formed and how they will continue to change in the future

jego formacji i zmian w przyszłości

is really important for the people that live there.

jest bardzo ważne dla mieszkańców.

So rivers also wiggle.

Rzeki również się wiją.

These are sort of bigger jumps that we've been talking about.

Mówimy o dużych zmianach koryta.

I want to show you guys some river wiggles here.

Chcę wam pokazać niektóre z nich.

So we're going to fly down to the Amazon River basin,

Przenosimy się do dorzecza Amazonki,

and here again we have a big river system

gdzie mamy znowu duży system rzeczny.

that is draining and moving and plowing material from the Andean Mountains,

Wypłukuje, przemieszcza i orze materiał z Andów.

transporting it across South America

Niesie go przez Amerykę Południową

and dumping it out into the Atlantic Ocean.

i zrzuca do Atlantyku.

So if we zoom in here, you guys can see these nice, curvy river pathways.

Zbliżenie pokazuje piękne, kręte koryto.

Again, they're really beautiful, but again, they're not static.

Jest naprawdę piękne, ale powtarzam, że nie jest stabilne.

These rivers wiggle around.

Zakręty rzek się zmieniają.

We can use satellite imagery over the last 30 or so years

Zdjęcia satelitarne z ostatnich 30 lat

to actually monitor how these change.

pokazują te zmiany.

So take a minute and just watch any bend or curve in this river,

Spójrzcie na zakola czy zakręty rzeki,

and you'll see it doesn't stay in the same place for very long.

a przekonacie się, jak krótko są w tym samym miejscu.

It changes and evolves and warps its pattern.

Rzeka ewoluuje i zmienia kształt.

If you look in this area in particular,

Obejrzyjcie zwłaszcza ten obszar.

I want you guys to notice there's a sort of a loop in the river

Zwróćcie uwagę na rodzaj zakola,

that gets completely cut off.

które zostaje całkowicie odcięte.

It's almost like a whip cracking

Jest prawie jak strzał z bata

and snaps off the pathway of the river at a certain spot.

i odcina koryto rzeki w pewnym miejscu.

So just for reference, again,

Tak dla odniesienia,

in this location, that river changed its course over four miles

rzeka w tym miejscu zmieniła bieg o ponad 6 kilometrów

over the course of a season or two.

w ciągu jednej lub dwóch pór roku.

So the landscapes that we live in on earth,

Tereny, na których żyjemy,

as this material is being eroded from the mountains

przekształcają się cały czas, podczas gdy materiał

and transported to the sea,

eroduje w górach

are wiggling around all the time.

i jest transportowany do morza.

They're changing all the time,

Nieustannie się zmieniają,

and we need to be able to understand these processes

a my musimy zrozumieć te procesy,

so we can manage and live sustainably on these landscapes.

żeby dać sobie radę i żyć zgodnie z naturą.

But it's hard to do if the only information we have

Lecz jest to trudne, jeśli mamy jedynie

bieżące informacje o procesach na powierzchni planety.

is what's going on today at earth's surface.

Right? We don't have a lot of observations.

Nie mamy wielu obserwacji.

We only have 30 years' worth of satellite photos, for example.

Mamy tylko na przykład 30 lat zdjęć satelitarnych.

We need more observations to understand these processes more.

Potrzeba więcej informacji, żeby lepiej zrozumieć te procesy.

And additionally, we need to know

Dodatkowo musimy wiedzieć,

how these landscapes are going to respond to changing climate

jak teren zareaguje na zmiany klimatu

and to changing land use

oraz zmiany w użytkowaniu,

as we continue to occupy and modify earth's surface.

kiedy stale zajmujemy i modyfikujemy powierzchnię Ziemi.

So this is where the rocks come in.

Tutaj do gry wchodzą skały.

So as rivers flow,

Gdy rzeki płyną,

as they're bulldozing material from the mountains to the sea,

spychają materiał z gór do morza.

sometimes bits of sand and clay and rock get stuck in the ground.

Czasami kawałki piasku, gliny i skał utykają w gruncie.

And that stuff that gets stuck in the ground gets buried,

To, co utknęło, zostaje zagrzebane

and through time, we get big, thick accumulations of sediments

i po jakimś czasie mamy wielkie, grube warstwy osadu,

that eventually turn into rocks.

który w końcu przekształca się w skały.

What this means is that we can go to places like this,

Znaczy to, że powstają miejsca

where we see big, thick stacks of sedimentary rocks,

z wielkimi, grubymi warstwami skał osadowych,

and go back in time

co pozwala na podróż w czasie

and see what the landscapes looked like in the past.

i zobaczenie terenu w przeszłości.

We can do this to help reconstruct

To może pomóc w rekonstrukcji

and understand how earth landscapes evolve.

i zrozumieniu ewolucji terenu.

This is pretty convenient, too,

To wygodne,

because the earth has had sort of an epic history. Right?

bo Ziemia miała epicką historię.

So this video here is a reconstruction of paleogeography

Wideo pokazane tutaj jest rekonstrukcją palegeografii

for just the first 600 million years of earth's history.

pierwszych 600 milionów lat historii Ziemi.

So just a little bit of time here.

Spory kawał czasu.

So as the plates move around,

Wraz z przesuwaniem się kontynentów

we know climate has changed, sea level has changed,

zmienia się klimat, poziom mórz,

we have a lot of different types of landscapes

mamy wiele różnych typów terenu

and different types of environments that we can go back --

i różne typy środowisk, do których można wrócić,

if we have a time machine --

skoro mamy wehikuł czasu,

we can go back and look at,

wrócić i popatrzeć.

and we do indeed have a time machine

Faktycznie mamy wehikuł czasu,

because we can look at the rocks that were deposited at these times.

bo możemy obejrzeć skały, które nagromadziły się dawno temu.

So I'm going to give you an example of this

Dam wam tego przykład i zabiorę was

and take you to a special time in earth's past.

do szczególnego czasu w historii Ziemi.

About 55 million years ago, there was a really abrupt warming event,

Około 55 milionów lat temu doszło do nagłego ocieplenia.

and what happened was a whole bunch of carbon dioxide

Spora ilość dwutlenku węgla

was released into earth's atmosphere,

trafiła do atmosfery ziemskiej,

and it caused a rapid and pretty extreme global warming event.

co spowodowało nagłe i dość ekstremalne globalne ocieplenie.

And when I say warm, I mean pretty warm,

Mam na myśli prawdziwe ocieplenie,

that there were things like crocodiles and palm trees

bo na północy Kanady czy w południowej Patagonii

as far north as Canada and as far south as Patagonia.

były krokodyle i palmy.

So this was a pretty warm time and it happened really abruptly.

Był to naprawdę ciepły okres, który nastał raptownie.

So what we can do

Można teraz wrócić,

is we can go back and find rocks that were deposited at this time

znaleźć skały, które wtedy powstały

and reconstruct how the landscape changed in response to this warming event.

i zrekonstruować zmiany terenu w odpowiedzi na ocieplenie.

So here, yay, rocks.

Hurra, skały.

(Laughter)

(Śmiech)

Here's a pile of rocks.

Tu leży sterta skał.

This yellow blob here,

Ta żółta plama

this is actually a fossil river,

to tak naprawdę skamieniała rzeka,

so just like this cartoon I showed,

jak w animacji, którą pokazywałam,

these are deposits that were laid down 55 million years ago.

kamienie trafiły tu 55 milionów lat temu.

As geologists, we can go and look at these up close

Geolodzy mogą pójść tam, popatrzeć na nie z bliska

and reconstruct the landscape.

i zrekonstruować teren.

So here's another example.

Tu daję inny przykład.

The yellow blob here is a fossil river.

Ta żółta plama to skamieniała rzeka.

Here's another one above it.

Nad nią jest jeszcze jedna.

We can go and look in detail and make measurements and observations,

Można się przyjrzeć, zrobić pomiary i obserwacje,

and we can measure features.

można zmierzyć właściwości.

For example, the features I just highlighted there

Na przykład te podświetlone tutaj mówią,

tell us that this particular river was probably about three feet deep.

że rzeka miała może metr głębokości.

You could wade across this cute little stream

Moglibyście brodzić w tym miłym strumyczku

if you were walking around 55 million years ago.

podczas spaceru 55 milionów lat temu.

The reddish stuff that's above and below those channels,

Czerwonawe miejsca powyżej i poniżej tych kanałów

those are ancient soil deposits.

to pradawne warstwy gleby.

So we can look at those to tell us what lived and grew on the landscape

Mogą nam powiedzieć, co żyło i rosło w tym terenie,

and to understand how these rivers were interacting with their floodplains.

zrozumieć, jak rzeki współdziałały z obszarami zalewnymi.

So we can look in detail and reconstruct with some specificity

Możemy dobrze się przypatrzeć i dość szczegółowo zrekonstruować

how these rivers flowed and what the landscapes looked like.

biegi rzek i wygląd terenów.

So when we do this for this particular place

Sprawdźmy, jak to wyglądało tutaj,

at this time,

w tamtym czasie.

if we look what happened before this abrupt warming event,

Widać, że rzeki przed nagłym ociepleniem

the rivers kind of carved their way down from the mountains to the sea,

wyżłobiły koryta z gór do morza

and they looked maybe similar to what I showed you in the Amazon River basin.

i przypominały dorzecze Amazonki, które pokazałam.

But right at the onset of this climate change event,

Ale z ociepleniem klimatu

rzeki zmieniają się nie do poznania.

the rivers change dramatically.

All of a sudden they got much broader,

Zrobiły się nagle szersze,

and they started to slide back and forth across the landscape more readily.

częściej meandrowały przez teren.

Eventually, the rivers reverted back to a state that was more similar

W końcu wróciły do stanu bardziej podobnego

to what they would have looked like before this climate event,

do tego przed zmianą klimatu.

but it took a long, long time.

Zajęło im to bardzo dużo czasu.

So we can go back in earth's time and do these kinds of reconstructions

Możemy cofnąć się w czasie i zrobić tego typu rekonstrukcje,

and understand how earth's landscape has changed

zrozumieć zmiany powierzchni Ziemi

in response to a climate event like this or a land use event.

w odpowiedzi na zmiany klimatu lub zmiany w użytkowaniu gruntów.

So some of the ways that rivers change

Sposoby, w jakie rzeki się zmieniają,

or the reasons that rivers change their pattern and their movements

lub powody, dla których to robią, ich wzory i ich przemieszczenia

is because of things like with extra water falling on the land's surface

wynikają czasem z obfitszych opadów

when climate is hotter,

w cieplejszym klimacie.

we can move more sediment and erode more sediment,

Więcej osadu przemieszcza się i eroduje,

and that changes how rivers behave.

a to zmienia zachowanie rzek.

So ultimately,

Ostatecznie,

as long as earth's surface is our home,

póki powierzchnia Ziemi jest naszym domem,

we need to carefully manage the resources and risks

trzeba ostrożnie odnosić się do zasobów i ryzyka

associated with living in dynamic environments.

związanego z życiem w dynamicznych środowiskach.

And I think the only way we can really do that sustainably

Myślę, że jedyny naprawdę rozsądny sposób działania

is if we include information

dotyczy włączenia informacji o tym,

about how landscapes evolved and behaved in earth's past.

jak teren ewoluował i zachowywał się w przeszłości.

Thank you.

Dziękuję.

(Applause)

(Brawa)