What rivers can tell us about the earth's history | Liz Hajek

Translator: Lam Nguyen Reviewer: Thao Phan

All right, let's get up our picture of the earth.

Ta hãy xem thử một bức ảnh chụp Trái Đất nhé.

The earth is pretty awesome.

Đó là một hành tinh tuyệt vời.

I'm a geologist, so I get pretty psyched about this,

Là một nhà địa chất, tôi rất vui vì điều đó,

but the earth is great.

thực sự Trái Đất rất tuyệt.

It's powerful, it's dynamic, it's constantly changing.

Đây là nơi giàu tiềm năng, không ngừng thay đổi và vận động.

It's a pretty exciting place to live.

Một hành tinh thú vị để sinh sống.

But I want to share with you guys today my perspective as a geologist

Hôm nay, tôi muốn chia sẻ với các bạn góc nhìn của một nhà địa chất

in how understanding earth's past

về cách mà những hiểu biết về lịch sử Trái Đất

can help inform and guide decisions that we make today

đang giúp đỡ và định hướng các quyết định của ta ngày nay

about how to sustainably live on earth's surface.

về cách sinh sống và bảo tồn hành tinh xanh này.

So there's a lot of exciting things that go on on the surface of the earth.

Có rất nhiều điều thú vị đang xảy ra trên bề mặt Trái Đất.

If we zoom in here a little bit,

Nếu ta phóng đại chỗ này lên,

I want to talk to you guys a little bit about one of the things that happens.

tôi muốn nói cho các bạn biết về vài hiện tượng đã xảy ra.

Material get shuffled around earth's surface all the time,

Vật chất được trung chuyển liên tục trên bề mặt Trái Đất,

một hiện tượng quan trọng là việc vật chất từ các vùng núi cao

and one of the big thing that happens is material from high mountains

bị xói mòn, rửa trôi và được vận chuyển ra biển.

gets eroded and transported and deposited in the sea.

And this process is ongoing all the time,

Quá trình này cứ tiếp diễn,

và ảnh hưởng sâu sắc tới sự hình thành đất liền.

and it has huge effects on how the landscape works.

So this example here in south India --

Ví dụ dưới đây tại miền nam Ấn Độ,

we have some of the biggest mountains in the world,

nơi xuất hiện vài dãy núi lớn nhất thế giới;

and you can see in this satellite photo

trên bức ảnh vệ tinh này, bạn có thể thấy

rivers transporting material from those mountains out to the sea.

các dòng sông đang vận chuyển vật chất từ các dãy núi đó xuống biển.

You can think of these rivers like bulldozers.

Bạn hãy nghĩ chúng giống như chiếc xe ủi.

They're basically taking these mountains and pushing them down towards the sea.

Thực tế, chúng đang san bằng những quả núi và đẩy chúng xuống biển.

We'll give you guys an example here.

Tôi sẽ đưa một ví dụ để chứng minh.

So we zoom in a little bit.

Hãy phóng to chỗ này lên.

I want to talk to you guys specifically about a river.

Tôi muốn nói chi tiết hơn về một dòng sông cụ thể.

We can see these beautiful patterns that the rivers make

Bạn đang thấy lưu vực tuyệt đẹp mà dòng sông đó tạo ra

as they're pushing material down to the sea,

khi nó liên tục đẩy vật chất hướng ra biển,

but these patterns aren't static.

nhưng lưu vực này không ổn định.

These rivers are wiggling and jumping around quite a bit,

Dòng chảy của các con sông này thay đổi liên tục,

and it can have big impacts on our lives.

và điều đó ảnh hưởng to lớn tới chúng ta.

So an example of this is this is the Kosi River.

Hãy lấy ví dụ về sông Kosi.

So the Kosi River has this nice c-shaped pathway,

Nó sở hữu một dòng chảy khá đẹp theo hình chữ C;

and it exits the big mountains of Nepal

khi ra khỏi các dãy núi hùng vĩ của Nepal,

carrying with it a ton of material,

nó mang theo vô số vật chất

a lot of sediments that's being eroded from the high mountains,

trong đó có lượng lớn phù sa từ các dãy núi,

and it spreads out across India

con sông đó đã chảy khắp Ấn Độ

and moves this material.

và mang theo số vật chất đó.

So we're going to zoom in to this area

Hãy quan sát kỹ hơn khu vực này,

and I'm going to tell you a little bit about what happened with the Kosi.

tôi sẽ nói rõ hơn về những điều đã diễn ra với dòng sông Kosi.

It's an example of how dynamic these systems can be.

Đó là ví dụ tiêu biểu về cách các lưu vực thay đổi.

So this is a satellite image from August of 2008,

Bức ảnh vệ tinh này được chụp vào tháng 8 năm 2008,

and this satellite image is colored

bức ảnh này đã được phục chế màu,

so that vegetations or plants show up as green

như vậy rừng cây sẽ có màu xanh lá

và sông ngòi mang màu xanh biển.

and water shows up as blue.

So here again you can see that c-shaped pathway

Một lần nữa, bạn lại thấy đường cong chữ C này

that this river takes as it exits Nepal.

khi dòng chảy của nó ra khỏi Nepal.

And now this is monsoon season.

Giờ là thời điểm gió mùa hoạt động manh.

August is monsoon season in this region of the world,

Tháng tám là lúc gió mùa hạ hoạt động mạnh ở vùng này,

and anyone that lives near a river is no stranger to flooding

và các cư dân sống ở ven sông cũng chẳng lạ gì cảnh ngập lụt

and the hazards and inconveniences at minimum that are associated with that.

và những sự phiền toái mà nó mang lại.

But something interesting happened in 2008,

Nhưng vào năm 2008, một điều thú vị đã xảy ra,

and this river moved in a way that's very different.

và dòng chảy của con sông đó đã thay đổi đáng kể.

It flooded in a way that's very different than it normally does.

Và những cơn lũ nó gây ra cũng rất khác các lần trước.

So the Kosi River is flowing down here,

Sông Kosi đang hướng dòng chảy xuống hạ lưu như hình,

but sometimes as these rivers are bulldozing sediment,

nhưng có những thời điểm mà nó mang quá nhiều phù sa

they kind of get clogged,

làm tốc độ chảy chậm hẳn lại,

and these clogs can actually cause the rivers

và sự tắc nghẽn đó sẽ thay đổi đáng kể

to shift their course dramatically.

hướng dòng chảy của nó.

So this satellite image is from just two weeks later.

Đây là bức ảnh vệ tinh được chụp hai tuần sau đó.

Here's the previous pathway,

Đây là hướng chảy cũ

that c-shaped pathway,

có hình chữ C tôi vừa nói đến,

and you notice it's not blue anymore.

bạn thấy là nó không còn màu xanh biển nữa.

But now what we have is this blue pathway

Ta đang thấy màu xanh biển đó

that cuts down the middle of the field of view here.

đã chuyển tới gần chính giữa bức ảnh.

Như vậy, sông Kosi đã thay đổi hướng chảy,

What happened is the Kosi River jumped its banks,

and for reference, the scale bar here is 40 miles.

thang đo của bản đồ này vào khoảng 64 ki-lô-mét.

This river moved over 30 miles very abruptly.

Rất nhanh chóng, con sông này đã di chuyển trên 48 ki-lô-mét.

So this river got clogged and it jumped its banks.

Việc dòng chảy bị tắc nghẽn đã khiến nó thay đổi hướng chảy.

Here's an image from about a week later,

Đây là bức ảnh được chụp một tuần sau đó,

and you can see these are the previous pathways,

bạn đang thấy dòng chảy cũ của nó,

and you can see this process of river-jumping continues

bạn thấy sự thay đổi này vẫn tiếp diễn

as this river moves farther away from its major course.

khi hướng chảy của nó đang đi xa dần dòng cũ.

So you can imagine in landscapes like this,

Hãy hình dung về bề mặt Trái Đất hiện nay,

where rivers move around frequently,

khi các con sông dễ thay đổi dòng chảy hơn,

it's really important to understand when, where and how they're going to jump.

thì việc đoán trước thời điểm và thời gian nó thay đổi là rất quan trọng.

But these kinds of processes also happen a lot closer to home as well.

Những quá trình thay đổi này thường xuyên xảy ra quanh ta.

So in the United States,

Tại Mỹ,

we have the Mississippi River that drains most of the continental US.

dòng sông Mississippi vốn đang lấy khá nhiều phù sa từ các ngọn núi.

It pushes material from the Rocky Mountains

Nó đẩy vật chất từ dãy núi Rocky

and from the Great Plains.

và từ Đại bình nguyên Mỹ.

It drains it and moves it all the way across America

Nó rút bớt và di chuyển chúng trên khắp nước Mỹ

and dumps it out in the Gulf of Mexico.

và tập hợp chúng tại vịnh Mexico.

So this is the course of the Mississippi that we're familiar with today,

Đây là dòng chảy của Mississippi mà ta vẫn hay nhìn thấy,

but it didn't always flow in this direction.

nhưng không phải lúc nào nó cũng chảy như vậy.

If we use the geologic record,

Nếu dùng các dữ liệu địa chất học,

we can reconstruct where it went in the past.

ta có thể tái tạo hướng chảy trong quá khứ của nó.

So for example, this red area here

Chẳng hạn, vùng màu đỏ này

is where we know the Mississippi River flowed and deposited material

là khu vực có dòng chảy của Mississippi và vật chất tại đó được tích tụ

about 4,600 years ago.

vào 4.600 năm trước.

Then about 3,500 years ago it moved

Khoảng 3.500 năm trước,

to follow the course outlined here in orange.

nó chảy theo hướng màu cam trên hình vẽ.

And it kept moving and it keeps moving.

Dòng chảy tiếp tục thay đổi.

So here's about 2,000 years ago,

Hai nghìn năm trước,

a thousand years ago,

một nghìn năm trước,

700 years ago.

700 năm trước.

And it was only as recently as 500 years ago

Và chỉ trong khoảng 500 năm trở lại đây,

that it occupied the pathway that we're familiar with today.

Mississippi mới có dòng chảy như ta biết ngày nay.

So these processes are really important,

Các quá trình này rất quan trọng,

and especially here, this delta area,

đặc biệt tại các khu vực đồng bằng tại Mỹ,

where these river-jumping events in the Mississippi

nơi việc thay đổi dòng chảy của sông Mississipi

are building land at the interface of the land and the sea.

giúp bồi đắp đồng bằng và lấn biển.

This is really valuable real estate,

Đó là các bất động sản cực kỳ giá trị,

and deltas like this are some of the most densely populated areas on our planet.

những khu vực đồng bằng như thế là nơi tập trung đông dân nhất thế giới.

So understanding the dynamics of these landscapes,

Việc hiểu biết cách chúng hoạt động,

how they formed and how they will continue to change in the future

cách chúng hình thành và thay đổi trong tương lai

is really important for the people that live there.

là rất quan trọng với những ai sống ở khu vực đó.

So rivers also wiggle.

Như vậy, sông ngòi sẽ thay đổi.

These are sort of bigger jumps that we've been talking about.

Tồn tại những thay đổi lớn hơn cả những điều tôi vừa đề cập.

I want to show you guys some river wiggles here.

Tôi muốn nói đến vài sự thay đổi lớn sau đây.

So we're going to fly down to the Amazon River basin,

Hãy chuyển đến nhữn khu vực sông Amazon chảy qua,

and here again we have a big river system

ta lại có một hệ thống lưu vực khổng lồ

that is draining and moving and plowing material from the Andean Mountains,

thu thập và vận chuyển phù sa từ dãy núi Andes,

transporting it across South America

đi khắp khu vực Nam Mỹ

and dumping it out into the Atlantic Ocean.

và đưa chúng tới Đại Tây Dương.

So if we zoom in here, you guys can see these nice, curvy river pathways.

Khi phóng to hơn, bạn đang thấy những dòng chảy uốn lượn đẹp đẽ này.

Again, they're really beautiful, but again, they're not static.

Xin nhắc lại, chúng rất đẹp, nhưng không hề ổn định.

These rivers wiggle around.

Chúng vẫn thay đổi dòng chảy.

We can use satellite imagery over the last 30 or so years

Ta có thể dùng ảnh vệ tinh được chụp trong khoảng 30 năm trở lại đây

to actually monitor how these change.

để khảo sát sự thay đổi của chúng.

So take a minute and just watch any bend or curve in this river,

Hãy để ý kỹ các đường cong trong hướng chảy của nó,

and you'll see it doesn't stay in the same place for very long.

bạn sẽ phát hiện ra rằng chúng không ở một chỗ quá lâu.

It changes and evolves and warps its pattern.

Chúng tiến hoá và thay đổi dòng chảy.

If you look in this area in particular,

Nếu bạn nhìn vào khu vực đang khoanh tròn,

I want you guys to notice there's a sort of a loop in the river

tôi muốn bạn để ý rằng một phần dòng chảy của dòng sông

that gets completely cut off.

đã hoàn toàn biến mất,

It's almost like a whip cracking

như thể một chiếc roi da

and snaps off the pathway of the river at a certain spot.

bị đứt hẳn một phần khỏi dòng chảy chính vậy.

So just for reference, again,

Lại nói về thang đo,

in this location, that river changed its course over four miles

ở đây, dòng chảy của nó đã thay đổi khoảng hơn sáu ki-lô-mét

over the course of a season or two.

chỉ trong một đến hai mùa nước.

So the landscapes that we live in on earth,

Như vậy, toàn bộ địa hình trên Trái Đất ta đang sống

as this material is being eroded from the mountains

nhờ vào sự vận chuyển vật chất từ núi cao

and transported to the sea,

xuôi dòng tới biển,

are wiggling around all the time.

đang thay đổi liên tục.

They're changing all the time,

Chúng thực sự thay đổi,

and we need to be able to understand these processes

ta cần hiểu rõ quá trình đó

để có những giải pháp sinh sống lâu bền trên các địa hình đó.

so we can manage and live sustainably on these landscapes.

But it's hard to do if the only information we have

Nhưng điều đó thực sự khó khăn nếu những thông tin ta có được

is what's going on today at earth's surface.

chỉ là sự thay đổi trên bề mặt Trái Đất hiện nay.

Right? We don't have a lot of observations.

Đúng không? Ta không có nhiều bằng chứng.

We only have 30 years' worth of satellite photos, for example.

Chẳng hạn, ta chỉ có dữ liệu ảnh vệ tinh trong khoảng 30 năm gần đây.

We need more observations to understand these processes more.

Ta cần nhiều bằng chứng hơn để thực sự hiểu về quá trình này.

And additionally, we need to know

Thêm nữa, ta cần biết

how these landscapes are going to respond to changing climate

về cách các địa hình này phản ứng với biến đổi khí hậu

and to changing land use

và biến đổi do con người

as we continue to occupy and modify earth's surface.

khi ta ngày càng sử dụng và làm thay đổi nhiều đất hơn.

So this is where the rocks come in.

Đây là nơi đất đá được tích tụ lại.

So as rivers flow,

Khi chảy,

as they're bulldozing material from the mountains to the sea,

các con sông đã vận chuyển vật chất từ núi xuống biển,

sometimes bits of sand and clay and rock get stuck in the ground.

đôi khi một phần đất, đá, phù sa đã bị kẹt lại dưới đáy sông.

And that stuff that gets stuck in the ground gets buried,

Chúng bị kẹt lại và chôn vùi,

and through time, we get big, thick accumulations of sediments

tích tụ lại và hình thành nên một lớp trầm tích rất lớn và dày

that eventually turn into rocks.

và dần dần sẽ chuyển thành đá.

What this means is that we can go to places like this,

Như vậy, chúng ta có thể đến các khu vực đó,

where we see big, thick stacks of sedimentary rocks,

nơi ta có thể tìm thấy các lớp trầm tích lớn như vậy,

and go back in time

nhờ đó, ta sẽ quay ngược thời gian

and see what the landscapes looked like in the past.

và tìm hiểu về địa hình nơi đó trong quá khứ.

We can do this to help reconstruct

Ta làm điều đó để góp phần mô phỏng

and understand how earth landscapes evolve.

và nghiên cứu về cách các địa hình tiến hoá và thay đổi.

This is pretty convenient, too,

Điều này không quá khó khăn,

because the earth has had sort of an epic history. Right?

vì bản thân Trái Đất đã là một thiên sử rất kỳ vĩ.

So this video here is a reconstruction of paleogeography

Đoạn video sau đây mô phỏng lại lịch sử địa chất của Trái Đất

for just the first 600 million years of earth's history.

đếm ngược từ hiện tại về 600 triệu năm trước.

So just a little bit of time here.

Một quãng thời gian không quá dài.

So as the plates move around,

Việc thay đổi vị trí đất liền

we know climate has changed, sea level has changed,

kéo theo sự thay đổi của khí hậu và mực nước biển;

we have a lot of different types of landscapes

ta sẽ tìm hiểu được nhiều dạng địa hình khác nhau,

and different types of environments that we can go back --

nhiều dạng môi trường khác nhau nếu ta quay về được quá khứ -

if we have a time machine --

Nếu có cỗ máy thời gian,

we can go back and look at,

ta có thể tìm hiểu chúng.

and we do indeed have a time machine

Và ta thực sự cần những cỗ máy đó

because we can look at the rocks that were deposited at these times.

nếu ta nhìn trực tiếp những mẫu đá đang chìm dưới đáy sông khi đó.

So I'm going to give you an example of this

Tôi có một ví dụ nhỏ

sẽ đưa bạn về một thời điểm đặc biệt trong quá khứ của Trái Đất.

and take you to a special time in earth's past.

About 55 million years ago, there was a really abrupt warming event,

Khoảng 55 triệu năm trước, Trái Đất ấm lên nhanh chóng,

and what happened was a whole bunch of carbon dioxide

nguyên nhân do một lượng lớn khí các-bon đi-ô-xít

was released into earth's atmosphere,

đã đi vào khí quyển,

and it caused a rapid and pretty extreme global warming event.

chúng đã làm nhiệt độ toàn cầu tăng lên với tốc độ phi mã.

And when I say warm, I mean pretty warm,

Tôi đang cố nói giảm khi nhắc đến "sự ấm lên,"

that there were things like crocodiles and palm trees

bởi lẽ khi đó, các loài nhiệt đới như cá sấu và các cây họ dừa

as far north as Canada and as far south as Patagonia.

đã xuất hiện tại Canada và vùng cực nam Nam Mỹ, Patagonia.

So this was a pretty warm time and it happened really abruptly.

Đây là thời kì Trái Đất khá ấm và điều đó xảy ra rất đột ngột.

So what we can do

Điều ta có thể làm

is we can go back and find rocks that were deposited at this time

là tìm kiếm những mẫu trầm tích bị chôn vùi tại thời điểm đó

and reconstruct how the landscape changed in response to this warming event.

và mô phỏng lại cách địa hình thay đổi do sự ấm lên toàn cầu xảy ra lúc đó.

So here, yay, rocks.

Và chúng đây, các mẫu trầm tích

(Laughter)

(Cười)

Here's a pile of rocks.

Đây thực ra là một đống đá.

This yellow blob here,

Vùng khoanh vàng này

this is actually a fossil river,

đã từng là một con sông cổ đại,

so just like this cartoon I showed,

giống như những điều tôi vừa nói,

these are deposits that were laid down 55 million years ago.

chúng là những trầm tích còn sót lại từ 55 triệu năm về trước.

As geologists, we can go and look at these up close

Các nhà địa chất như chúng tôi có thể nghiên cứu chúng kỹ hơn

and reconstruct the landscape.

và mô phỏng lại địa hình.

So here's another example.

Đây là một ví dụ khác.

The yellow blob here is a fossil river.

Vùng khoanh vàng này đã từng là một dòng sông.

Here's another one above it.

Đây là con sông khác trên nó.

We can go and look in detail and make measurements and observations,

Chúng tôi có thể sử dụng các phương pháp đo đạc và nghiên cứu

and we can measure features.

để tìm hiểu chúng.

For example, the features I just highlighted there

Ví dụ, chi tiết tôi vừa khoanh tròn

tell us that this particular river was probably about three feet deep.

chỉ ra rằng con sông đó sâu khoảng một mét.

You could wade across this cute little stream

Bạn hoàn toàn có thể lội qua dòng nước

if you were walking around 55 million years ago.

nếu bạn ở đó vào 55 triệu năm trước.

The reddish stuff that's above and below those channels,

Màu đỏ xuất hiện xung quanh các dòng chảy trên hình

those are ancient soil deposits.

là dấu vết của phù sa cổ.

So we can look at those to tell us what lived and grew on the landscape

Nhờ đó, chúng tôi có thể tìm hiểu những loài sinh vật từng sống quanh đó,

and to understand how these rivers were interacting with their floodplains.

và tìm hiểu cách các dòng sông tương tác với lưu vực xung quanh.

So we can look in detail and reconstruct with some specificity

Vậy nên chúng tôi có thể nghiên cứu tỉ mỉ và mô phỏng tương đối chính xác

how these rivers flowed and what the landscapes looked like.

dòng chảy của chúng và các dạng địa hình liên quan.

So when we do this for this particular place

Chúng tôi đã nghiên cứu địa điểm đó

at this time,

cách đây không lâu,

nếu ta nhìn vào các sự kiện trước sự biến đổi khí hậu khi ấy,

if we look what happened before this abrupt warming event,

the rivers kind of carved their way down from the mountains to the sea,

đó là một con sông có dòng chảy bám theo vách núi và hướng ra biển,

and they looked maybe similar to what I showed you in the Amazon River basin.

chúng giống những gì tôi đã cho bạn thấy ở lưu vực sông Amazon.

But right at the onset of this climate change event,

Nhưng tại ngay thời điểm biến đổi khí hậu đột ngột đó,

the rivers change dramatically.

con sông đó đã thay đổi mạnh mẽ.

All of a sudden they got much broader,

Hai bờ sông rộng ra rất nhanh,

and they started to slide back and forth across the landscape more readily.

và độ rộng hai bờ sông liên tục thay đổi.

Eventually, the rivers reverted back to a state that was more similar

Cuối cùng, nó quay trở về trạng thái cũ

to what they would have looked like before this climate event,

như trước khi xảy ra biến đổi khí hậu,

but it took a long, long time.

nhưng điều đó diễn ra khá lâu.

So we can go back in earth's time and do these kinds of reconstructions

Như vậy, ta có thể quay ngược thời gian và nghiên cứu được những điều đó,

and understand how earth's landscape has changed

hiểu biết hơn về các thay đổi của địa hình Trái Đất

in response to a climate event like this or a land use event.

khi xảy ra sự thay đổi khí hậu hoặc thay đổi do con người.

So some of the ways that rivers change

Các yếu tố gây biến đổi cho sông ngòi

or the reasons that rivers change their pattern and their movements

hay nguyên nhân khiến sông ngòi thay đổi hình thù và dòng chảy

is because of things like with extra water falling on the land's surface

có thể do lượng nước dư thừa từ đất liền quanh đó

when climate is hotter,

xuất hiện khi khí hậu ấm lên;

we can move more sediment and erode more sediment,

hay do ta đã tác động làm tăng hoặc giảm lượng phù sa

and that changes how rivers behave.

và làm thay đổi dòng chảy sông ngòi.

So ultimately,

Tóm lại,

as long as earth's surface is our home,

chừng nào ta còn sinh sống trên Trái Đất,

we need to carefully manage the resources and risks

ta cần kiểm soát tốt các tài nguyên và các mối nguy hại,

associated with living in dynamic environments.

và điều chỉnh cách ta sống ở một môi trường dễ bị ảnh hưởng.

And I think the only way we can really do that sustainably

Tôi cho rằng cách duy nhất để ta làm được điều đó một cách bền vững

is if we include information

là ta cần tìm hiểu thông tin

about how landscapes evolved and behaved in earth's past.

về sự thay đổi và tiến hoá của định trong quá khứ ở Trái Đất.

Thank you.

Cám ơn.

(Applause)

(Vỗ tay)