The 2,400-year search for the atom - Theresa Doud

Translator: Çlirim Sheremeti Reviewer: Helena Bedalli

What do an ancient Greek philosopher

Çfarë kanë të përbashkët një filozof i vjetër Grek

and a 19th century Quaker

dhe një Kuaker i shekullit të 19-të

have in common with Nobel Prize-winning scientists?

me shkencëtarë fitues të çmimit Nobel?

Edhe pse ata janë të ndarë nga më shumë se 2,400 vite histori

Although they are separated over 2,400 years of history,

secili prej tyre ka kontribuar në përgjigjjen e pyetjes së përjetshme:

each of them contributed to answering the eternal question:

what is stuff made of?

nga çfarë përbëhen gjërat?

Ishte rreth vitit 440 Para Erës Sonë kur Demokriti së pari propozoi

It was around 440 BCE that Democritus first proposed

that everything in the world was made up of tiny particles

se gjithçka në botë përbëhej nga grimca të vogla

surrounded by empty space.

të rrethuara me hapësirë boshe.

And he even speculated that they vary in size and shape

Dhe ai madje spekuloi se ato dallojnë në madhësi dhe formë

depending on the substance they compose.

varësisht nga substanca që kompozojnë.

He called these particles "atomos," Greek for indivisible.

Ai i quajti këto grimca "atomos", Greqisht për "të pandashme"

His ideas were opposed by the more popular philosophers of his day.

Idetë e tij u kundërshtuan nga filozofët më të njohur të kohës së tij.

Aristotle, for instance, disagreed completely,

Aristoteli, për shembull, kundërshtoi plotësisht

duke deklaruar se materia përbëhej nga 4 elemente:

stating instead that matter was made of four elements:

earth, wind, water and fire,

toka, era, uji dhe zjarri,

and most later scientists followed suit.

dhe shumica e shkencëtarëve të mëvonshëm ndoqën mendimin e tij.

Atoms would remain all but forgotten until 1808,

Atomet do të qëndronin të harruara deri në 1808,

when a Quaker teacher named John Dalton sought to challenge Aristotelian theory.

kur një mësues Kuaker i quajtur Xhon Dalton u përpoq të sfidonte teorinë Aristoteliane.

Përderisa atomizmi i Demokritit ishte plotësisht teorik,

Whereas Democritus's atomism had been purely theoretical,

Dalton showed that common substances always broke down into the same elements

Daltoni tregoi se substancat e zakonshme gjithmonë ndaheshin në të njëjtat elemente

in the same proportions.

me të njëjtat proporcione,

He concluded that the various compounds

Ai konkludoi se përzierjet e ndryshme

were combinations of atoms of different elements,

ishin kombinime të atomeve të elementeve të ndryshme,

each of a particular size and mass

secila e një mase dhe madhësie të veçantë

that could neither be created nor destroyed.

që as nuk mund të krijohej, e as të shkatërrohej.

Though he received many honors for his work,

Edhe pse ai morri shumë nderime për punën e tij,

as a Quaker, Dalton lived modestly until the end of his days.

si Kuaker, Daltoni jetoi në mënyrë modeste deri në vdekje.

Teoria atomike tani ishte e pranuar nga komuniteti shkencor,

Atomic theory was now accepted by the scientific community,

but the next major advancement

por zhvillimi tjetër i madh

would not come until nearly a century later

nuk do të vinte deri gati një shekull më vonë

with the physicist J.J. Thompson's 1897 discovery of the electron.

me zbulimin e elektronit në 1897 nga fizikanti J.J. Tomson.

In what we might call the chocolate chip cookie model of the atom,

Në atë që ne mund ta quajmë modeli "biskotë me çokollatë" i atomit,

he showed atoms as uniformly packed spheres of positive matter

ai tregoi atomet si sfera të paketuara identike të materies pozitive

filled with negatively charged electrons.

të mbushura me elektrone të ngarkuara negativisht.

Tomsoni fitoi çmimin Nobel në 1906 për zbulimin e tij të elektronit,

Thompson won a Nobel Prize in 1906 for his electron discovery,

but his model of the atom didn't stick around long.

por modeli i tij i atomit nuk qëndroi rrotull gjatë.

This was because he happened to have some pretty smart students,

Kjo sepse ai ndodhi të kishte disa studentë mjaft të mençur,

including a certain Ernest Rutherford,

duke përfshirë njëfarë Ernest Rutherford,

who would become known as the father of the nuclear age.

që do të bëhej i njohur si babai i epokës nukleare.

While studying the effects of X-rays on gases,

Gjatë studimit të efekteve të rrezeve-X në gazra,

Rutherford decided to investigate atoms more closely

Rutherford-i vendosi të hulumtonte atomet më afër

by shooting small, positively charged alpha particles at a sheet of gold foil.

duke qëlluar grimca alfa të vogla, pozitivisht të ngarkuara në një fletë ari.

Under Thompson's model,

Nën modelin e Thompson-it,

the atom's thinly dispersed positive charge

ngarkesa hollësisht e shpërndarë e atomit

would not be enough to deflect the particles in any one place.

nuk do të ishte e mjaftueshme për shmangien e grimcave në çfarëdo vendi.

The effect would have been like a bunch of tennis balls

Efekti do të kishte qenë si një grumbull topash tenisi

punching through a thin paper screen.

duke goditur nëpër një ekran të hollë letre.

But while most of the particles did pass through,

Por ndërsa shumica e grimcave kaluan përtej,

some bounced right back,

disa kërcyen mbrapsht,

suggesting that the foil was more like a thick net with a very large mesh.

duke sugjeruar që fleta ishte më shumë si një rrjetë e trashë me vrima të mëdha.

Rutherford concluded that atoms consisted largely of empty space

Rutherford-i konkludoi që atomet përbëheshin nga hapësira të mëdha boshe

with just a few electrons,

me vetëm disa elektrone,

while most of the mass was concentrated in the center,

ndërsa shumica e masës ishte e koncentruar në qendër,

which he termed the nucleus.

të cilës ia la emrin bërthamë.

Grimcat alfa kaluan përmes vrimave

The alpha particles passed through the gaps

but bounced back from the dense, positively charged nucleus.

por kërcyen mbrapsht nga bërthama, e dendur, pozitivisht e ngarkuar.

But the atomic theory wasn't complete just yet.

Por teoria atomike nuk ishte ende e plotësuar.

In 1913, another of Thompson's students by the name of Niels Bohr

Në vitin 1913, një tjetër student i Thompson-it me emrin Niles Bohr

expanded on Rutherford's nuclear model.

zgjeroi modelin nuklear të Rutherford-it.

Drawing on earlier work by Max Planck and Albert Einstein

Duke vazhduar mbi punën e mëhershme nga Max Planck dhe Albert Ajnshtajn

he stipulated that electrons orbit the nucleus

ai përcaktoi se elektronet orbitojnë bërthamën

at fixed energies and distances,

në distanca dhe energji fikse,

able to jump from one level to another, but not to exist in the space between.

të afta për të kërcyer nga një nivel në tjetrin, por jo për të ekzistuar në

hapësirën ndërmjet.

Bohr's planetary model took center stage,

Modeli planetar i Borit mori vëmendje qendrore,

but soon, it too encountered some complications.

por së shpejti, edhe ai hasi disa komplikime.

Eksperimentet kishin treguar se në vend të së qenurit grimca të veçanta,

Experiments had shown that rather than simply being discrete particles,

electrons simultaneously behaved like waves,

elektronet njëkohësisht silleshin si valë,

duke mos u kufizuar në një pikë të caktuar në hapësirë.

not being confined to a particular point in space.

And in formulating his famous uncertainty principle,

Dhe në formulimin e principit të tij të famshëm të pasigurisë,

Werner Heisenberg showed it was impossible to determine

Werner Heisenberg tregoi se ishte e pamundur të përcaktosh

të dyja shpejtësinë dhe pozicionin ekzakt të elektroneve

both the exact position and speed of electrons

as they moved around an atom.

ndërsa lëvizin rreth një atomi.

The idea that electrons cannot be pinpointed

Ideja që elektronet nuk mund të lokalizohen saktë

por ekzistojnë përbrenda një shtrirje lokacionesh të mundshme

but exist within a range of possible locations

gave rise to the current quantum model of the atom,

i dha ngritje modelit aktual kuantik të atomit,

a fascinating theory with a whole new set of complexities

një teori mahnitëse me një seri të re të kompleksiteteve,

whose implications have yet to be fully grasped.

implikimet e të cilave ende nuk janë kuptuar plotësisht.

Even though our understanding of atoms keeps changing,

Edhe pse kuptimi jonë për atomet vazhdon të ndryshojë,

the basic fact of atoms remains,

fakti bazik i atomeve qëndron,

so let's celebrate the triumph of atomic theory

pra le të festojmë triumfin e teorisë atomike

me disa fishekzjarre.

with some fireworks.

As electrons circling an atom shift between energy levels,

Përderisa elektronet që orbitojnë një atom ndërrojnë nivelet energjetike,

they absorb or release energy in the form of specific wavelengths of light,

ato absorbojnë ose lirojnë energji në formë të gjatësive valore të dritës,

duke rezultuar në të gjitha ngjyrat mahnitëse që i shohim.

resulting in all the marvelous colors we see.

And we can imagine Democritus watching from somewhere,

Dhe mund ta imagjinojmë Demokritin duke shikuar nga ndokund,

satisfied that over two millennia later,

i kënaqur që më shumë se 2 mileniume më vonë

he turned out to have been right all along.

doli që ai kishte pasur të drejtë gjatë gjithë kësaj kohe.