Dead stuff: The secret ingredient in our food chain - John C. Moore

Gjerat e Vdekura: Perberesi sekret ne zinxhirin tone ushqimor - John C. Moore

805,020 views

2014-03-20 ・ TED-Ed


New videos

Dead stuff: The secret ingredient in our food chain - John C. Moore

Gjerat e Vdekura: Perberesi sekret ne zinxhirin tone ushqimor - John C. Moore

805,020 views ・ 2014-03-20

TED-Ed


Ju lutemi, klikoni dy herë mbi titrat në anglisht më poshtë për të luajtur videon.

Translator: Iris Xholi Reviewer: Helena Bedalli
00:07
If someone called you scum,
0
7618
2129
Nese dikush do t'ju therriste, "felliqesire",
00:09
you'd probably be offended,
1
9747
1704
me shume gjasa do te ofendoheshit,
00:11
but scientifically,
2
11451
1417
por shkencerisht,
00:12
they might not be far off.
3
12868
1583
edhe ato mund te mos jene shume larg te njejtes gje.
00:14
Have you ever thought about
4
14451
1052
A keni menduar ndonjehere se
00:15
where your food comes from?
5
15503
1864
prej nga vjen ushqimi qe konsumoni?
00:17
You might say it comes from
6
17367
1354
Mund te thoni se ai vjen nga
00:18
plants, animals, or even fungi,
7
18721
1683
bimet, kafshet ose edhe kerpurdhat,
00:20
but you'd probably rather not
8
20404
1556
por perpiqeni te mos mendoni
00:21
think about the rotting organisms and poop
9
21960
1760
se jane organizmat e dekompozuar dhe jashteqitja
00:23
that feed those plants, animals, and fungi.
10
23720
3147
ato qe ushqejne keto bime, kafshe dhe kepurdha.
00:26
So really, you and most of the matter in your body
11
26867
2485
Pra, ne te vertete, ju dhe pjesa me e madhe e mases ne trupin tuaj
00:29
are just two or three degrees of separation
12
29352
2583
jane vetem dy ose tre perqind larg
00:31
from things like pond scum.
13
31935
2837
te qenurit llum pellgu.
00:34
All species in an ecosystem,
14
34772
1792
Te gjitha speciet ne nje ekosistem,
00:36
from the creatures in a coral reef
15
36564
1545
duke filluar me krijesat e gunave koralore
00:38
to the fish in a lake
16
38109
1376
tek peshqit ne liqen
00:39
to the lions on the savannah,
17
39485
1336
luaneve ne savane,
00:40
are directly or indirectly
18
40821
1541
jane te ushqyer, ne menyre te drejtperdrejte
00:42
nourished by dead stuff.
19
42362
1963
ose jo te drejtperdrejte, nga gjera te vdekura.
00:44
Most of the organic matter in our bodies,
20
44325
2501
Pjesa me e madhe e perberesve organike ne trupat tone,
00:46
if we trace it back far enough,
21
46826
1791
nese e ndjekim aq larg sa duhet,
00:48
comes from CO2 and water
22
48617
1796
vjen si rezultat i CO2 (dioksid karboni) dhe ujit
00:50
through photosynthesis.
23
50413
1836
nepermjet fotosintezes.
00:52
Plants use the energy from sunlight
24
52249
1821
Bimet e perdorin energjine nga drita e diellit
00:54
to transform carbon dioxide and water from the environment
25
54070
3108
per te transfromuar dioksidin e karbonit dhe ujin nga ambjenti
00:57
into glucose and oxygen.
26
57178
2409
ne glukoze dhe oksigjen
00:59
That glucose is then transformed
27
59587
1696
Kjo glukoze, me pas transformohet
01:01
into more complex organic molecules
28
61283
1418
ne molekula organike me komplekse
01:02
to form leaves, stems, roots, fruit, and so on.
29
62701
4144
per te krijuar gjethe, dege, rrenje, fruta e keshtu me rradhe.
01:06
The energy stored in these organic molecules
30
66845
1919
Energjia e ruajtur ne keto molekula organike
01:08
supports the food chains with which we're familiar.
31
68764
2793
mbeshtet zinxhiret ushqimor te cilet te gjithe i njohim.
01:11
You've probably seen illustrations like this
32
71557
2393
Ndofta keni pare ilustrime si ketu
01:13
or this.
33
73950
1587
ose ketu.
01:15
These green food chains
34
75537
1444
Keto zinxhire te gjelbert ushqimore
01:16
start with living plants at their base.
35
76981
2260
fillojne me bimet e gjalla ne bazamentin e tyre.
01:19
But in real-life terrestrial ecosystems,
36
79241
2793
Por, ne jeten e vertete te ekosistemeve ne toke,
01:22
less than 10% of plant matter
37
82034
1955
me pak se 10% e bimesise
01:23
is eaten while it's still alive.
38
83989
2013
konsumohet sa eshte ende e gjalle.
01:26
What about the other 90?
39
86002
1699
Po me 90% tjeter cfare ndodh?
01:27
Well, just look at the ground
40
87701
1458
Mjafton te shihni token
01:29
on an autumn day.
41
89159
1167
ne nje dite te zakonshme vjeshte.
01:30
Living plants shed dead body parts:
42
90326
1753
Pemet e gjalla, lene tu bien pjeset e vdekura:
01:32
fallen leaves, broken branches,
43
92079
1669
gjethe te rena, dege te thyera,
01:33
and even underground roots.
44
93748
1753
madje dhe rrenje nentokesore.
01:35
Many plants are lucky enough
45
95501
1418
Shume bime jane me fat
01:36
to go their whole lives without being eaten,
46
96919
1698
sepse jetojne pa u ngrene,
01:38
eventually dying and leaving remains.
47
98617
2637
dhe shuhen natyrisht duke lene pas mbetje.
01:41
All of these uneaten, undigested, and dead plant parts,
48
101254
3286
Te gjitha keto pjese te pa ngrena, te patretura dhe te vdekura pjese bimesh,
01:44
that 90% of terrestrial plant matter?
49
104540
2660
ai 90% i bimeve ne toke?
01:47
That becomes detritus,
50
107200
1646
Ajo behet detrit,
01:48
the base of what we call the brown food chain,
51
108846
2854
ajo qe ne e quajme zinxhiri i kafenjte i ushqimit,
01:51
which looks more like this.
52
111700
2334
qe ngjason me teper me kete.
01:54
What happens to plants
53
114034
1441
Cfare u ndodh bimeve
01:55
also happens to all other organisms up the food chain:
54
115475
2589
i ndodh te gjithe organizmave ne zinxhirin ushqimor:
01:58
some are eaten alive,
55
118064
1334
disa i hane te gjalle,
01:59
but most are eaten only
56
119398
1420
por pjesa me e madhe hahet
02:00
when they're dead and rotting.
57
120818
1791
pasi ato kane vdekur dhe dekompozohen.
02:02
And all along this food chain,
58
122609
1533
Dhe pergjate gjithe ketij zinxhiri ushqimor,
02:04
living things shed organic matter
59
124142
1889
gjallesat leshojne mase organike
02:06
and expel digestive waste
60
126031
1624
dhe nxjerrin jashte mbetje te tretshme
02:07
before dying and leaving their remains to decay.
61
127655
3045
para se te vdesin dhe te kalben.
02:10
All that death sounds grim, right?
62
130700
2546
Gjithe kjo e folur per vdekje ngjason e zymte apo jo?
02:13
But it's not.
63
133246
1335
Po ja qe nuk eshte keshtu.
02:14
All detritus is ultimately consumed
64
134581
2003
Te gjitha mbetjet ne fund konsumohen
02:16
by microbes and other scavengers,
65
136584
1949
nga mikrobe dhe kafshe qe ushqehen me kerma,
02:18
so it actually forms the base of the brown food chain
66
138533
2636
duke krijuar keshtu bazen e zinxirit te kafenjte ushqimor
02:21
that supports many other organisms,
67
141169
2283
qe mbeshtet shume organizma te tjere,
02:23
including us.
68
143452
1916
perfshire dhe ne.
02:25
Scientists are learning
69
145368
1333
Shkencetaret po mesojne
02:26
that this detritus
70
146701
768
qe keto mbetje
02:27
is an unexpectedly huge energy source,
71
147469
2243
jane nje burim papritshmerisht i madh energjie,
02:29
fueling most natural ecosystems.
72
149712
2173
duke ushqyer keshtu pjesen me te madhe te ekosistemit natyror.
02:31
But the interactions within an ecosystem
73
151885
2297
Por nderveprimet ne nje ekosistem
02:34
are even more complex than that.
74
154182
2294
jane edhe me komplekse se kaq.
02:36
What a food chain really represents
75
156476
1642
Ajo qe nje zinxhir ushqimor perfaqeson
02:38
is a single pathway of energy flow.
76
158118
2533
eshte nje rruge e shtruar ku buron energji.
02:40
And within any ecosystem,
77
160651
2043
Dhe brenda cdo ekosistemi,
02:42
many of these flows
78
162694
1165
shume prej ketyre burimeve
02:43
are linked together
79
163859
1128
jane te nderlidhur
02:44
to form a rich network of interactions,
80
164987
1376
dhe krijojne nje rrjet te pasur nderveprimesh,
02:46
or food web,
81
166363
2376
ose me mire thene nje rrjet ushqimor,
02:48
with dead matter supporting that network at every step.
82
168739
3504
ku masa e vdekur e mbeshtet ate rrjet ne cdo hap.
02:52
The resulting food web
83
172243
1295
Rrjeti ushqimor qe del nga kjo
02:53
is so connected
84
173538
1079
eshte kaq i lidhur
02:54
that almost every species
85
174617
1212
sa pothuajse cdo specie
02:55
is no more than two degrees from detritus,
86
175829
2203
nuk eshte vec disa hapa distance nga mbetjet,
02:58
even us humans.
87
178032
1970
madje edhe ne humanet.
03:00
You probably don't eat rotting things,
88
180002
1614
Ju ndoshta nuk ushqeheni me gjera te kalbura,
03:01
poop, or pond scum directly,
89
181616
2167
jashteqitje, llum ujrash ne menyre te drejteperdrejte,
03:03
but your food sources probably do.
90
183783
2308
por burimet e juaja te te ushqyerit ndoshta e bejne kete.
03:06
Many animals we eat
91
186091
1750
Shume kafshe qe ne hame
03:07
either feed directly on detritus themselves,
92
187841
2086
ose ushqehen drejtperdrejte me mbetje,
03:09
like pork, poultry, mushrooms, shellfish,
93
189927
1924
si derri, pula, kerpurdha, butaket,
03:11
or catfish and other bottom feeders,
94
191851
3624
mustaket ose ushqyes te tjere fundesh,
03:15
or they are fed animal by-products.
95
195475
1416
ose te ushqyer me nenprodhime kafshesh.
03:16
So, if you're thinking nature is full of waste,
96
196891
2795
Pra, nese mendoni se natyra eshte e mbushur me mbetje,
03:19
you're right.
97
199686
1259
keni te drejte.
03:20
But one organism's garbage is another's gold,
98
200945
2621
Por plehrat e nje organzmi, jane floriri i nje tjetri,
03:23
and all that rotting dead stuff
99
203566
1459
dhe i gjithe ai material i kalbur
03:25
ultimately provides the energy that nourishes us
100
205025
2127
sherben si burim energjie qe na ushqen ne
03:27
and most of life on Earth,
101
207152
1918
dhe pjesen me te madhe te jetes ne toke,
03:29
as it passes through the food web.
102
209070
1922
teksa kalon permes rrjetes se ushqyerit.
03:30
Now that's some food for thought.
103
210992
4183
Kjo po qe ishte ushqim per te menduarin.
Rreth kësaj faqe interneti

Kjo faqe do t'ju prezantojë me videot e YouTube që janë të dobishme për të mësuar anglisht. Do të shihni mësime angleze të mësuara nga mësues të nivelit më të lartë nga e gjithë bota. Klikoni dy herë mbi titrat në anglisht të shfaqura në secilën faqe të videos për të luajtur videon prej andej. Titrat lëvizin në sinkron me riprodhimin e videos. Nëse keni ndonjë koment ose kërkesë, ju lutemi na kontaktoni duke përdorur këtë formular kontakti.

https://forms.gle/WvT1wiN1qDtmnspy7