Why was the Rosetta Stone so important? - Franziska Naether

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Kanhaiya Verma

ပညာရှင်တွေဟာ ရှေးခေတ် အီဂျစ် အပျက်အယွင်း တွေ၊ကျောက်ချပ်တွေ၊ကျူစာရွက်တွေမှာ

For centuries, scholars puzzled over the hieroglyphs

they found carved onto ancient Egyptian ruins, tablets, and papyri.

တွေ့ရတဲ့ ထွင်းထားတဲ့ အရုပ်စာတွေနဲ့ပတ်သက် ပြီး ရာစုနှစ်ချီကာ ဦးနှောက်ခြောက်ခဲ့တယ်။

But a unique discovery would finally help unlock their meaning.

ဒါပေမဲ့ ထူးခြားတဲ့တွေ့ရှိမှုက နောက်ဆုံး ဒါတွေရဲ့အဓိပ္ပာယ်ကို ဖော်မှာပါ။

In 1799, as the French military invaded Egypt,

၁၇၉၉ ခုနှစ်မှာ ပြင်သစ်စစ်တပ်က အီဂျစ်ကို ကျူးကျော်တိုက်ခိုက်စဉ်၊

an officer encountered a curious stone on the outskirts of Rashid, or Rosetta.

အရာရှိတစ်ယောက်က ရာရှစ်(ဝါ) ရိုဇက်တာ ဆင်ခြေ ဖုံးမှာ ထူးဆန်းတဲ့ကျောက်တုံးကိုတွေ့ခဲ့တယ်။

It was inscribed with three different portions of text:

ဒါက စာ သုံးပိုင်းနဲ့ ရေးထိုးထားထားပါတယ်၊

Egyptian hieroglyphs, which is the oldest Egyptian script,

လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် ၅,၀၀၀ တုန်းက အီဂျစ် အရုပ်စာ၊ ဒီမိုတစ်တစ် အီဂျစ်ဘာသာနဲ့

dating back some 5,000 years;

ရှေးဂရိဘာသာစကားတွေပါ။

Demotic Egyptian, which is a later derivative of Egyptian;

နောက်ပိုင်း အီဂျစ်ဘာသာတွေအဖြစ် ဆင့်ပွားလာတဲ့ ဒီမိုတစ် အီဂျစ်ဘာသာစကား၊

and Ancient Greek.

နောက်ပြီး ရှေးဂရိဘာသာစကားပါ။

It seemed that each section was a rough translation of the others,

အပိုင်းတစ်ခုစီဟာ တခြားသူတွေရဲ့ အကြမ်းဖျင်း ဘာသာပြန်ဆိုမှုဖြစ်ပုံရတယ်၊

meaning the stone presented an unprecedented key

ဆိုလိုတာက ကျောက်တုံးက အရုပ်စာတွေကို ဖော်ထုတ်တာအတွက်

to unlocking hieroglyphs.

အရင်မရှိဖူးတဲ့ သော့ချက်ကို ပေးတာပါ။

English troops soon intercepted the stone

မကြာခင် အင်္ဂလိပ်တပ်တွေက ကျောက်တုံးကို ကြားဖြတ်တိုက်ယူပြီး

and brought it to the British Museum in 1802,

၁၈၀၂ ခုနှစ်မှာ ဗြိတိသျှ ပြတိုက်ကို ယူဆောင်လာခဲ့တယ်၊

where it became one of the most popular displays.

အဲဒီမှာ ဒါက လူကြိုက်အများဆုံး ပြကွက်တစ်ခုဖြစ်လာခဲ့တယ်။

Various European scholars—

ဂျိုဟန် အက်ကာဘလက်ဒ်၊

including Johan Åkerblad, Thomas Young, and Jean-François Champollion—

သောမတ်စ် ယန်း၊ ဖရွန်ဆွာ ရှန်ပိုယီရွန် အပါအဝင် ဥရောပ ပညာရှင်အမျိုးမျိုးက

worked to decode the Egyptian scripts.

အီဂျစ် အက္ခရာတွေကို အနက်ဖော်ဖို့ လုပ်ဆောင်ခဲ့တယ်။

There were some crucial initial clues.

အရေးပါတဲ့ အက္ခရာအစ သဲလွန်စတချို့ရှိတယ်။

The Greek section included the names of royal figures,

ဂရိ အပိုင်းမှာ တော်ဝင် ပုဂ္ဂိုလ်တွေရဲ့ အမည်တွေ ပါဝင်ပြီး၊

while certain areas in the Demotic section had bracket-like forms

ဒီမိုတစ် အပိုင်းထဲက တချို့ နေရာတွေမှာ ထောင့်ကွင်းလို ပုံစံတွေ ရှိနေပြီး

and some hieroglyphic sections were encircled.

တချို့ အရုပ်စာအပိုင်းတွေကို ဝိုင်းထားတယ်။

Could these portions encode the same royal names?

ဒီအပိုင်းတွေက တူညီတဲ့ တော်ဝင်အမည်တွေကို ဖော်ပြနိုင်ခဲ့လား။

Åkerblad matched some characters up and, in 1802,

အက်ကာဘလက်ဒ်က အက္ခရာတချို့ကို ယှဉ်တွဲပြီး ၁၈၀၂ ခုနှစ်မှာ

successfully decoded the royal names and some simple words,

တော်ဝင်အမည်တွေနဲ့ “များစွာ”၊ “ဝတ်ကျောင်းတွေ”လို ရိုးရှင်းတဲ့

like “much” and “temples” in the Demotic script.

စကားလုံးတချို့ကို ဒီမိုတစ် အက္ခရာနဲ့ အောင်မြင်စွာ အနက်ဖော်ခဲ့တယ်။

This led Åkerblad to believe that all Demotic signs were alphabetic,

ဒါက ဒီမိုတစ် သင်္ကေတ အားလုံးဟာ အက္ခရာစဉ် လို့ အက်ကာဘလက်ဒ်ကို ယုံကြည်လာစေတယ်၊

meaning each letter represented a discrete sound—

ဆိုလိုတာက စာတစ်လုံးစီက အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားမှာလို ကွဲပြားတဲ့

much like in English.

အသံတစ်ခုကို ကိုယ်စားပြုတာပါ။

Thomas Young, in contrast, suspected that some of the Demotic signs were logograms—

ဆန့်ကျင်ဘက်အနေနဲ့ သောမတ်စ် ယန်းက ဒီမိုတစ် သင်္ကေတတွေက လိုဂိုဂရမ်တွေလို့သံသယဝင်တယ်။

that is, symbols encoding entire words or phrases.

ဆိုလိုတာက စကားလုံး၊ စကားစု အားလုံးကို ရေးသွင်းထားတဲ့ သင်္ကေတတွေပါ။

For example, he believed a sun disk with a stroke indicated the sun or sun god.

ဥပမာ၊ စုတ်ချက်ပါတဲ့ နေအဝိုင်းက နေ (သို့) နေနတ်ဘုရားကို ညွှန်တာလို့ သူယုံကြည်ခဲ့တယ်။

Around 1814, he deciphered some recurring Demotic words like “pharaoh” and “Egypt.”

၁၈၁၄ ခန့်မှာ “ဖာရို” နဲ့ “အီဂျစ်”လို ထပ်နေ တဲ့ ဒီမိုတစ် စကားလုံးတွေကို ဖော်ခဲ့တယ်။

Young also had the critical insight

ယန်းမှာ ရှိတဲ့ ဝေဖန်တတ်တဲ့ ထိုးထွင်းအမြင်က

that Demotic was a later iteration of hieroglyphs.

ဒီမိုတစ်ဟာ နောက်ပိုင်းမှာ အရုပ်စာတွေရဲ့ ပုံတူတစ်ခုဆိုတာပါ။

And, studying the hieroglyphic text,

အရုပ်စာ စာသားကို လေ့လာရင်း၊

Young successfully decoded the royal name “Ptolemy.”

ယန်းက တော်ဝင်အမည် “တော်လမီ” ကို အောင်မြင်စွာ ဖော်ထုတ်ခဲ့တယ်။

But he still believed the prevailing misconception

ဒါပေမဲ့ အရုပ်စာအများစုဟာ စိတ်ကူးတွေကို ကိုယ်စားပြုပြီး

that most hieroglyphs were logograms representing ideas— not sounds.

အသံတွေမဟုတ်တဲ့ လိုဂိုဂရမ်တွေဖြစ်ကာ ခေတ်စား နေတဲ့ နားလည်မှုလွဲတာကို သူ ယုံကြည်တုန်းပါ။

Using his knowledge of other scripts and languages,

ကော့ပ်တစ် ဘုန်းကြီးဆီက သင်ယူခဲ့တဲ့ အီဂျစ် ကော့ပ်တစ်လို

like the Egyptian Coptic he’d learned from a Coptic Christian priest,

အခြား အက္ခရာတွေနဲ့ ဘာသာစကားတွေနဲ့ ပတ်သက်တဲ့ သူ့အသိပညာကို အသုံးပြုရင်း၊

Champollion realized that most encircled hieroglyphs were phonetic.

ဝိုင်းထားတဲ့ အရုပ်စာအများစုက သဒ္ဒဗေဒ ဆိုတာကို ရှန်ပိုယီရွန် သဘောပေါက်ခဲ့တယ်။

They represented sounds: the Egyptian vulture, an “a”;

ဒါတွေက အသံတွေကို ကိုယ်စားပြုတာပါ၊ အီဂျစ် လင်းတ “အ”

the three fox skins, “m-s”, and so on.

မြေခွေး အရေခွံသုံးခု၊“မ-ဆ“စတာတွေပါ၊

This finally allowed him to read the Egyptian names “Ramses” and “Thutmose.”

နောက်ဆုံး ဒါက သူ့ကို အီဂျစ်အမည်တွေဖြစ်တဲ့ “Ramses” နဲ့ “Thutmose”ကို ဖတ်ခွင့်ပေးတယ်။

Cross-referencing other hieroglyphic texts,

အခြား အရုပ်စာ စာသားတွေကို ပြန်လှန်ညွှန်းရင်း

Champollion confirmed that many hieroglyphs

ဝိုင်းထားတဲ့ အမည်တွေရဲ့ အလွန်က အရုပ်စာ များစွာဟာ

beyond the encircled names were phonetic.

သဒ္ဒဗေဒဆိုတာကို ရှန်ပိုယီရွန်က အတည်ပြုခဲ့တယ်။

And on September 14th, 1822,

၁၈၂၂ ခုနှစ် စက်တင်ဘာလ ၁၄ ရက်နေ့မှာ

he ran to his brother’s house and declared the breakthrough.

သူက သူ့အစ်ကိုအိမ်ကို ပြေးပြီး တွေ့ရှိမှုကို ကြေညာခဲ့တယ်။

Later, Champollion determined that beyond alphabetic and logographic hieroglyphs,

နောက်ပိုင်း ရှန်ပိုယီရွန်က အက္ခရာစဉ်နဲ့ လိုဂိုဂရပ်ဖစ် အရုပ်စာတွေကို ကျော်လွန်ပြီး

some were classifiers that sorted words into categories,

တချို့က အလုပ်အကိုင်တွေ၊ အပင်တွေနဲ့ စိတ်ကူးသက်သက်အယူအဆတွေလို စကားလုံးတွေကို

like occupations, plants, and abstract concepts.

အမျိုးအစားခွဲထားတဲ့ မျိုးတူစုတွေလို့ ဆုံးဖြတ်ခဲ့တယ်။

နောက်ဆုံး ၁၈၅၀ လွန် အစောပိုင်းမှာ ရိုဇက်တာ ကမ္ပည်းစာကို

The first complete translation of the Rosetta Stone

was finally published in the early 1850s.

ပထမဆုံး အပြည့်အစုံ ဘာသာပြန်ကို ထုတ်ဝေခဲ့တယ်။

So, what did it actually say?

ဒီတော့ ဒါက တကယ် ဘာပြောခဲ့သလဲ။

The inscription was marked 196 BCE.

ကမ္ပည်းစာကို ခရစ်နှစ်မတိုင်မီ ၁၉၆ လို့ မှတ်သားထားတယ်။

It honored the first anniversary

ဒါက ၁၃ နှစ် အရွယ် ဖာရို တော်လမီ ၅ ရဲ့

of 13-year-old Pharaoh Ptolemy V’s coronation

နန်းတက် ပထမ နှစ်ပတ်လည်နေ့ကို ဂုဏ်ပြုခဲ့တာဖြစ်ပြီး

and outlined a series of benefits for the Egyptian priesthood.

အီဂျစ် သာသနာ့ဘောင်အတွက် အကျိုး တသီတတန်းကို အကြမ်းဖော်ပြခဲ့တာပါ။

The inscriptions described laws for maintaining temples

ကမ္ပည်းစာတွေမှာ ဝတ်ကျောင်းတွေ ထိန်းသိမ်းတာနဲ့ အလေးအမြတ်

and performing rituals,

တိရစ္ဆာန်တွေ သင်္ဂြိုဟ်တာလို

like the burial of sacred animals.

ထုံးတမ်းတွေအတွက် ဥပဒေတွေကို ဖော်ပြတယ်။

At the time, Egypt was a multicultural society.

အဲဒီတုန်းက အီဂျစ်ဟာ ယဉ်ကျေးမှု အစုံရှိတဲ့ လူ့အဖွဲ့အစည်းတစ်ခုပါ။

Two main languages were spoken:

အဓိက ဘာသာစကားနှစ်မျိုးကို ပြောခဲ့တယ်၊

Ancient Greek, brought by Egypt’s conquerors,

အီဂျစ်ရဲ့ အောင်နိုင်သူတွေက ယူလာတဲ့ ရှေးဂရိဘာသာနဲ့

and Demotic Egyptian, the native language.

မိခင်ဘာသာစကား၊ ဒီမိုတစ်တစ် အီဂျစ်ဘာသာစကားပါ။

Hieroglyphs represented Middle Egyptian,

အရုပ်စာတွေက အီဂျစ် အလယ်ပိုင်း ဘာသာစကားကို ကိုယ်စားပြုတယ်၊

a language that was already antiquated but may have been included

အသုံးမပြုတော့တဲ့ ဘာသာစကားတစ်ခု ဖြစ်ပေမဲ့၊ ဩဇာရှိတဲ့ သဘောတစ်ခုကို

to convey a sense of authority.

ဖော်ပြဖို့ ထည့်သွင်းခဲ့လောက်တယ်။

The decree was copied onto many stones and erected in temples.

ဒီအမိန့်ကို ကျောက်တုံးများစွာပေါ်မှာ ကူးပြီး ဝတ်ကျောင်းတွေမှာ စိုက်ထူခဲ့တယ်။

However, as regimes shifted,

ဒါပေမဲ့ အစိုးရစနစ်တွေ ပြောင်းလဲတာကြောင့်

edifices were deconstructed and reconstructed.

ဗိမာန်တွေကို ဖြိုဖျက်ပြီး ပြန်လည်တည်ဆောက်ခဲ့ကြတယ်။

Some scholars think the Rosetta Stone was originally placed in a temple in Sais.

ရိုဇက်တာ ကမ္ပည်းစာကို မူလက ဆိုက်စ်က ဝတ် ကျောင်းမှာထားတယ်လို့ ပညာရှင်အချို့ကယူဆတယ်။

It’s unclear how it ended up 80 kilometers away,

ဒါက ကီလိုမီတာ ၈၀ အကွာကို ရောက်သွားပုံက မရှင်းပေမဲ့

but it may have been transported up the Nile after the late 15th century.

ဒါကို ၁၅ ရာစု နှောင်းပိုင်းမှာ နိုင်းမြစ်ဆီ သယ်ယူခဲ့လောက်တယ်။

Once deciphered, hieroglyphs helped overturn misconceptions.

တစ်ခါက အနက်ဖော်ခဲ့တဲ့ အရုပ်စာတွေက နားလည်မှုလွဲတာတွေကို ကူညီပယ်ဖျက်ပေးခဲ့တယ်။

Subterranean chambers within Egyptian pyramids

အီဂျစ် ပိရမစ်တွေအတွင်းက မြေအောက်ခန်းတွေဟာ တစ်ချိန်က

were once thought to be secret sites of priestly initiation and study.

ဘာသာရေးဆိုင်ရာ အစပျိုးမှုနဲ့ လေ့လာမှုရဲ့ လျှို့ဝှက် နေရာတွေလို့ ယူဆခဲ့တယ်။

But it was finally confirmed that pyramids were tombs

ဒါပေမဲ့ နောက်ဆုံးမှာ ပိရမစ်တွေက တမလွန်အတွက် အထွတ်အမြတ်ထားတဲ့

housing sacred preparations for the afterlife.

ပြင်ဆင်မှုတွေကို ထားတဲ့ ဂူတွေလို့ အတည်ပြုခဲ့တယ်။

Soon, entire texts could be translated that showcased

မကြာခင်မှာပဲ ရှေးခေတ် အီဂျစ် ဘာသာရေးဆိုင်ရာ ဖွဲ့စည်းမှုတွေရဲ့

the complexity of ancient Egyptian religious compositions.

ရှုပ်ထွေးမှုကို ဖော်ပြတဲ့ စာသားအားလုံးကို ဘာသာပြန်ဆိုနိုင်ခဲ့တယ်။

Experts are still decoding new hieroglyphs as they arise

ကျွမ်းကျင်သူတွေဟာ အသစ် ပေါ်လာတဲ့ အရုပ်စာတွေကို အနက်ဖော်ရင်း

and untangling instances of tricky grammar and wordplay.

ခဲရာခဲဆစ် သဒ္ဒါနဲ့ စကားဖန်တွေရဲ့ သာဓကတွေကို ရှင်းနေဆဲပါ။

The Rosetta Stone helped illuminate one of the world’s oldest written languages

ရိုဇက်တာ ကမ္ပည်းစာက ကမ္ဘာ့ ရှေးအကျဆုံး အရေး ဘာသာစကားတွေထဲက တစ်ခုနဲ့ ဒါကနေ

and the vibrant history it emerged from.

ထွက်ပေါ်လာတဲ့ တက်ကြွတဲ့ သမိုင်းကို သိနားလည်စေခဲ့တယ်။

And yet, the pillaged artifact remains far from its provenance today.

ဒါပေမဲ့ လုယက် ထားတဲ့ ရှေးပစ္စည်းက ဒီခေတ်မှာ ၎င်းရဲ့ ဇာစ်မြစ်ကနေ ဝေးနေဆဲပါ။