How to spot a pyramid scheme - Stacie Bosley

Translator: Aung Thura Win Thein Reviewer: sann tint

In 2004,

၂၀၀၄ ခုနှစ်မှာ

a new company called Vemma Nutrition

Vemma Nutrition လို့ခေါ်တဲ့ ကုမ္ပဏီတစ်ခုဟာ

started offering a life-changing opportunity

အချိန်ပိုင်းအလုပ်လုပ်ရုံနဲ့ အချိန်ပြည့်ပိုက်ဆံရနေပြီး

to earn full time income for part time work.

ဘဝပြောင်းသွားစေမယ့် အခွင့်အရေးကို ကမ်းလှမ်းခဲ့ကြတယ်

Vemma’s offer was open to everybody,

Vemma ရဲ့ ကမ်းလှမ်းမှုက လူတိုင်းအတွက်ဖြစ်တယ်

regardless of prior experience or education.

ပညာအရည်အချင်းတွေ အတွေ့အကြုံတွေလဲ မလိုအပ်ဘူး

There were only two steps to start get started earning:

ပိုက်ဆံစရဖို့အတွက် စ လုပ်စရာနှစ်ခုပဲရှိတယ်

purchase a $500-600 kit of their liquid nutrition products,

ဒေါ်လာ ၅၀၀၊ ၆၀၀ တန်တဲ့ အာဟာရဖြည့်အရည် တစ်စုံဝယ်ပြီး

and recruit two more members to do the same.

ဒီလိုထပ်ဝယ်မယ့် လူနှစ်ယောက်ထပ်စုဆောင်းပေးရုံပါပဲ

Vemma Nutrition Company grew quickly,

Vemma Nutrition ကုမ္ပဏီဟာ အမြန် ကြီးထွားလာတယ်၊

becoming a global operation

တစ်လအဖွ့ဲဝင် အများဆုံး ၃၀၀၀၀ အထိ

that brought in 30,000 new members per month at its peak.

ဆွယ်နိုင်လာတဲ့ ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ လုပ်ငန်းတစ်ခုဖြစ်လာခဲ့တယ်။

There was just one problem—

ပြဿနာတစ်ခုပဲ ရှိခဲ့တယ်

while the company generated $200 million of annual revenue by 2013,

၂၀၁၃ခုနှစ်မှာ ကုမ္ပဏီအနေနဲ့ နှစ်စဉ်ဝင်ငွေ ဒေါ်လာသန်း၂၀၀ ရနေခဲ့ချိန်မှာ

the vast majority of participants earned less than they paid in.

အဖွဲ့ဝင် အများစုကတော့ သူတို့ပေး ခဲ့ရတာထက် ပြန်ရတာက နည်းနေခဲ့တယ်

Vemma was eventually charged with operating a pyramid scheme:

Vemma ကုမ္ပဏီဟာ ပိရမစ်စနစ် ဖော်ဆောင်နေမှုကြောင့် တရားစွဲခံခဲ့ရတယ်

a common type of fraud

အဖွဲ့ဝင်တွေဟာ အဝယ်လိုက်ဖို့

where members make money

လူထပ်စုဆောင်းတဲ့နည်းနဲ့

by recruiting more people to buy in.

ငွေရှာတဲ့ အသိများဆဲ့ လိမ်နည်းတစ်မျိုးပါ။

Typically, the founder solicits an initial group of people

ထုံးစံအတိုင်းပဲ တည်ထောင်သူက ပစ္စည်းတွေဝယ်ခိုင်းပြီး

to buy in and promote the scheme.

အစီအစဉ် လူပိုသိဖို့ ကနဦးလူစုကို ဖျားယောင်းတာပါ။

They are then encouraged to recruit others

အခြားသူတွေကို စုဆောင်းဖို့ တွန်းအားပေးကာ

and promised part of the money those people invest,

သူတို့ရှာထားတဲ့လူတွေရဲ့ မြှုပ်နှံငွေအချို့ပေးမယ်လို့ ကတိပေးမယ်

while the founder also takes a share.

တည်ထောင်တဲ့သူကလဲ ဝေစုအချို့ယူမယ်ပေါ့

The pattern repeats for each group of new participants,

ဒီပုံစံဟာ လူသစ်ဝင်လာတဲ့အဖွဲ့တိုင်းမှာ ထပ်ကာထပ်ကာ ဖြစ်နေမယ်

with money from recent arrivals funneled to those who recruited them.

အသစ်ဝင်လာသူတွေရဲ့ ငွေတွေဟာ သူတို့ကိုစုဆောင်းခဲ့သူတွေဆီ စီးဆင်းနေတယ်

This differs from a Ponzi scheme,

Ponzi စနစ်နဲ့ ကွဲပြားတာက

where the founders recruit new members

တည်ထောင်သူက အဖွဲ့ဝင်သစ်တွေစုဆောင်းပြီး

and secretly use their fees to pay existing members,

သူတို့ငွေတွေကို အဖွဲ့ဝင်ပြီးသားသူတွေကို လူမသိအောင်ပေးတယ်

who think the payments come from a legitimate investment.

အဖွဲ့ဝင်ဟောင်းတွေကလဲ သူတို့ရတဲ့ငွေကို တရားဝင်မြှုပ်နှံမှုတစ်ခုက ရတယ်ထင်တယ်

As a pyramid scheme grows,

ပိရမစ်စီးပွားရေးစနစ် ကြီးထွားလာတာနဲ့အမျှ

it becomes increasingly difficult for new recruits to make money.

အသစ်သွေးဆောင်ခံရသူတွေအနေနဲ့ ပိုက်ဆံရဖို့ တစ်စထက်တစ်စ ခဲယဉ်းလာကြတယ်

That’s because the number of participants expands exponentially.

​ဘာလို့လဲဆိုတော့ ပါဝင်လာသူအရေအတွက်ဟာ ထပ်ညွှန်းကိန်းနဲ့ ကြီးထွားလာနေလို့ပါ။

Take a structure where each person has to recruit six more to earn a profit.

လူတစ်ယောက် အမြတ်ရဖို့ လူ ၆ယောက်စုဆောင်းရတဲ့ ပုံစံဆွဲကြည့်လိုက်ပါ

The founder recruits six people to start,

တည်ထောင်သူက စတင်ဖို့ လူ ၆ယောက်စုဆောင်းတယ်

and each of them recruits six more.

သူတို့တစ်ဦးချင်းစီက ၆ယောက်စီထပ်စုဆောင်းတယ်

There are 36 people in that second round of recruits,

ဒုတိယမြောက် စုဆောင်းမှုအဆင့်မှာ လူ ၃၆ဦးရှိနေပြီ

who then each recruit 6 people—

ဒီလူတစ်ဦးချင်းစီက ၆ဦးစီ စုဆောင်းဦးမယ်

a total of 216 new recruits.

အသစ်စုဆောင်းထားတာ ၂၁၆ဦးထိ ရှိနေပြီ

By the twelfth round of recruiting,

စုဆောင်းမှု ၁၂ဆင့်မြောက်မှာတော့

the 2.1 billion newest members would have to recruit

၂.၁ ဘီလီယံသော အဖွဲ့ဝင်အသစ်တွေဟာ

over 13 billion more people total to make money–

ပိုက်ဆံရဖို့ လူ ၁၃ဘီလီယံကို ထပ်စုဆောင်းရတော့မယ်

more than the entire world population.

ကမ္ဘာ့လူဦးရေထက်တောင် ပိုနေပါတယ်

In this scenario,

ဒီဖြစ်ရပ်မှာ

the most recent recruits,

အသစ် စုဆောင်းခံရသူတွေဖြစ်တဲ့

over 80% of the scheme’s participants,

စနစ်မှာ ပါဝင်သူဦးရေရဲ့ ၈၀ရာခိုင်နှုန်းကျော်ဟာ

lose all the money they paid in.

သူတို့ရင်းထားသမျှ ငွေအားလုံး ဆုံးရှုံးနေရပါပြီ

And in real life,

လက်တွေ့ဖြစ်ရပ်မှာလဲ

many earlier joiners lose out too.

အသစ်ဝင်လာသူအများစုဟာ ဆုံးရှုံးနေကြရတယ်

Pyramid schemes are illegal in most countries,

ပိရမစ်စီးပွားရေးဟာ နိုင်ငံအများစုမှာ တရားမဝင်ကြပါဘူး

but they can be difficult to detect.

စစ်ဆေးဖို့ရာလဲ ခဲယဉ်းပါတယ်

They are presented as many different things,

ပုံစံမျိုးကွဲပေါင်းများစွာနဲ့ တည်ရှိနေတတ်ကြတယ်

including gifting groups,

ငွေဝိုင်းစုကာ လက်ဆောင်ပေးတဲ့အဖွဲ့တွေ

investment clubs, and multi-level marketing businesses.

ငွေအတူစုပြီး မြှုပ်နှံတဲ့အဖွဲ့တွေနဲ့ ဆင့်ပွားစီးပွားရေးစနစ်တွေ မျိုးစုံပါတယ်

The distinction between pyramid schemes and legitimate multi-level marketing

ပိရမစ်စီးပွားရေးစနစ်နဲ့ တရားဝင် ဆင့်ပွားစီးပွားရေးစနစ်ကြား ခြားနားချက်ဟာ

can be particularly hazy.

မသဲမကွဲဖြစ်နေတတ်ပါတယ်

In theory, the difference is that

သီအိုရီအရတော့ ခြားနားချက်အနေနဲ့

the members of the multi-level marketing companies

ဆင့်ပွားစီးပွားရေးကုမ္ပဏီရဲ့ အဖွဲ့ဝင်တွေဟာ

primarily earn compensation from selling a particular product or a service

အဓိကအားဖြင့် လက်လီဝယ်သူတွေကို ကုန်ပစ္စည်းတစ်ခု ဝန်ဆောင်မှုတစ်ခုကို

to retail customers,

ရောင်းချပြီး ပိုက်ဆံရကြတယ်

while pyramid schemes primarily compensate members for recruitment of new sellers.

ပိရမစ်စီးပွားရေးစနစ်မှာတော့ လူသစ်စုဆောင်းခြင်းကနေ အဓိကပိုက်ဆံရကြတယ်

In practice, though,

လက်တွေ့မှာတော့

many multi-level marketing companies make it all but impossible

ဆင့်ပွားစီးပွားရေးကုမ္ပဏီတွေက အလုပ်ဖြစ်နေကြပေမယ့်

for members to profit purely through sales.

အဖွဲ့ဝင်တွေကတော့ ရောင်းတာကနေပဲ ငွေရဖို့ဆိုတာ မဖြစ်နိုင်ဘူး

And many pyramid schemes, like Vemma Nutrition,

ပိရမစ်စီးပွားရေးစနစ်ဖော်ဆောင်နေတဲ့ Vemma Nutrition လိုကုမ္ပဏီတွေဟာ

disguise themselves as legal multi-level marketing businesses,

ထုတ်ကုန်၊ ဝန်ဆောင်မှုကို ဘန်းပြပြီး လူဆွယ်မှ ပိုက်ဆံပေးတဲ့စနစ်ကနေ

using a product or service to hide the pay-and-recruit structure.

တရားဝင် ဆင့်ပွားစီးပွားရေးကုမ္ပဏီတွေအဖြစ် ပုံဖျက်ပြီးနေလေ့ရှိကြပါတယ်

Many pyramid schemes also capitalize on already existing trust within churches,

ပိရမစ်စီးပွာရေးစနစ်အများစုဟာ ယုံကြည်မှုရထားတဲ့ ချက်ခ်ကျောင်းလိုနေရာတွေ

immigrant communities, or other tightly knit groups.

ရွှေ့ပြောင်းအခြေချလာသူတွေနဲ့ စိတ်တူကိုယ်တူအဖွ့ဲတွေကို အမြတ်ထုတ်လာတယ်

The first few members are encouraged to report a good experience

အမြတ်အစွန်း မရကြသေးခင်မှာပဲ ပထမဆုံး အဖွ့ဲဝင်ဖြစ်လာသူတွေကို

before they actually start making a profit.

ကောင်းကြောင်းတွေပြောစေဖို့ တွန်းအားပေးတယ်

Others in their network follow their example,

သူတို့ပတ်ဝန်းကျင်ကသူတွေက နမူနာယူပြီးလိုက်လဲလုပ်ကြရော

and the schemes balloon in size

အဖွဲ့ဝင်အများစု အမြတ်ရမနေကြဘူးဆိုတာကို

before it comes clear that most members aren’t actually profiting.

နားမလည်ကြသေးခင်မှာပဲ ဖွ့ဲစည်းပုံက ကြီးထွားလာပါတော့တယ်

Often, the victims are embarrassed into silence.

တစ်ခါတစ်ရံမှာ လှည့်ဖျားခံခဲ့ရသူတွေဟာ ထုတ်ပြောဖို့ ရှက်တတ်ကြပါတယ်

Pyramid schemes entice people with the promise of opportunity and empowerment.

ပိရမစ်စီးပွားရေးဟာ လူတွေကို အခွင့်အလမ်းတွေ လုပ်ပိုင်ခွင့်တွေနဲ့ ဆွယ်လေ့ရှိပါတယ်

So when members don’t end up making money,

ဒီတော့ အဖွ့ဲဝင်တွေဟာ ပိုက်ဆံရှာတာနဲ့တင် အဆုံးသတ်ပဲ

they can blame themselves rather than the scheme,

စနစ်ထက် သူတို့ကိုယ်သူတို့သာ အပြစ်တင်နေတတ်ကြပါတယ်

thinking they weren’t tenacious enough to earn the returns promised.

ပေးထားတဲ့ကတိကဝတ်တွေဖြစ်မလာတာက သူတို့အသုံးမကျလို့ပါလို့ပဲ တွေးနေတတ်ကြတယ်

Some victims keep trying,

လှည့်ဖျားခံထားရသူအချို့ကတော့

investing in multiple schemes,

ထပ်ပြီး စနစ်ပေါင်းစုံမှာ မြှုပ်နှံနေတတ်ပြီး

and losing money each time.

မြှုပ်နှံလိုက်တိုင်း ပိုက်ဆံတွေ ဆုံးရှုံးနေကြရပါတယ်

In spite of all these factors,

ဒီလိုမျိုးတွေ ဖြစ်တတ်တယ် ဆိုပေမယ့်လဲ

there are ways to spot a pyramid scheme.

ပိရမစ်စနစ်ဆိုတာ သတိပြုမိစေဖို့ နည်းလမ်းတွေရှိပါတယ်

Time pressure is one red flag—

အချိန်တိုအတွင်းဖိအားပေးနေတာဟာ သတိပြုစရာတစ်ချက်ပါ

be wary of directives to “act now or miss a once-in-a-lifetime opportunity.”

ချက်ချင်းလုပ်ပါ၊ ၊ တစ်သက်မှာတစ်ခါပဲရမယ့် အခွင့်အရေးကြီးပါ ဆိုတာမျိုးကို သတိပြုပါ

Promises of large, life-altering amounts of income are also suspect.

ဘဝပါပြောင်းသွားစေမယ့် ငွေပမာဏ အများကြီးဝင်မယ်ပြောလာရင်လဲ သံသယဖြစ်စရာပါပဲ

And finally, a legitimate multi-level marketing business

နောက်ဆုံးအနေနဲ့ပြောရရင် တရားဝင်ဆင့်ပွားစီးပွားရေးလုပ်ငန်းတွေဟာ

shouldn’t require members to pay for the opportunity to sell a product or service.

ထုတ်ကုန်၊ ဝန်ဆောင်မှုကိုရောင်းချဖို့ အဖွဲ့ဝင်တွေကို ငွေပေးမနေသင့်ပါဘူး

Pyramid schemes can be incredibly destructive to individuals,

ပိရမစ်စီးပွားရေးစနစ်ဟာ တစ်ဦးတစ်ယောက်ချင်း၊ အဖွဲ့အစည်းတွေနဲ့

communities, and even entire countries.

တစ်နိုင်ငံလုံးအထိပါ ဖျက်ဆီးနိုင်စွမ်းရှိပါတယ်

But you can fight fire with fire

မီးကို မီးနဲ့တိုက်လိုက်ပါ

by sending this video to three people you know,

ယခုဗီဒီယိုကို သင့်အသိလူသုံးဦးဆီ ဝေမျှပြီး...

and encouraging them to do the same.

သူတို့ကိုလည်း ထိုနည်းတူ ပြန်လည်ဝေမျှဖို့ ပြောပြလိုက်ပါ