The deadly irony of gunpowder - Eric Rosado

Translator: dyari majid Reviewer: Daban Q Jaff

Everybody loves fireworks --

هەموو کەس یاریەئاگرینەکانی حەز لێیە --

the lights, the colors,

ڕوناکیەکەی، ڕەنگەکانی، و

and, of course, the big boom.

بەدڵنیاییەوە دەنگە گەورەکەشی.

But the history of fireworks

بەڵام مێژووی یاریەئاگرینەکان

isn't all hugs and celebrations.

هەمووی ئاهەنگ و باوەش لێکدان نیە.

Long before epic fireworks displays,

زۆر لەمەو پێش، داستانی یاریەئاگرینەکان سەر هەڵدەدات

chemists in China invented the key ingredient

کیمیاگەرانی چین پێکهاتە سەرەکیەکانیان داهێنا

that propels those bright lights into the sky.

کە پاڵ بەو ڕوناکیە درەوشاوانە دەنێت بۆ ئاسمان.

That invention was what we now call gunpowder.

ئەو داهێنانە ئەوەبوو کە ئێمە ئێستا پێی دەڵێین بارووت.

Our story begins back in ancient China

چیرۆکەمان لە ڕابردوو لە چین دەستپێدەکات

in the mid-ninth century

لەناوەڕاستی سەدەی نۆیەم

where early Chinese alchemists

کە کیمیاگەرە چینەکانی زوو

were trying to create a potion for immortality.

هەوڵی درووستکردنی خواردنەوەیەکی نەمریان دەدا.

Instead, what they created was a flammable powder

لەبری ئەوە، ئەوەی درووستیانکرد تۆزی گڕکرتوو بوو

that burned down many of their homes.

کە بووە هۆی سوتانی زۆرێک لەماڵەکانیان.

They quickly realized that this black powder,

هەرزوو دەرکیان بەوە کرد، ئەم تۆزە ڕەشە،

which they called fire medicine,

کە پێیان دەگوت دەرمانی ئاگر،

was precisely the opposite of something

ڕێک پێچەوانەی شتێک بوو

that would make you live forever.

کە وات لێدەکات بۆ هەمیشە بژیت.

In these early days,

لەم ڕۆژە تازانەدا،

the Chinese hadn't yet figured out

چینیەکان هێشتا نەیاندەزانی

how to make the powder explode;

چۆن وا لە تۆزەکە بکەن بتەقێتەوە؛

it was simply very flammable,

ئەوە سادە و زۆر گڕگر بوو، و

and their armies used it

سوپاکانیان بەکاریان دەهێنا

to make flaming arrows

بۆ درووستکردنی تیری گڕگر و

and even a flamethrower.

تەنانەت گڕهاوێژیش.

But once they figured out the right proportions

بەڵام هەرکە ڕێژەی درووستیان

of ingredients to create a blast,

لە پێکهاتەکە بۆ درووستکردنی تەقینەوە دۆزیەوە،

they began using the powder even more,

بەکارهێنانی تۆزەکەیان زیاتر کرد،

creating fireworks to keep evil spirits away

یاری ئاگرینیان بۆ دوورخستنەوەی ڕوحیانەتە خراپەکان درووستکرد

and bombs to defend themselves

هەروەها بۆمب بۆ پارێزگاریکردنی خۆیان

against Mongol invaders.

لە دژی داگیرکەرانی مەنگۆل.

It was these Mongols, most likely,

مەنگۆلەکان ئەوانە بوون،

who spread the invention of gunpowder

کە داهێنانی باروتیان بڵاوکردەوە

across the world.

بەناو جیهاندا.

After fielding Chinese attacks,

لە پاش وەڵامدانەی هێرشی چینییەکان،

they learned how to produce the powder themselves

ئەوان فێربوون بۆخۆیان تۆزەکە بەرهەم بهێنن

and brought it with them

لەگەڵ خۆیان هێنایان

on their conquests in Persia and India.

لە داگیرکردنەکانی ئێران و هیندستان.

William of Rubruck,

ویلیامی ڕەبرەک

a European ambassador to the Mongols,

کە باڵیۆزێکی ئەوروپییە بۆ مەنگۆلەکان

was likely responsible for bringing gunpowder

بەرپرسی هێنانەوەی باروتەکەیە

back to Europe around 1254.

بۆ ئەوروپا لە ساڵی 1254.

From there, engineers and military inventors

لەوکاتەوە، ئەندازیار و داهێنەران

created all kinds of destructive weapons.

هەموو چەکێکی لەناوبەریان درووستکرد.

From bombs to guns to cannons,

هەرلە تەقینەوە بۆ چەک و تۆپ هاوێژ،

gunpowder left its mark on the world

بارووت شوێنەواری خۆی لەسەر جیهان

in some pretty terrible ways,

بەچەند ڕێگایەکی زۆر خراپ جێهێشت،

in contrast to the beautiful marks

بەپێچەوانەی شوێنەوارە جوانەکان

it can leave in the air.

کە دەتوانێ لە ئاسمان جێی بهێڵێت.

So, how does black powder propel

کەواتە، تۆزە ڕەشەکە چۆن پاڵ

fireworks into the sky?

بەیاریەئاگرینەکان دەنێت بۆ ئاسمان؟

You might have seen old Westerns or cartoons

ڕەنگە خەڵکی ڕۆژئاوا یان فیلم کارتۆنی کۆنت بینی بێت

where a trail of gunpowder is lit

کە ڕێگای باروت درەوشاوەیە و

and it leads to a large and obviously explosive barrel.

ڕێخۆشکەر بوو بۆ بەرمیلێک لە تەقەمەنی گەورە و ئاشکرا.

Once the fire gets to the barrel,

هەرکە ئاگر گەیشتە بەرمیلەکە،

a large boom occurs.

تەقینەوەیەکی گەورە ڕوودەدات.

But why doesn't the trail itself explode?

بەڵام بۆچی خودی ڕێگاکە ناتەقێتەوە؟

The reason is that burning the powder

هۆکارەکە ئەوەیە، سوتاندنی تۆزەکە

releases energy and gases.

گاز و وزە دەردەدات.

While the trail is burning,

لە کاتێکدا ڕێگاکە دەسوتێت،

these are easily released into the surrounding air.

ئەوانە بەئاسانی دەردەدرێنە هەوای دەوروبەر.

But when the gunpowder

بەڵام کاتێک باروتەکە

is contained within the barrel,

لەناو بەرمیلێک کراوە،

the energy and gases cannot easily escape

گاز و وزەکە ناتوانێ بەئاسانی دەربازیان بێت

and build up until

بۆیە کۆدەبێتەوە و هەتا

BOOM!

دەتەقێتەوە!

Firework canisters provide

قۆتیکی یاریەئاگرینەکان تەنها

a single, upward-facing outlet

یەک دەرچەی ڕوولەسەریان هەیە

to channel this explosive energy.

بۆ ئاڕاستەکردنی وزەی تەقیندار.

The wick ignites the gunpowder

تەلەکە دەبێتە هۆی تەقاندنی باروتەکە

and the energy takes

هەروەها وزەکەش

the easiest exit from the canister,

ئاسانترین دەرچە لە قۆتیکەکە دەگرێتەبەر،

launching the firework high into the sky.

بۆ هاویشتنی یاریەئاگرینەکە بۆ بەرزایی ئاسمان.

The flame then makes its way

دواتر گڕەکە ڕێگای خۆی بەناو

through the firework's encasing

بەرگی یاریەئاگرینەکە پەیدادەکات

and the same reaction occurs

هەمان کاردانەوەش بەسەر سەرمان

high above our heads.

لەبەرزاییدا ڕوودەدات.

So, while the Chinese alchemists

کەواتە، کیمیاگەرە چینیەکان

never found the compound for eternal life,

هەرگیز تێکەڵەی نەمریان نەدۆزیەوە،

they did find something

ئەوان شتێکیان دۆزیەوە

that would go on to shape all of civilization,

کە بەردەوامدەبێت بۆ وێناکردنی شارستانی،

something that has caused

شتێک کە بۆتە هۆی

many tragic moments in human history,

چەندین ساتی دڵتەزێن لە مێژووی مرۆڤایەتی،

and yet still gives us hope

بەڵام هێشتا هیوامان دەداتێ

when we look up in celebration

کاتێ لە ئاهەنگەکان سەربەرز دەکەین

at the colorful night sky.

شەوێکی ڕەنگاوڕەنگی ئاسمان دەبینین.