The deadly irony of gunpowder - Eric Rosado

Zabójcza ironia prochu - Eric Rosado

Tłumaczenie: Marta Konieczna Korekta: Rysia Wand

Everybody loves fireworks --

Wszyscy lubimy sztuczne ognie,

the lights, the colors,

te światła, kolory i oczywiście duży huk.

and, of course, the big boom.

te światła, kolory i oczywiście duży huk.

But the history of fireworks

Ale historia sztucznych ogni

isn't all hugs and celebrations.

to nie tylko świętowanie.

Long before epic fireworks displays,

Na długo przed imponującymi pokazami

chemists in China invented the key ingredient

chińscy chemicy wynaleźli kluczowy składnik,

that propels those bright lights into the sky.

napędzający te świetlne efekty na niebie.

That invention was what we now call gunpowder.

Jest to proch.

Our story begins back in ancient China

Jego historia zaczyna się w starożytnych Chinach,

in the mid-ninth century

w połowie IX wieku.

where early Chinese alchemists

Dawni chińscy alchemicy

were trying to create a potion for immortality.

próbowali uzyskać eliksir nieśmiertelności.

Instead, what they created was a flammable powder

Zamiast tego, powstał łatwopalny proszek,

that burned down many of their homes.

przez który wielu z nich straciło domy.

They quickly realized that this black powder,

Szybko zorientowali się, że czarny proszek

which they called fire medicine,

nazywany ognistym lekiem,

was precisely the opposite of something

to coś zupełnie innego

that would make you live forever.

niż eliksir zapewniający wieczne życie.

In these early days,

W tych czasach

the Chinese hadn't yet figured out

Chińczycy nie doszli jeszcze do tego,

how to make the powder explode;

jak sprawić, by proszek wybuchał.

it was simply very flammable,

Był on bardzo łatwopalny,

and their armies used it

wojska stosowały go do płonących strzał

to make flaming arrows

wojska stosowały go do płonących strzał

and even a flamethrower.

a nawet do miotacza ognia.

But once they figured out the right proportions

Kiedy odkryli właściwe proporcje

of ingredients to create a blast,

do wytworzenia wybuchu,

they began using the powder even more,

zaczęli używać go coraz powszechniej,

creating fireworks to keep evil spirits away

tworząc fajerwerki do odpędzania złych duchów

and bombs to defend themselves

i bomby do obrony

against Mongol invaders.

przed mongolskimi najeźdźcami.

It was these Mongols, most likely,

Mongołowie najprawdopodobniej

who spread the invention of gunpowder

rozpowszechnili proch

across the world.

na całym świecie.

After fielding Chinese attacks,

Po starciach z Chińczykami

they learned how to produce the powder themselves

sami doszli do tego, jak produkować proch.

and brought it with them

Użyli go później podczas najazdów na Persję i Indie.

on their conquests in Persia and India.

Użyli go podczas podbojów Persji i Indii.

William of Rubruck,

Wilhelm z Rubruk,

a European ambassador to the Mongols,

europejski ambasador w Mongolii,

was likely responsible for bringing gunpowder

najprawdopodobniej sprowadził proch

back to Europe around 1254.

do Europy około roku 1254.

From there, engineers and military inventors

Inżynierowie i wojskowi wynalazcy

created all kinds of destructive weapons.

stworzyli całą gamę niszczycielskich broni.

From bombs to guns to cannons,

Od bomb po strzelby i działa,

gunpowder left its mark on the world

proch odcisnął swoje piętno

in some pretty terrible ways,

na wiele okropnych sposobów,

in contrast to the beautiful marks

To kontrast dla pięknych widowisk, które tworzy na niebie.

it can leave in the air.

To kontrast dla pięknych widowisk, które tworzy na niebie.

So, how does black powder propel

W jaki sposób proch

fireworks into the sky?

wystrzela fajerwerki w niebo?

You might have seen old Westerns or cartoons

Widzieliście pewnie stare westerny i kreskówki,

where a trail of gunpowder is lit

ścieżka prochu jest podpalana

and it leads to a large and obviously explosive barrel.

i płomień biegnie do dużej beczki.

Once the fire gets to the barrel,

Kiedy ogień tam dociera,

a large boom occurs.

następuje ogromny wybuch.

But why doesn't the trail itself explode?

Ale dlaczego sama ścieżka nie wybucha?

The reason is that burning the powder

To dlatego, że spalanie prochu

releases energy and gases.

uwalnia energię i gazy.

While the trail is burning,

Przy spalaniu ścieżki

these are easily released into the surrounding air.

łatwo ulatują one w powietrze.

But when the gunpowder

Ale kiedy proch jest zamknięty w beczce,

is contained within the barrel,

Ale kiedy proch jest zamknięty w beczce,

the energy and gases cannot easily escape

energia i gazy nie mogą się wydostać,

and build up until

kumulują się aż do...

BOOM!

BUM!

Firework canisters provide

Pojemnik sztucznych ogni

a single, upward-facing outlet

ma jedno skierowane do góry ujście,

to channel this explosive energy.

do kierowania wybuchowej energii.

The wick ignites the gunpowder

Knot zapala proch,

and the energy takes

a energia szuka

the easiest exit from the canister,

najłatwiejszej drogi ujścia,

launching the firework high into the sky.

wystrzeliwując fajerwerk wysoko w niebo.

The flame then makes its way

Płomień pokonuje dalszą drogę

through the firework's encasing

przez opakowanie

and the same reaction occurs

i zachodzi ta sama reakcja,

high above our heads.

wysoko nad naszymi głowami.

So, while the Chinese alchemists

Choć chińscy alchemicy

never found the compound for eternal life,

nigdy nie odkryli eliksiru nieśmiertelności,

they did find something

odkryli coś, co ukształtowało naszą cywilizację,

that would go on to shape all of civilization,

odkryli coś, co ukształtowało naszą cywilizację,

something that has caused

spowodowało wiele tragedii w historii,

many tragic moments in human history,

spowodowało wiele tragedii w historii,

and yet still gives us hope

ale też wciąż daje nam nadzieję,

when we look up in celebration

kiedy podczas świętowania

at the colorful night sky.

patrzymy na pełne kolorów nocne niebo.