It's a church. It's a mosque. It's Hagia Sophia. - Kelly Wall

Translator: Sarhand Rasul Reviewer: Daban Q Jaff

They say that if walls could talk, each building would have a story to tell,

دەگوترێت گەر دیوارەکان بیانتوانیایە بدوێن ئەوا هەموو بینایەک چیرۆکێکی دەبوو بۆ گووتن،

but few would tell so many fascinating stories in so many different voices

بەڵام کەمیان دەیانتوانی زۆرترین چیرۆکی دڵڕفێن بگێڕنەوە لە زۆر دەنگی جیاوازەوە

as the Hagia Sophia, or holy wisdom.

هەروەک هایە سۆفیا، یان ژیری پیرۆز.

Perched at the crossroads of continents and cultures,

لە چوارڕیانی کیشوەرەکان و کلتوورەکاندایە،

it has seen massive changes from the name of the city where it stands,

چەندین گؤڕانکاری گەورە ڕوویداوە، لە گۆڕینی ناوی شارەکەی تێیدایە،

to its own structure and purpose.

بۆ گۆڕینی بنیات و مەبەستی بەکارهێنانەکەی.

And today, the elements from each era stand

و لە ئەمڕۆشدا پارچەکانی کە هی سەدەمە جیاوازەکانن

ready to tell their tales to any visitor who will listen.

ئامادەن بۆ گێڕانەوەی چیرۆکەکانیان بۆ ئەو گەشتیارانەی کە گوێی بۆ دەگرن.

Even before you arrive at the Hagia Sophia, the ancient fortifications

تەنانەت پێش ئەوەی بگەیتە هایە سۆفیا، پارێزەرە کۆنەکانی شارەکە

hint at the strategic importance of the surrounding city,

گرنگی ستراتیژی شارەکە و دەروبەری پیشان دەدەن،

founded as Byzantium by Greek colonists in 657 BCE.

کە بە بیزانتیوم ناسرابوو لەلایەن داگیرکەرە یۆنانیەکان لە ٦٥٧ پ.ز.

And successfully renamed as Augusta Antonia, New Rome and Constantinople

و سەرکەوتووانە ناوی گۆڕآ بۆ ئەتۆنیا، ڕۆمی نوی و کۆستەنتینۆپڵ

as it was conquered, reconquered, destroyed and rebuilt

هەرکە داگیردەکرا، داگیردەکرایەوە و وێران دەکرا و درووست دەکرایەوە

by various Greek, Persian and Roman rulers over the following centuries.

لەلایەن فەرمانڕەوا یۆنانیەکان، فارسەکان و ڕۆمەکان بەدرێژایی سەدەکانی دوای خۆیان.

And it was within these walls that the first Megale Ekklesia, or great church,

هەر لەپشت ئەم دیوارانەدا بوو کە یەکەم مێگەلا ئێکلیسیا،کڵێسەی مەزن،

was built in the fourth century.

بنیاتنرا لە سەدەی چوارەمدا.

Though it was soon burned to the ground in riots,

هەر چەندە بەزوویی بەهۆی پەشێوییەوە سوتێنرا،

it established the location for the region's main religious structure

بەڵام جێگەیەکی بۆ بینایی سەرەکی ئاینیی هەرێمەکە دابینکرد

for centuries to come.

بۆ سەدەکانی دوای خۆی.

Near the entrance, the marble stones with reliefs

نزیک دەروازەکە، بەردی مەڕمەڕ لەسەر ڕووی زەویەکە بوو

are the last reminders of the second church.

کە پاشماوەی دووەم کڵێسە بوو.

Built in 415 CE, it was destroyed during the Nika Riots of 532

لە ٤١٥ ی ز. بنیاتنرا، بەڵام وێرانکرا لە پشێوویەکانی نیکا لە ٥٣٢

when angry crowds at a chariot race

کاتێک تووڕەیی ئاپۆڕاکە گەیشتە ئەوپەڕی

nearly overthrew the emperor, Justinian the First.

ئمپراتۆرەکەیان بە نزیکەیی ڕووخاند، جوستنیان ی یەکەم.

Having barely managed to retain power,

بە زەحمەت توانی دەسەڵاتەکانی بهێلێتەوە،

he resolved to rebuild the church on a grander scale,

و ویستی کڵێسەکە بە ئاستێکی مەزنتر درووست بکاتەوە،

and five years later, the edifice you see before you was completed.

و پێنج ساڵ دواتر، ئەو تەلارەی پێشتر بینیت تەواو بوو.

As you step inside, the stones of the foundation and walls

هەر کە دەچیتە ناویەوە، بەردەکانی بناغەکەی و دیوارەکانی

murmur tales from their homelands of Egypt and Syria,

چیرۆکی مەڕمەڕ دەگێڕنەوە، کە لە میسڕ و سوریا وە هاتوون،

while columns taken from the Temple of Artemis recall a more ancient past.

لە کاتێکدا پایەکان لە پەرستگەی ئارتمیس ەوە هاتوون، لە ڕابردوویەکی دێرینەوە.

Runic inscriptions carved by the Vikings of the emperor's elite guard

نەخش ونووسینەکان لەلایەن دەستەیەک لە سەربازە باشترینەکان هەڵکۆڵدراون

carry the lore of distant northern lands.

ئەسکەندەناڤی بوون و کەلەپووری باکوریان ‌هەڵگرتبوو.

But your attention is caught by the grand dome, representing the heavens.

بەڵام سەرنجت دەکەوێتە سەر گومەزێکی مەزن، کە ئاسمانەکان نیشان دەدەن.

Reaching over 50 meters high and over 30 meters in diameter

کە زیاد لە ٥٠ مەتر بەرزە و تیرەکەی ٣٠ مەترە

and ringed by windows around its base,

و دەورە دراوە بە پەنجەرە لە بنەکەیدا.

the golden dome appears suspended from heaven,

گومەزە ئاڵتوونیەکە وا دیارە کە لە ئاسمانەوە راگیرابێت،

light reflecting through its interior.

و ڕۆشنایی دەداتە ناوەوەی.

Beneath its grandiose symbolism, the sturdy reinforcing Corinthian columns,

لە ژێر ئەو هێما مەزنانەی کە هەیە، پایە پتەوەکانی جۆری کۆرنثیەن دەبینین،

brought from Lebanon after the original dome was partially destroyed

کە لە لوبنانەوە هێنرابوون پاش ئەوەی گومەزە ڕەسەنەکە بەشێکی خاپورکرا

by an earthquake in 558 CE,

بەهۆی زەمینلەرزەیەکەوە لە ٥٥٨ ز. ،

quietly remind you of its fragility

بە ئارامی ناسکی خۆیت بیردەخاتەوە

and the engineering skills such a marvel requires.

هەروەها کارامەییە ئەندازیارییەکان وەک داواکارییە سەرسامکەرەکان.

If a picture is worth a thousand words,

گەر وێنەیەک شایەنی هەزار ووشە بێت،

the mosaics from the next several centuries have the most to say

ئەوا مۆزایکەکانی سەدەکانی دواتر زۆرترین ووشەیان هەیە بۆ گووتن

not only about their Biblical themes,

نەک تەنها دەربارەی باکگراوەندە ئنجیلیەکەیان،

but also the Byzantine emperors who commissioned them,

بەڵکو دەربارەی ئیمپراتۆرەکانی بیزەنتین و دەسەڵاتدارەکان،

often depicted along with Christ.

زۆرجار لەگەڵ مەسیحدا وێنە دەکران.

But beneath their loud and clear voices,

بەڵام لە ژێر دەنگە بەرز و ڕوونەکەیاندا،

one hears the haunting echoes of the damaged and missing mosaics and icons,

گوێت لە دەنگدانە بەردەوامەکانی مۆزایک و ئایکۆنە ون و نەدیارەکان دەبێت،

desecrated and looted during the Latin Occupation in the Fourth Crusade.

کە تاڵان و حاڵال کران لە سەدەمی داگیرکار- ییەکانی لاتین لە جەنگی خاچی چوارەمدا.

Within the floor, the tomb inscription of Enrico Dandolo,

لەژیر نهۆمەکەدا، گۆڕێکی هەڵکەندراوی ئینریکۆ دۆناڵدۆ ی لێیە،

the Venetian ruler who commanded the campaign,

فەرمانڕەوا ڤینسیەکە سەرکردایەتی کەمپیەنەکەی دەکرد،

is a stark reminder of those 57 years that Hagia Sophia spent as a Roman Catholic church

بیرخەرەوەی ئەو ٥٧ ساڵەیە کە هایا سۆفیا لەژێر رۆمان کاثۆلیک بەسەری بردووە بەرلەوەی

before returning to its orthodox roots upon the Byzantine Reconquest.

بگەڕێنرێتەوە بۆ ڕەگە ڕەسەنەکەی ئۆرثەدۆکس لەلایەن گرتنەوە دەستی بیزەنتاینەکان.

But it would not remain a church for long.

بەڵام کڵێسە بوونەکەی زۆر نەمایەوە.

Weakened by the Crusades, Constantinople fell to the Ottomans in 1453

جەنگی خاچ قوستەنتينيەی لاواز کرد و کەوتە ژێردەستی عوسمانییەکان لە ١٤٥٣

and would be known as Istanbul thereafter.

کە دواتر شارەکە بە ئەستەنبوڵ ناسرا.

After allowing his soldiers three days of pillage,

پاش ڕێگەدان بە سەربازەکانی بۆ سێ ڕۆژ تاڵانکاری.

Sultan Mehmed the Second entered the building.

سوڵتان محمد ی دووەم چوویە ناوە بیناکەوە.

Though heavily damaged, its grandeur was not lost

هەرچەندە زیانی زۆری پێگەشتبوو، بەڵام شکۆمەندییەکەی ون نەبووبوو

on the young sultan who immediately rededicated it to Allah,

لەبەر چاوی سوڵتان کە بە زوویی پێشکەشی اللە ی کرد،

proclaiming that it would be the new imperial mosque.

و ڕایگەیاند کە ببێتە مزگەوتە نوێکەی ئیمپراتۆر.

The four minarets built over the next century

چوار منارە لە سەدەی دواتریدا بنیاتنران

are the most obvious sign of this era,

کە ڕوونترین نیشانەکانی ئەم سەردەمەن،

serving as architectural supports in addition to their religious purpose.

پشتگیری تەلارسازییانە دەدەنە بیناکە و زیاتر مەبەستە دینیەکانیان.

But there are many others.

وەلێ زۆری دیکە هەن.

Ornate candle holders relate Suleiman's conquest of Hungary,

مۆم هەڵگرە ڕازاوەکان کە بە بەستراوەتەوە بە داگیکاریەکەی سلێمان کە هەنگاریا،

while giant caligraphy discs hung from the ceiling

لەو کاتەی پەپکە قەبە نووسراوەکان بە بنمیچەکەوەن

remind visitors for the first four caliphs who followed Muhammad.

چوار جێنشینە شوێن کەوتووەکەی محمد بە بیری بینەران دەهێننەوە،

Though the building you see today still looks like a mosque, it is now a museum,

سەرەڕای ئەوەی ئەو بینایەی دەیبینی هێشتا لە مزگەوت دەچێت، بەڵام هەنووکە مۆزەخانەیە،

a decision made in 1935 by Kemal Ataturk,

بە بڕیارێک کە لەلایەن کەمال ئەتاتورک دەرکرا لە ١٩٣٥

the modernizing first president of Turkey

یەکەم سەرکردە نوێخوازەکەی تورکیا

following the Ottoman Empire's collapse.

لە دوای ڕووخانی ئیمپراتۆری عوسمانی.

It was this secularization that allowed for removal

ئەم دوونیاخوازییە بوو کە بووە هۆی لابردنی

of the carpets hiding the marble floor decorations

ئەو فەڕشانەی کە نەخشەسازی سەر نهۆمە مەرمەرەکەی شاردبۆوە

and the plaster covering the Christian mosaics.

و لابردنی ئەو گەچکارییەی بەسەر مۆزایکە مەسحیەکان کرابوو.

Ongoing restoration work has allowed the multiplicity of voices

نوێکردنەوە بەردەوامەکانی بیناکە کۆمەڵە دەنگێکی هەمەجۆری دابوویە

in Hagia Sophia's long history

مێژووە دوور و درێژەکەی هایا سۆفیا

to be heard again after centuries of silence.

کە دووبارە ببیسترێنەوە پاش سەدان ساڵ بێدەنگی.

But conflict remains.

بەڵام کێشمەکێشی مایەوە.

Hidden mosaics cry out from beneath Islamic calligraphy,

مۆزایکە شاراوەکانی ژێر نووسراوە ئیسلامیەکان ناڵەیان دەگاتە دەرەوە،

valuable pieces of history that cannot be uncovered without destroying others.

پارچە بەنرخەکانی مێژوو ناتوانرێت پیشان بدرێ بە تێکشکانی هەندێکی کە نەبێت.

Meanwhile, calls sound from both Muslim and Christian communities

لە هەمان کاتتدا، داواکاری هەردوو لە کۆمەڵەگەکانی ئیسلامی و مەسیحی

to return the building to its former religious purposes.

بۆ گەڕاندنەوەی بیناکە بۆ مەبەستە دێرینەکەی.

The story of the divine wisdom may be far from over,

چیرۆکی ژیری پیرۆز لەوەیە دوور بێت لە کۆتایی هاتن،

but one can only hope that the many voices residing there

بەڵام ئەوەی کە تاکێک بتوانێت هیواخوازی بێت ئەوەیە کە ئەو دەنگە زۆرانەی

will be able to tell their part for years to come.

لەوێدان بتوانن چیرۆکی خۆیان بگێڕنەوە بۆ ئەو ساڵانەی وا دێن.