It's a church. It's a mosque. It's Hagia Sophia. - Kelly Wall

Այն եկեղեցի է: Այն մզկիթ է: Այն Սուրբ Սոֆիայի տաճարն է: - Քելլի Ուոլլ

Translator: Karen Krmoyan Reviewer: Kristine Sargsyan

Ասում են` եթե պատերը կարողանային խոսել, ամեն շենք կունենար իր պատմությունը, սակայն

They say that if walls could talk, each building would have a story to tell,

but few would tell so many fascinating stories in so many different voices

քչերը կկարողանային պատմել այնքան զարմանալի պատմություններ այնքան տարբեր լեզուներով,

as the Hagia Sophia, or holy wisdom.

որքան Սուրբ Սոֆիայի տաճարը կամ Սուրբ Իմաստությունը:

Perched at the crossroads of continents and cultures,

Լինելով աշխարհամասերի և մշակույթների խաչմերուկում`

it has seen massive changes from the name of the city where it stands,

այն ականատես է եղել ահռելի փոփոխություն- ների` սկսած իր տեղակայման քաղաքի

to its own structure and purpose.

անվանումից մինչև իր կառուցվածքը և նպատակը:

And today, the elements from each era stand

Եվ այսօր յուրաքանչյուր դարաշրջանի դետալ ներկա է`

ready to tell their tales to any visitor who will listen.

պատրաստ պատմելու իր պատմությունը յուրաքանչյուր այցելուի, ով կլսի իրեն:

Even before you arrive at the Hagia Sophia, the ancient fortifications

Նույնիսկ մինչև Սուրբ Սոֆիայի տաճար ժամանելը, հինավուրց ամրությունները

hint at the strategic importance of the surrounding city,

բացահայտում են ստրատեգիապես կարևոր նշանակություն ունեցող քաղաքը,

founded as Byzantium by Greek colonists in 657 BCE.

որը հիմնվել է Ք.ա. 657 թվականին հույն նվաճողների կողմից` որպես Բյուզանդիոն:

And successfully renamed as Augusta Antonia, New Rome and Constantinople

Եվ այնուհետև վերանվանվելով Օգուստա Անտոնիա, Նոր Հռոմ և Կոստանդնուպոլիս`

as it was conquered, reconquered, destroyed and rebuilt

այն նվաճվեց, վերանվաճվեց, ջախջախվեց և վերակառուցվեց

by various Greek, Persian and Roman rulers over the following centuries.

տարբեր հույն, պարսիկ և հռոմեացի նվաճողների կողմից դարերի ընթացքում:

And it was within these walls that the first Megale Ekklesia, or great church,

Եվ հենց այդ պատերի ներսում է կառուցվել առաջին Մեգալե Էկլեսիան,

was built in the fourth century.

կամ գլխավոր եկեղեցին, 4-րդ դարում:

Though it was soon burned to the ground in riots,

Չնայած նրան, որ այն շուտով այրվեց`

it established the location for the region's main religious structure

այն հիմնեց տարածաշրջանի հիմնական կրոնական մարմնի վայրը

for centuries to come.

հետագա դարերի համար ևս:

Near the entrance, the marble stones with reliefs

Մուտքի մոտ ցայտաքանդակներով զարդարված մարմարյա քարերը

are the last reminders of the second church.

հանդիսանում են երկրորդ եկեղեցու վերջին հիշատակները:

Built in 415 CE, it was destroyed during the Nika Riots of 532

Կառուցված 415 թվականին` այն ավիրվեց 532 թ. Նիկեայի ապստամբության ժամանակ,

when angry crowds at a chariot race

երբ զայրացած ամբոխը մրցավազքի ժամանակ

nearly overthrew the emperor, Justinian the First.

գրեթե գահընկեց արեց կայսրին` Հուստինիանոս I-ին:

Having barely managed to retain power,

Հազիվ կարողանալով վերադարձնել գահը`

he resolved to rebuild the church on a grander scale,

նա մտադրված էր վերակառուցել եկեղեցին լայն մասշտաբով

and five years later, the edifice you see before you was completed.

և 5 տարի անց ապարանքը, որը Դուք այժմ տեսնում եք, պատրաստ էր:

As you step inside, the stones of the foundation and walls

Երբ մտնում ես ներս, շենքի քարերը և պատերը

murmur tales from their homelands of Egypt and Syria,

շշնջում են իրենց հայրենիքների` Եգիպտոսի և Սիրիայի հեքիաթներ,

while columns taken from the Temple of Artemis recall a more ancient past.

մինչդեռ Արտեմիսի տաճարից վերցրած սյուները խոսում են էլ ավելի վաղ անցյալից:

Runic inscriptions carved by the Vikings of the emperor's elite guard

Վիկինգների կայսեր թիկնապահի կողմից արված ռունական արձանագրությունները

carry the lore of distant northern lands.

կրում են հյուսիսային հեռավոր երկրների պատմությունը:

But your attention is caught by the grand dome, representing the heavens.

Հավանաբար Ձեր ուշադրությունը ուղղված է գլխավոր գմբեթի վրա` խորհրդանշող դրախտը:

Reaching over 50 meters high and over 30 meters in diameter

Մինչև 50 մետր հասնող բարձրությամբ, ավելի քան 30 մետր տրամագծով

and ringed by windows around its base,

և հիմքի շուրջը շրջապատված լինելով լուսամուտներով`

the golden dome appears suspended from heaven,

հիմնական գմբեթը դրախտից կասկածելի է թվում`

light reflecting through its interior.

անդրադարձնելով լույսն իր ներքին հատվածով:

Beneath its grandiose symbolism, the sturdy reinforcing Corinthian columns,

Խորը գաղափարախոսությունից զատ` կորնթոսյան հոյակապ սյուները`

brought from Lebanon after the original dome was partially destroyed

բերված Լիբանանից 558 թվականի երկրաշարժից հետո,

by an earthquake in 558 CE,

երբ սկբնական գմբեթը մասամբ ավերվել էր,

quietly remind you of its fragility

կամաց հիշեցնում են Ձեզ իր փխրունության

and the engineering skills such a marvel requires.

և այն ճարտարագիտական հմտությունները, որոնք հարկավոր են այդ մարմարի դեպքում:

If a picture is worth a thousand words,

Եթե նկարը արժի հազար ու մի բառ,

the mosaics from the next several centuries have the most to say

հետագա դարերի խճանկարները ունեն ամենաշատ ասելիքը

not only about their Biblical themes,

ոչ միայն իրենց բիբլիական թեմաներից,

but also the Byzantine emperors who commissioned them,

այլ նաև այն պատվիրած Բյուզանդական կայսրերից`

often depicted along with Christ.

հաճախ պատկերված Քրիստոսի հետ միասին:

But beneath their loud and clear voices,

Սակայն իրենց բարձր և պարզ ձայներում,

one hears the haunting echoes of the damaged and missing mosaics and icons,

կարող ենք նաև լսել վնասված և կորած խճանկարների և սրբապատկերների արձագանքները`

desecrated and looted during the Latin Occupation in the Fourth Crusade.

պղծված և թալանված 4-րդ խաչակրաց արշավանքի ժամանակ լատինական օկուպացիայի պատճառով:

Within the floor, the tomb inscription of Enrico Dandolo,

Գետնի տակ գերեզմանաքարի արձանագրությունը, որը պատկանում էր Էնրիկո Դանդոլոյին`

the Venetian ruler who commanded the campaign,

վենետիկյան կառավարչին, ով գլխավորել էր այդ արշավանքը,

is a stark reminder of those 57 years that Hagia Sophia spent as a Roman Catholic church

այն 57 տարիների հիշատակն է, որոնց ընթաց- քում Սուրբ Սոֆիայի տաճարը եղել է հռոմեական

before returning to its orthodox roots upon the Byzantine Reconquest.

կաթոլիկ եկեղեցի մինչ վերադառնալը իր ուղղա- փառ արմատներին Բյուզանդիայի վերականգնմամբ:

But it would not remain a church for long.

Սակայն այն չմնաց եկեղեցի երկար ժամանակով:

Weakened by the Crusades, Constantinople fell to the Ottomans in 1453

Խաչակրաց արշավանքներից թուլացած` 1453 թ. Կոստանդնուպոլիսը ընկավ օսմայան թուրքերին

and would be known as Istanbul thereafter.

և այնուհետև հայտնի դարձավ` որպես Ստամբուլ:

After allowing his soldiers three days of pillage,

Իր զինվորներին եռօրյա կողոպուտ թույլատրելուց հետո

Sultan Mehmed the Second entered the building.

Սուլթան Մահմեդ II-ը մտավ կառույց:

Though heavily damaged, its grandeur was not lost

Չնայած ծանր վնասներին` իր վեհությունը չէր կորել,

on the young sultan who immediately rededicated it to Allah,

քանզի երիտասարդ Սուլթանը միագամից Ալլահին ուղղեց այդ շենքը`

proclaiming that it would be the new imperial mosque.

հայտարարելով, որ այն լինելու էր նոր կայսերական մզկիթը:

The four minarets built over the next century

Հաջորդ դարում կառուցված չորս մինարեթները

are the most obvious sign of this era,

համարվում են այդ շրջանի ամենաակնհայտ նշանը`

serving as architectural supports in addition to their religious purpose.

ծառայելով թե՛ իր ճարտարապետական, և թե՛ կրոնական նպատակներով:

But there are many others.

Սակայն կան շատ ուրիշներ:

Ornate candle holders relate Suleiman's conquest of Hungary,

Զարդարված մոմակալները վերաբերում են Հունգարիայի նվաճմանը Սուլեյմանի կողմից,

while giant caligraphy discs hung from the ceiling

մինչդեռ առաստաղից կախված գեղագրական սկավառակները

remind visitors for the first four caliphs who followed Muhammad.

հիշեցնում են այցելուներին չորս խալիֆների մասին, ովքեր հետևեցին Մուհամեդին:

Though the building you see today still looks like a mosque, it is now a museum,

Չնայած նրան, որ այսօրվա շենքը ավելի նման է մզկիթի` այժմ այն թանգարան է`

a decision made in 1935 by Kemal Ataturk,

համաձայն 1935 թ. որոշմանը Քեմալ Աթաթուրքի`

the modernizing first president of Turkey

ժամանակակից Թուրքիայի առաջին նախագահի կողմից

following the Ottoman Empire's collapse.

Օսմանյան կայսրության փլուզումից հետո:

It was this secularization that allowed for removal

Հենց այս դեպի աշխարհիկ անցումը թույլատրեց գորգերի հեռացումը,

of the carpets hiding the marble floor decorations

որի շնորհիվ էլ բացահայտվեցին մարմարյա հատակի զարդարանքները

and the plaster covering the Christian mosaics.

և քրիստոնեական խճանկարներ պարունակող սպեղանիները:

Ongoing restoration work has allowed the multiplicity of voices

Տարվող վերականգնողական աշխատանքները թույլ տվեցին Սուրբ Սոֆիայի տաճարի երկար

in Hagia Sophia's long history

պատմության ձայների բազմազանությանը

to be heard again after centuries of silence.

կրկին լսվելու դարավոր լռությունից հետո:

But conflict remains.

Սակայն պայքարը շարունակվում է:

Hidden mosaics cry out from beneath Islamic calligraphy,

Թաքնված խճանկարները գոչում են իսլամական վայելչագրության հետևից,

valuable pieces of history that cannot be uncovered without destroying others.

պատմության արժեքավոր էջէր են, որոնց անհնար է բացահայտել առանց ոչնչացնելու մնացածը:

Meanwhile, calls sound from both Muslim and Christian communities

Միևնույն ժամանակ թե՛ մուսուլմանական, և թե՛ քրիստոնեական համայնքներ պահանջում են

to return the building to its former religious purposes.

վերադարձնել շենքը իր նախկին կրոնական նպատակներին:

The story of the divine wisdom may be far from over,

Աստվածային իմաստության պատմությունը կարող է շատ վաղուց վերջացած լինել,

but one can only hope that the many voices residing there

սակայն հուսանք, որ այնտեղ տեղ գտած բազմահազար ձայները

will be able to tell their part for years to come.

կկարողանան լսելի դառնալ տարիների ընթացքում: