The rise and fall of the Assyrian Empire - Marian H Feldman

Translator: Daban Q Jaff Reviewer: Sarhand Rasul

Before the sun never set on the British Empire,

پێش ئەوەی خۆر هیچ کاتێک .لە ئیمپڕاتۆریەتی بەریتانی هەڵنەیت

before Genghis Khan swept the steppe,

پێش ئەوەی جەنگیز خان دەشتەکان داگیر بکات،

before Rome extended its influence to encircle the Mediterranean Sea,

پێش ئەوەی ڕۆما قەڵەمڕەوی خۆی لە دەوری دەریایی ناوەڕاست بسەپێنێت،

there was ancient Assyria.

ئیمپڕاتۆریەتی ئاشوری دێرن دەبێت.

Considered by historians to be the first true empire,

بەپێی مێژوو نووسان، بە یەکەمین ئیمپراتۆریەتی هەژمار دەکرێت،

Assyria’s innovations laid the groundwork for every superpower that’s followed.

ئاشوریەکان بەردی بناغەی گشت هێزەکانی دوای خۆیان دادەنێن.

At its height, in the 7th century BCE,

لە لووتکەی دەسەڵاتیاندا، لە سەدەی ٧ی پێش زاین

the Assyrian Empire stretched across modern Iraq,

ئیمپراتۆریەتی ئاشوریەکان بە درێژایی عێراقی ئەمرۆ درێژ دەبووە،

Syria,

بۆ سوریا،

Lebanon,

لوبنان،

Israel,

ئیسرایل

and parts of Turkey,

چەند بەشێک لە تورکیایی ئەمڕۆ،

Iran,

and Egypt.

ئیران،

و مصر.

Its wonders included a vast library and large botanical and zoological park.

لە شتە سەرنج ڕاکێشەکانیان، کتێبخانە، باخچەی ئاژەڵان و رووەکەکان دەبێت.

But the story of Assyria’s rise to dominance began many centuries earlier,

بەڵام چیرۆکی سەرهەڵدانی ئەم شارستانیەتیە بۆ چەند سەدەیک دەگەڕێتەوە،

in the Late Bronze Age, in a city called Ashur.

لە کۆتاییەکانی چەرخی بڕۆنزی، لە شارێک بە ناوی ئاشور.

Ashur was a tin and textiles trading center

ئاشور سەنتەری بازرگانی تەنەکە و چنین دەبێت،

located along the Tigris River in northern Iraq.

دەکەوێتە سەر رۆخی روباری دیجلە لە باکوری عێراق.

It shared its name with a god thought to be an embodiment of the city

ناوی شارەکە لە خواوەندێکەوە وەرگێراوە کە بەرجەستەی شارەکە دەکات

and later of the entire empire.

دواتر ئیپڕاتۆریەتەکەش هەمان ناو وەردەگرێت.

For the administration-minded Assyrians, politics and religion were closely linked.

بۆ ئاشوریە لێھاتووەکانی کارگێری، سیاسەت و ئاین بە یەکەوە بەستراون.

Around 1300 BCE, a high priest named Ashur-uballit I took the title of king

لە دەوروبەری 1300 پێش زایندا، ڕەبەنێکی پلە بەرز، ئاشوریوبالیتی یەکەم، دەبێتە پاشا

and initiated a tradition of military campaigns,

کەمپی سربازیان دامەزراند،

effectively transforming Assyria from a city-state to a territorial state.

شاری ئاشوریان کردە ئیمپراتۆریەتێک لە شێوەی وڵات.

This meant that a single administrative entity

واتا یەک یەکەی کارگێری

oversaw many places, cultures, and peoples.

کە چاودێری چەندین شوێن و کەلتور خەلک دەکات.

For the next 150 years, Assyria extended its reach and thrived.

بۆ ١٥٠ ساڵی داهاتوو ئەم ئیمپراتۆریەتە گەشە دەکات.

In the 12th century BCE,

لە سەدەی ١٢ ی پێش زایندا،

a mysterious catastrophe that still bewilders archaeologists

کارەساتێکی نادیار، کە تا ئێستا شوێنەوارناسەکان سەرسام دەکات،

caused the Assyrians to lose much of their territory.

دەبێتە هۆی ئەوەی ئاشوریەکان بەشێکی زۆری ناوچەکانیان لە دەست بدەن.

A few hundred years later, however,

لەگەڵ ئەوەشدا، چەند سەد ساڵێک دواتر

Assyrian kings began a new round of conquests.

شاکانی ئاشوریەکان، زنجیرەیەک داگیر کاری ئەنجام دەدەن.

This time, they honed their administrative system

ئەم جارە، سیستەمە کارگێریەکەیان توند دەکەن

into an empire that would last generations.

دەبێتە هۆی بەردەوامی دان بە ئیمپراتۆریەتەکەیان بۆ چەندین نەوە.

Assyrians were military innovators and merciless conquerors.

لە رووی سەربازیەوە، ئاشوریەکان داهێنەر دەبن و بێ بەزەیانە شوێنەکان داگیر دەکەن.

During their conquests,

لە کاتی داگیر کاریەکانیان،

they used siege tactics and cruel punishments for those who opposed them,

تەکتیکی گەمارۆ دانیان بەکار دەهێنا و سزای توندیان بەسەر بەرهەڵستکاران دەسەپاند،

including impalement and flaying.

وەک هەڵواسین و لێکردنەوە پێست.

The growth of their empire was due, in part,

ھۆکاری گەشەی ئیمپڕاتۆریەتەکانی، بە شێوەیەک لە شێوەکان،

to their strategy of deporting local populations,

بریتیە لە قەڵاچۆڵ کردنی دانیشتوانە ڕەسەنەکان،

then shifting them around the empire to fulfill different needs.

و گواستنەوەیان بۆ شوێنەکانی تری ئیمپراتۆریەت بۆ پڕ کردنەوەی پێداویستیەکان.

This broke peoples’ bonds with their homelands

ئەمەش پەیوەندی نێوان خەڵک و نیشتمانیان دەپچڕێنێت

and severed loyalties among local groups.

دڵسۆزبوونی خەڵک و خاک لە ناو دەبات.

Once the Assyrians conquered an area,

کاتێک ئاشوریەکان ناوچەیەکیان داگیر دەکرد،

they built cities connected by well-maintained royal roads.

کۆمەڵێک شاریان درووست دەکرد کە بە ڕێگەی باش بە پایتەخت دەبسترانەوە.

Often, when a new king came to power, he would build a new capital.

کاتێک پاشایەک دەسەڵاتی دەگرتە دەست، پایتەختێکی تازەی بنیات دەنا.

With each move, new palaces and temples were erected and lavishly decorated.

ھەموو جارێک کۆمەڵێک کۆشک و پەرستگە بە شێوەیەکی جوان بنیات دەنرا.

Although kings claimed absolute power,

لەگەڵ ئەوەی پاشاکان دەسەڵاتی ڕەھایان دەبێت،

we know that an extensive system of courtiers,

سیستەمەکیان لە کاریگەری خەڵکی دەربار و

provincial officials,

بەرپرسی ناوچەکان

and scholars influenced affairs.

و خەڵکی خوێندەوار بەدەر نابێت.

At least one woman, Sammuramat, ruled the kingdom.

بە لایەنی کەمەوە ژنێک، بە ناوی سامورامات، حوکمی شانشینی کردووە.

Assyrian rulers celebrated their military excursions

ئاشوریەکان شانازیان بە گەشتە سەربازییەکانیان دەکرد

by having representations of their exploits

بە کێشانی وێنەی قوربانیەکانیان

carved into the walls of their newly built palaces.

لە سەر دیواری ئەو کۆشکانەی کە درووستیان دەکرد.

But despite the picture of a ruthless war state projected by these records,

بەڵام سەڕەڕایی خستنەڕوو دڵ ڕەقی بەھۆی ئەم نووسراوانەوە،

the Assyrian kings were also interested in the cultural traditions of the region,

پاشا ئاشوریەکان گرنگیان بە دابونەریتە ئاینیەکان دەدا،

especially those of Babylonia, a separate state to the south.

بە تایبەت پاشاکانی بایبلیەکان، کە ھەرێمێکی جیاواز دەبێت لە باشور.

Babylonia had been a cultural leader for millennia,

بابل لە رووی کەلتوریەوە بۆ چەندین سەدە پێشەنگ بوون،

stretching back to the beginning of writing

ھەر لە سەرەتایی داھێنانی نووسین

at the end of the 4th millennium BCE.

تا سەرەتایی چوار ھەزار ساڵی پێش زاین.

Assyria saw itself as the inheritor and protector of this tradition.

ئاشوریەکان خۆیان بە میراتگری ئەم کەلتورە دەزانی.

دەسەڵاتدارانی ئاشوریەکان پشتگیری خوێندەوارەکانیان دەکرد

Assyrian rulers supported scholars

in specialties ranging from medicine to magic,

لە گشت بوارەکانی وەک پزیشکی و جادوو،

and the capital cities, like Ninevah,

و پایتەختەکانیان وەک نەینەوا

were home to elaborate parks and gardens

شوێنی پاڕک و باخچە دەبێت

that housed plants and animals from around the empire.

کە ماڵی چەندین ڕووەک و ئاژەڵی سەرانسەری ئیمپڕاتۆریەتەکە دەبێت.

One of Assyria’s final rulers, Ashurbanipal,

یەکێک لە کۆتا پاشاکانی ئاشوریەکان، ئاشوربانیپاڵ،

sent scholars throughout Babylonia to gather up and copy ancient literary works.

خوێندەوارەکانی دەناردە بابل بۆ تا تێکستە دێرینەکان کۆبکەنەوە و لەبەری بگرنەوە.

Ashurbanipal’s library took the form of clay tablets

کتێبخانەکەی ئاشورپانیپاڵ لە شێوەی تەختی قوڕ دەبێت

inscribed with cuneiform in the languages of Akkadian and Sumerian.

بە دەستخەتی بسماری، زمانی ئەکەدی و سۆمەریەکان، نووسراون.

The library was lost during the final sack of Ninevah in 612 BCE.

کتێبخانەکە لە کۆتا کەوتنی نەینەوا لە ساڵی 612 لە ناو دەچێت.

But thanks to a 19th century archaeological excavation,

بەڵام بەھۆی کۆڵینەکانە شوێنەوارناسیەکانی سەدەی 19،

many masterpieces of ancient literature,

چەندین تێکستی دانسقەی وێژەیی،

including the Epic of Gilgamesh and the Babylonian Creation Epic,

لەوانە داستانی ئافراندنی بابلی و داستانی گلگامێش،

survive today.

دەگاتە دەستی ئێمە.

After centuries of rule,

دوای چەندین سەدە لە دەسەڵات،

the Assyrian Empire fell to the Babylonians and Medes

ئیمپڕاتۆڕیەتی ئاشوریەکان لە لایەن بابلی و میدیەکان تێکدەشکێنرێت

between 612 and 609 BCE.

لە نێوان ساڵانی 612 تا 609 ی پێش زاین.

Yet the innovations that the Assyrians  pioneered live on.

داھێنانەکانی ئاشوریەکان تا ئەمڕۆ زیندوون.

Their emphasis on constant innovation,

تیشک خستنە سەر داگیرکاری لە لایەن ئاشوریەکان،

efficient administration,

سیستەمی کارگێریە باشەکەیان،

and excellent infrastructure

ژێرخانە نایابەکانیان،

set the standard for every empire that’s followed them in the region

پێوەرە بۆ ھەر ئیمپڕاتۆریەتێک کە لە دوای ئاشوریەکان ھاتبێت لە کۆن

and across the globe.

لەم سەردەمەدا.