How bones make blood - Melody Smith

Translator: Yusra Hashm Reviewer: Gaylan Babany

At any given moment, trillions of cells are traveling through your blood vessels,

لە هەر کاتێکی دیاریکراودا ، تریلۆنێک لە خانەکان گەشت دەکەن بەناو ملوولەکانی خوێن،

sometimes circling the body in just one minute.

هەندێ جار لە ماوەی یەک خولەکدا بازنەیەک لە جەستەت دروست دەکەن .

Each of these cells has its origins deep in your bones.

هەریەک لەم خانانە لە قوڵایی ئێسکەکاندا بنچینەی خۆیان هەیە .

Bones might seem rock-solid, but they’re actually quite porous inside.

لەوانەیە ئێسکەکان وەک بەردی ڕەق دەرکەون، بەڵام لەڕاستیدا ئەوان کوندارن لە ناوەوە.

Large and small blood vessels enter through these holes.

ملوولەی گەورە و بچووکی خوێن بەناو ئەو کونانە دێنە ژوورەوە .

And inside most of the large bones of your skeleton is a hollow core

وە لەناو زۆربەی ئێسکە گەورەکان ئێسکە پەیکەرەکان ناوەڕۆک بۆشن

filled with soft bone marrow.

پڕبوونەتەوە لە مۆخی نەرمی ئێسک .

Marrow contains fat and other supportive tissue,

مۆخەکان چەوری و شانەی یاریدەدەری تریان تێدایە ،

but its most essential elements are blood stem cells.

بەڵام لە ناوەڕۆکی ئەم توخمانەش خانەی خوێنی دروست دەبێت .

These stem cells are constantly dividing.

ئەم خانە بنچینەییانە بە بەردەوامی دابەش دەبن .

They can differentiate into red blood cells,

ئەوان دەتوانن جیایان بکەنەوە لە خڕۆکەی سوری خوێن،

white blood cells, and platelets,

بۆ خرۆکەی سپی خوێن ، و پەڕەکانی خوێن ،

and send about hundreds of billions of new blood cells

وە نزیکەی سەدان بۆ ملیۆنان لە خانەی نوێی خوێنی دەنێرن

into circulation every day.

هەموو ڕۆژێک بەناویان دەسوڕێنەوە .

These new cells enter the bloodstream

ئەم خانە نوێیانە دەچنە ناو جۆگەی خوێن

through holes in small capillaries in the marrow.

بە درێژایی کونەکان لە ملوولە بچووکەکانی ناو مۆخ .

Through the capillaries,

بە درێژایی ملوولەکان ،

they reach larger blood vessels and exit the bone.

ئەوان دەگەن بە لوولەی گەورەتری خوێن و لە ئێسکەکان دەردەچن .

If there’s a problem with your blood,

ئەگەر کێشەیەک لە خوێنت هەبێت،

there’s a good chance it can be traced back to the bone marrow.

چانسێکی باشت هەیە کە دەتواندرێت بگەڕێندرێتەوە بۆ مۆخی ئێسک .

Blood cancers often begin with genetic mutations in the stem cells.

ژێرپەنجەی خوێن زۆرجار لەگەڵ گۆڕانکارییە بۆماوەییەکان لەخانەبنچینەیەکان دروستدەبێت.

The stem cells themselves are not cancerous,

خانە بنچینەییەکان خۆیان تووشنابن بە نەخۆشی ژێرپەنجە ،

but these mutations can interfere with the process of differentiation

بەڵام ئەم گۆڕانکاریانە دەتوانن لەگەڵ قۆناخی جیاوازدا دەستێوەردان بکەن

and result in malignant blood cells.

وە ئەنجامەکەی زیانگەیاندنە بە خانەکانی خوێن .

So for patients with advanced blood cancers like leukemia and lymphoma,

لە ئەنجامدا ژێرپەنجەی خوێنی پەرەدەسێنێت وەکو نەخۆشی لیوکیمیا و لیمفە گرێ ،

the best chance for a cure is often an allogeneic bone marrow transplant,

باشترین هەل بۆچاکبوونەوە گواستنەوەی مۆخی ئێسکیەتی بۆ گۆڕینی لقەخانەی تەندروست ،

which replaces the patient’s bone marrow with a donor’s.

کە نەخۆشەکان لەگەڵ بەخشەرێک مۆخی ئێسکیان دەگۆڕن .

Here’s how it works.

ئەمە چۆن کار ئەکات.

First, blood stem cells are extracted from the donor.

سەرەتا،خانە بنچینەیەکانی خوێن لە بەخشەرەکە وەردەگیرێن.

Most commonly,

بەگشتی،

blood stem cells are filtered out of the donor’s bloodstream

خانە بنچینەیەخوێنەکان لە جۆگەی خوێنیەکانی بەخشەر دەرکراون

by circulating the blood through a machine

خوێنەکە بەناو ئامێرەکەدا دەسوڕێتەوە

that separates it into different components.

جیایاندەکاتەوە بۆ پێکهاتە جیاوازەکان .

In other cases, the marrow is extracted directly

لە دۆخەکانی تر ، مۆخەکە بە ڕاستەوخۆیی دەرهێندراون

from a bone in the hip, the iliac crest, with a needle.

لە ئێسکی ناو جومگەی ڕان ، لە بەشی کڵۆت ، بە دەرزییەک .

Meanwhile, the recipient prepares for the transplant.

لە هەمان کاتدا، وەرگری ئامادەکراو بۆ گواستنەوە .

High doses of chemotherapy or radiation kill the patient’s existing marrow,

دەرمانی کیمیایی یان تیشکدانەوە نەخۆشەکان دەکوژن کەمۆخیان دەرهێندراوە،

destroying both malignant cells and blood stem cells.

لەناوبردنی هەردوو خانە زیان لێکەووتووەکان وخانە بنچینەی خوێنیەکان.

This also weakens the immune system,

هەروەها ئەمە سیستەمی بەرگری بێهێز دەکات ،

making it less likely to attack the transplanted cells.

دروست بوونی ئەمە دەبێتە هۆی هێرش کردنە سەرخانەکانی تر،

Then the donor cells are infused into the patient’s body through a central line.

پاشان خانەکانی بەخشەر بە لەشی نەخۆشەکان بە هێڵی ناوەندییەوە دەدرێنە نەخۆش .

They initially circulate in the recipient’s peripheral bloodstream,

لە بنچینەدا ئەوان لە خانەکانی خوێندا دەسوڕێنەوە ،

but molecules on the stem cells, called chemokines, act as homing devices

بەڵام گەردیلەی سەربنچینەخانەکان پێی دەڵێن چیمۆکینەکان وەکوئامێرەکانی ماڵ کاردەکەن.

and quickly traffic them back to the marrow.

وە خێرا هاتووچۆ دەکەن بۆ گەڕاندنەوە بۆ مۆخی ئێسک .

Over the course of a few weeks,

بە درێژایی چەند هەفتەیەک ،

they begin to multiply and start producing new, healthy blood cells.

دەست دەکەن بە زۆربوون و بەرهەم هێنانی نوێ، خانەی خوێنی تەندروست .

Just a small population of blood stem cells

تەنها ژمارەیەکی کەم لەخانەبنچێنەیەکان خوێن

can regenerate a whole body’s worth of healthy marrow.

دەتوانێ هەموو لەش نوێ بکاتەوە کە شایەنی مۆخێکی تەندروست بێت .

A bone marrow transplant can also lead to something

گواستنەوەی مۆخی ئێسک دەتوانێ ببێتە هۆی چەند شتێ

called graft-versus-tumor activity,

پێی دەڵێن موتوربەکردنی - بەرەنگاری- لوولە،

when new immune cells generated by the donated marrow

لەم کاتە بەرگری نوێی دەست دەکەوێ بە هۆی بەخشەری مۆخی ئێسک

can wipe out cancer cells the recipient’s original immune system couldn’t.

دەتوانێت خانە ژێرپەنجەیەکان دەربهێنێت و کە سیستەمی بەرگرییەکە ناتوانێت .

This phenomenon can help eradicate stubborn blood cancers.

ئەم دیاردانە دەتوانێ یارمەتی دەربێت بۆ لە ناوبردنی ژێرپەنجەی خوێنی سەخت

But bone marrow transplants also come with risks,

بەڵام مۆخی ئێسکە گواستراوەکان توشی مەترسی دەبن ،

including graft-versus-host disease.

کە بریتییە لە موتوربەکردنی - بەرەنگاری - زیانی خانەخوێیی .

It happens when the immune system generated by the donor cells

کاتێ ڕودەدات سیستەمی بەرگری لەلایەن خانەی بەخشەرەوە دروست بکرێت

attacks the patient’s organs.

پەلاماری ئەندامەکانی نەخۆش دەدەن .

This life-threatening condition occurs in about 30–50% of patients

ئەم دۆخە هەڕەشە لە ژیانی نزیکەی ٣٠-٥٠ نەخۆشەکان دەکات

who receive donor cells from anyone other than an identical twin,

خانەکانی بەخشەر لە هەریەکێک وەردەگرین جگە لە دوانەیەکی چوونیەک،

particularly when the stem cells are collected

بە تایبەتی کاتێک کە لە خانەبنچینەیکەکان کۆکراونەتەوە

from the blood as opposed to the bone marrow.

لە خوێندا و تا سەر ئێسک مۆخێندراوە .

Patients may take immunosuppressant medications

نەخۆشەکان لەوانەیە دەرمانی بەرگری وەرگرن

or certain immune cells may be removed from the donated sample

یان لەوەیە هەندێ خانەی بەرگری بێ سوود لە نموونەی بەخشیوو لاببرێن

in order to reduce the risk of graft-versus-host disease.

تاکو مەترسی تووشبوون بەنەخۆشی موتوربە- بەرەنگار-زیانی خانەخوێ کەمبکرێنەوە.

But even if a patient avoids graft-versus-host disease,

ئەگەرنەخۆشێک خۆی بەدووربگرێت لە موتوربە-بەرەنگاری-زیانی خانەخوێ،

their immune system may reject the donor cells.

سیستەمی بەرگرییان لەوانەیە خانەکانی بەخشەر ڕەت بکەنەوە .

So it’s crucial to find the best match possible in the first place.

کەواتە ئەمە گرینگە بۆ دۆزینەوەی باشترین خاڵی گونجاو لە پلەی یەکەمدا .

Key regions of the genetic code determine how the immune system

کلیێکە لە ڕەمزی بۆماوەیی چۆنیەتی سیستەمی بەرگری دیاری دەکات بۆ

identifies foreign cells.

ناسینەوەی خانە بێگانەکان .

If these regions are similar in the donor and the recipient,

ئەگەرئەو ناوچانە هاوشێوەبن لە بەخشەر و لە وەرگر ،

the recipient’s immune system is more likely to accept the donor cells.

سیستەمی بەرگری وەرگرەکان ئەگەری قبووڵکردنی لە خانەکانی بەخشەر زیاترە .

Because these genes are inherited, the best matches are often siblings.

ئەم جینانە میراتگرن،باشترین پەیوەندیان هەیە وەک پەیوەندی خوشک وبرا.

But many patients who need a bone marrow transplant

بەڵام زۆرێک لە نەخۆشەکان پێویستیان بە گواستنەوەی مۆخی ئێسکە

don’t have a matched family member.

لە هیچ ئەندامێکی خێزانەکە گونجاو نەبێت .

Those patients turn to donor registries of volunteers

ئەم نەخۆشانە دەگۆڕن بۆ بەخشینی خۆبەخشەکان

willing to offer their bone marrow.

کە بە نیازن بۆ بەخشینی مۆخی ئێسکیان .

All it takes to be on the registry is a cheek swab to test for a genetic match.

هەموو ئەمانە دەبەینە تۆمارگەیەک بۆ تاقیکردنەوەی بۆماوەیی .

And in many cases, the donation itself

وە لە زۆر بارودۆخدا، بەخشیشی خۆی

isn’t much more complicated than giving blood.

لە خوێن بەخشین ئاڵۆزتر نییە .

It’s a way to save someone’s life

ئەمە ڕێگایەکە بۆ ڕزگارکردنی ژیانی کەسێک

with a resource that’s completely renewable.

لەگەڵ سەرچاوەکان کە بەتەواوی نوێ دەبنەوە.