The brilliance of bioluminescence - Leslie Kenna

Translator: Andrea McDonough Reviewer: Jessica Ruby

Translator: bnar muhamad Reviewer: Daban Q. Jaff

Imagine a place so dark

وێنای شوێنێک بکە زۆر بە تاریکی

you can't see the nose on your face.

نەتوانی لە دەمووچاوتدا لووتت ببینیت.

Eyes opened or closed, it's all the same

چاو کراوە یان داخراو، هەمووی وەک یەک وایە

because the sun never shines there.

چونکە هەرگیز خۆر لەوێ نادرەوشێتەوە.

Up ahead, you see a light.

لە پێشەوە، روناکیەک دەبینی.

When you creep in to investigate,

کاتێک تۆ دەچیت بۆ لێکۆڵینەوە،

a blue light flits around you.

گڵۆپێکی شین بە دەورتا دەسورێتەوە.

"I could watch this forever," you think.

بیردەکەیتەوە، "دەتوانم هەمیشە سەیری ئەمە بکەم"

But you can't

بەڵام ناتوانیت

because the mouth of an anglerfish has just sprung open

چونکە دەمی ماسی ئەنگڵ یەک لە دوای یەک کراوەیە

and eaten you alive.

و بە زیندووی دەتخوات.

You are just one of many creatures

تەنها یەکێکیت لەو بونەوەرە زۆرە

at the bottom of the ocean who learn too late

لە بنی زەریاکە کە زۆر درەنگ فێر دەبێت

to appreciate the power of bioluminescence.

بۆ بەرز نرخاندنی هێزی بایۆلومینسینس

Bioluminescence refers to the ability

بیۆلومینسێنس ئاماژەیە بۆ توانای

of certain living things to create light.

دروستکردنی رووناکی.

The human body can make stuff

جەستەی مرۆڤ دەتوانێت شت دروست بکات

like ear wax and toe nails,

وەک ویکسی گوێ و بزماری پێی،

but these organisms can turn

هەر ئۆرگانەکان دەتوانن بخولێنەوە

parts of their body into glow sticks.

بەشێکی لەشیان بۆ ناو شووڵەکان دەگەشێنەوە.

It's like nature made them ready to rave.

وەک سروشت وای لێکردون کە ئامادەبن بۆ هەڵم.

Why?

بۆچی؟

In one way or another,

بە شێوەیەک یان لە جۆرێکی تر،

bioluminescence improves a living thing's chances of survival.

بایۆلومینسینس چانسی ژیان بۆ مانەوە باشتر دەکات.

Take the firefly.

ئەستێرۆکەکە دەبات.

It's ability to glow green

توانای سەوزی درەوشاوە

helps it attract a mate on a warm, summer night,

یارمەتی دەدات بۆ ڕاکێشانی هاوڕێیەک لە شەوێکی گەرم و هاویندا

but it's just one of many living things that can glow.

بەڵام ئەوە یەکێکە لە زۆر شتە زیندوەکان کە دەتوانێت بدرەوشێتەوە

The railroad worm, Phrixothrix hirtus,

کرمی هێڵی ئاسنین، فیریشتریکس هیرتوس

can light up its body in two colors:

دەتوانێت جەستەی بە دوو ڕەنگ ڕوناک بکات:

red and green.

سوور و سەوز.

Would you eat something

ئایا شتێک دەخۆیت

that looks like an airport runway?

کە لە هێڵی فڕۆکەخانە دەچێت؟

Neither would any sensible predator.

هیچ دڕندەیەکی بەتواناش نابێت.

The flashing lights keep the worm safe.

ڕووناکیە بریسکەدارەکان کرمەکە بە سەلامەتی دەپارێزن.

Then there's the deep sea shrimp,

ئینجا لە قوڵای دەریاکە رۆبیان هەیە،

Acantherphyra purpurea.

ئەکانثیرا پورپورا.

When it feels threatened,

کاتێک هەست بە هەڕەشەکردن دەکا

it spews a cloud of glowing goo from its mouth.

هەورێکی گۆمی درەوشاوە لە دەمی دائەباتێ.

Who doesn't run the other way

کەس فریای ئەوەی تر ناکەوێت

when they've just been puked on?

کاتێک تازە درەوشانەوەیان لەسەر کراوە؟

Plus, that puke attracts bigger predators

هەروەها، ئەو پووکە ڕاوکەرانە گەورەتر رادەکێشێت

who want to eat the shrimp's enemy.

کە دەیانەوێت دوژمنی ڕۆبیان بخۆن

So what if you can't bioluminesce?

کەواتە چی ئەگەر نەتوانرێ بیولومینس دروست بکەیت؟

No problem!

کێشه نیه!

There are other ways for living things

ڕێگای تر هەیە بۆ شتە زیندووەکان

to make bioluminescence work for them,

بۆ ئەوەی کاری بایۆلومینسینیان بۆ بکات،

even if they weren't born with the equipment to glow.

تەنانەت ئەگەر بە کەرەستەکانی درەوشانەوەش لەدایک نەببوون.

Let's revisit the anglerfish

با دووبارە سەردانی ماسی ئەنگڵەکە کەین

moments before it tried to eat you.

ساتێک پێش ئەوەی هەوڵی خواردنی تۆ بدات.

That glowing bait on top of its head?

ئەوە فریودانی درەوشانەوەیە لەسەر سەری؟

It comes from a pocket of skin called the esca.

لە گیرفانێکی پێستەوە هاتووە پێی دەڵێن ئێسکا.

The esca holds bioluminescent bacteria.

ئێسکا بەکتریای بایۆلۆجی هەیە.

The anglerfish can't glow there by itself,

ماسی ئەنگڵ ماسیەکە ناتوانێ خۆی لەوێ بدرەوشێتەوە،

so it holds a sack of glowing bacteria instead.

بۆیە تورەکەیەکی بەکتریای درەوشاوەی لە خۆ دەگرت لە جیاتی.

Remember the firefly?

ئەستێرۆکەکەت بیردێتەوە؟

It can actually make itself glow.

لە ڕاستیدا دەتوانێت خۆی بدرەوشێتەوە.

Inside its lantern are two chemicals,

لەناو چراکەی دوو ماددەی کیمیایین،

a luciferin and a luciferase.

لوسیفەرین و لوسیفراز.

When firefly luciferase and luciferin mix together

کاتێک ئەستێرۆکی لوکیفراز و لوسیفێرین تێکەڵ یەک دەبن

in the presence of oxygen

لە بوونی ئۆکسجیندا

and fuel for the cell, called ATP,

وە سوتەمەنی بۆ خانەکە، پێی دەوترێت ئەی تی پی

the chemical reaction gives off energy in the form of light.

کاردانەوەی کیمیایی وزەی لە شێوەی ڕووناکیدا دەدات.

Once scientists figured out

کاتێک زاناکان زانییان

how the firefly creates its luciferase and luciferin,

کە چۆن ئەستێرۆک لوسیفراز و لوسیفەرین دروست دەکات،

they used genetic engineering

ئەندازیاری بۆماوەییان بەکارهێناوە

to make this light-producing reaction

تا ئەم کاردانەوی رووناکییە دروست بکات

occur inside other living things that can't glow.

لە ناو شتە زیندووەکانی تردا ڕوودەدات کە ناتوانن بدرەوشنەوه.

For example, they inserted the genes,

بۆ نمونە، جینەکان دایانناوە،

or instructions, for a cell

یان ڕێنماییەکان، بۆ خانەیەک

to create firefly luciferase and luciferin into a tobacco plant.

بۆ دروستکردنی ئەستێرۆکی لوسیفەراس و لوسیفەرین بۆ ناو ڕووەکی تووتن.

Once there, the tobacco plant followed the instructions

هەر لەوێ ، ڕووەکی توتن ڕێنماییەکانی پەیڕەو کرد

slipped into its DNA and lit up like a Christmas tree.

خۆی هەڵکێشا بۆ ناو دی ئێن ئەی و وەک دارێکی کریسمەس دایئەماڵی.

The beauty of bioluminescence,

جوانی بایۆلومینسینس،

unlike the light from the sun or an incandescent bulb,

وەک تیشکی خۆر یان گڵۆپی هەڵقوڵاو،

is that it's not hot.

ئەوەیە کە گەرم نییە.

It takes place in a range of temperatures

لە مەودایەکی گەرمیدا شوێن دەگرێت

that don't burn a living thing.

کە شتێکی زیندوو ناسوتێنێت

And unlike a glow stick,

وە بە پێچەوانەی داری درەوشاوە،

which fades out as the chemicals inside get used up,

لە دەرەوە کاڵ ئەبنەوە کاتێک مادە کیمیاییەکانی ناوەوە بەکاردێ

bioluminescent reactions use replenishable resources.

کاردانەوەی بایۆلۆجی سەرچاوەی پڕکردنەوەکان بەکار ئەهێنێ

That's one reason engineers

ئەوە یەک هۆکارە ئەندازیارەکان

are trying to develop bioluminescent trees.

هەوڵ دەدەن درەختی بایۆلۆجی گەشە پێبدەن.

Just think, if planted on the side of highways,

تەنها بیر بکەوە، ئەگەر لە لایەکی ڕێگا خێراکان بچی

they could light the way, using only oxygen

رێگا رووناک دەکە، تەنها ئۆکسجین بەکار ئەهینن

and other freely available, clean resources to run.

وە ئەوی تر بە ئازادی بەردەستە، سەرچاوەی خاوێن بۆ راکردن.

Talk about survival advantage!

باسی بەرژەوەندی مانەوە بکەن !

That could help our planet live longer.

کە یارمەتی هەسارەکەمان دەدات بۆ ئەوەی زیاتر بژین.

Do you find yourself thinking of other ways

ئایا دەزانیت بیر لە ڕێگای تر بکەیتەوە

to put bioluminescence to good use?

بۆ ئەوەی بیۆلومینسینس بەکار بهێنیت؟

That glow stick you swing at a rave

ئەو درەوشاوەی پێوەی دەجوڵێیت لە ناو کەوێک

may help you find a mate,

لەوانەیە بۆ دۆزینەوەی هاوڕێ،

but how else can bioluminescence improve your survival?

بەڵام چۆن یولومینسینس دەتوانێت ژیانت باشتر بکات؟

If you start thinking in this way,

ئەگەر بەم شێوەیە بیربکەیتەو،

you have seen the light.

تۆ رووناکیت بینیووە.