The simple story of photosynthesis and food - Amanda Ooten

Transcriber: Andrea McDonough Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: shaema jabar Reviewer: Zhila Mawlood

هه‌رگیز پرسیارت كردووه‌ زۆربەی خواردنەکان

Ever wonder where most of the food

you eat every day comes from?

كه‌ ڕۆژانه‌ ده‌یانخۆیت له‌ كوێوه‌ دێن؟

Well, about 60% of the food you eat

باشە، نزیکەی ٦٠٪‏ئەو خواردنانەی دەیانخۆیت

is carbohydrates.

کاربۆھیدراتە.

As you can probably tell from its name,

وەک ئەوەی لە ناوەکەیەوە بۆت دەردەکەوێ،

carbohydrates contain carbon,

کاربۆھیدرات پێک دێت لە کاربۆن،

ھایدرۆجین،

hydrogen,

and oxygen.

و ئۆکسجین.

But where do these atoms originally come from

بەڵام ئەو گه‌ردانه‌ لە بنەڕەتدا لە کوێوه‌ دێن

and how do they join together

و چۆن پێکەوە پەیوەست دەبن

to make delicious foods like fruits and pasta?

بۆدروستکردنی خواردنی بەتامی وەک میوە وپاستا؟

It actually all starts with the air

لەڕاستیدا ھەمو شتێک بەھەوا دەستپێدەکات

you are exhaling this very minute,

تۆ ھەمو خوله‌كێک ھەناسە دەدەیته‌وه‌،

specifically the carbon dioxide molecules.

بەتایبەت گەردیلەی دوەم ئۆکسیدی کاربۆن.

Plants are going to breath in

ڕوەکەکان هه‌مان

this very same carbon dioxide

ئه‌م دووەم ئۆکسیدی کاربۆنە هه‌ڵده‌مژن

through pores in their skin, called stomata.

لەڕێی کونیلەکانی پێستییان، پێی دەڵێن ستۆماتا.

Plants drink in water from their roots

ڕوەکەکان لە ڕێی ڕەگەکانیانەوە ئاو دەخۆنەوە

to get the needed oxygen and hydrogen atoms,

بۆ دەستکەوتنی ئۆکسجین و ھایدرۆجین و گه‌ردیله‌ی پێویست،

and their electrons,

و ئه‌لکترۆنەکانیان،

in order to build carbohydrates.

بۆئەوەی کاربۆھیدرات دروست بکەن.

What is that thing?

ئەو شتە چییە؟

Well, that's a special plant organelle

باشە، ئەوە ئۆرگانێکی تایبەت بە ڕوەکە

inside the leaves of plants

لەناو گەڵای ڕوەکەکان

called a chloroplast.

پێی دەڵێن کلۆرۆپلاست.

It's green beceause of a special light-absorbing pigment

سه‌وزه‌ بەھۆی تیشکێکی تایبەت به‌ ھەڵمژینی ڕەنگ

called chlorophyll.

پێی دەڵێن کلۆرۆفیل.

Each leaf has about 44,000 cells

ھەر گەڵایەک نزیکەی ٤٤ ھەزار خانەی ھەیە

and every cell can have anywhere

ھەمو خانەیەک دەتوانێت لەھەر شوێنێک بێت

between 20 to 100 chloroplasts.

لەنێوان ٢٠ بۆ ١٠٠ کلۆرۆپلاستی هه‌بێت.

That's up to 4,400,000 chloroplasts!

واتا٤،٤٠٠،٠٠٠کلۆرۆپلاست!

By now, you've probably guessed

ئێستا، پێشبینی دەکەیت

that we're talking about the process of photosynthesis

باسی پڕۆسەی ڕۆشنەپێکھاتن دەکەین

and you might be wondering

لەوانەیە بپرسیت

when the sun is going to make its entrance.

کاتێک خۆر ھەڵدێت.

Let's go back to that original molecule of water.

بابگەڕێینەوە سەر ئەو گەردیلە ڕەسەنەی ئاو.

The plant has to split this molecule of water

ڕوەکەکە ئەو گەردیلەی ئاوە لەت دەکات

so it can get electrons from it.

دەتوانێت ئه‌لکترۆنی لێ دەست بکەوێت.

But, the plant can't pull that water apart by itself.

بەڵام، ڕوەکەکە ناتوانێت به‌ته‌نیا ئەو ئاوه‌ به‌ش به‌ش بكات.

It needs help from the high-energy rays of the sun.

پێویستی بە ھاوکاری ھەیە لە تیشکەکانی-وزەی خۆر.

So now that the chloroplast has all the building blocks

ئێستا کلۆرۆپلاست ھەموو پارچەکانی بنیاتنانی هه‌یه‌

- carbon, hydrogen, oxygen, and electrons -

-کاربۆن- ھایدرۆجین- ئۆکسجین، و ئه‌لکترۆنەکان-

it can use them to go through

دەتوانێت بەکاریان بھێنێت بۆ

the rest of the steps of photosynthesis

ھەنگاوەکانی تری ڕۆشنەپێکھاتن

to transform that original carbon dioxide gas

بۆگۆرینی ئەو گازی دوانۆكسیدی کاربۆنە ڕەسەنە

into a simple carbohydrate called glucose,

بۆ کاربۆھیدراتی سادە پێی دەڵێن گلوکۆز،

C-6-H-12-O-6.

سی-٦-ئێچ-١٢-٠-٦.

That little glucose molecule then helps to build

گەردیلەی بچوکی گلوکۆز یارمەتی دەدات بۆ بنیات نانی

bigger and better carbohydrates

کاربۆھیدراتی گەورەترو باشتر

like cellulose.

وەک سلیلۆز.

Cellulose is a type of carbohydrate found in plants

سلیلۆز جۆرە کاربۆھیدراتێکه‌ لە رووەکدا هه‌یه‌

that our body cannot break down.

کە جەستەمان ناتوانێت بیشکێنێت.

We call it fiber

پێی دەڵێین ڕیشاڵ

and we eat it in vegetables like lettuce,

لە سەوزەواتی وەک کاهو،

broccoli,

and celery.

بڕۆکلی،

و کەرەوز ده‌یخۆین.

Plants use cellulose to keep themselves strong.

ڕوەکەکان بۆ مانەوەیان بە بەھێزی سیلیلۆز بەکاردێنن.

The plant could also turn that glucose into starch,

ڕوەک دەتوانێت گلوکۆز بگۆرئ بۆ نیشاستە،

a large molecule that stores energy for the plant.

گەردیلەی گەورە وزە کۆدەکاتەوە بۆ ڕوەک.

We love eating starch from plants like potatoes,

حەزمان لە نیشاستەیە لەڕوەک وەک پەتاتە،

corn,

and rice.

گەنمەشامی،

و برنج.

So you see, when you eat plants,

کەواتە دەبینی، کاتێک ڕوەک دەخۆیت،

we're actually benefiting from photosynthesis.

لەڕاستیدا، سود لەڕۆشنەپێکھاتن وەردەگرین.

The plant makes things like starch,

ڕوەک شتی وەک نیشاستە دروست دەکات،

which we eat

کە دەیخۆین

and then break back down into glucose,

دواتر پارچه‌ی ده‌كه‌ین و ده‌یكه‌ینه‌وه‌ گلوکۆز،

the first form the plant made.

یەکەم شێوەی ڕوەک کە دروستکراوە.

Then, the mitochondria in our cells,

دواتر، میتۆکۆندریا لە خانەکانماندا،

powered by the oxygen we breath,

بەھێزە بەو ئۆکسجینەی ھەناسەی پێدەدەین،

can turn glucose into pure energy molecules

دەتوانێت گلوکۆز بگۆڕێت بۆ گه‌ردیله‌ی وزە پاک

called ATP.

پێی دەڵێن ئەی تی پی.

ATP powers all work done

ھێزی ئەی تی پی ھەمو کارەکانی تەواو بو

by each and every one of your cells,

لەلایەن ھەریەکێک لە خانەکانت،

things like communication,

شتەکانی وەک گه‌یاندن،

movement,

جوڵە،

and transport.

و گواستنەوە.

But why do we have to turn that glucose into ATP?

بەڵام بۆچی دەبێت گلوکۆز بگۆرین بۆ ئەی تی پی؟

Well, think of it like this.

باشە، بەم شێوەیە بیری لێبکەوە.

You're excited to start your summer job

تۆ بەپەرۆشیت بۆدەستپێکردنی کاری ھاوینە

at the local ice cream stand,

لە شوێنی وەستانی ئایس کرێم،

but your boss has just told you

بەڵام بەڕێوەبەرەکەت پێی وتی

that she is going to pay you in ice cream cones.

ئەو قوچه‌كی ئایس کرێم بە تۆ دەدات.

What are you going to be able to do

تۆ دەتوانیت چ بکەیت

with those ice cream cones?

لەگەڵ ئەو قوچه‌كی ئایس کرێمانه‌؟

Nothing,

ھیچ شتێک،

which is why you kindly asked to be paid in dollars.

لە بەرئەوەیە کە تۆ بە میھرەبانی داوای پارەت کرد بە دۆلار.

ATP is just like dollars.

ئەی تی پی وەک دۆلار وایە.

It is the currency that all cells of life use

ئەو دراوەیە کەھەمو خانەکانی ژیان بەکاری دێنێت

while glucose is,

لەکاتێکدا گلوکۆز،

well, kind of like ice cream.

باشە، جۆرێکە لە ئایس کرێم.

Even plants have mitochondria in their cells

تەنانەت ڕوەکه‌کان میتۆکۆندریایان ھەیە لە خانەکانیان

to break down the glucose they make into ATP.

بۆ شکاندنی ئەو گلوکۆزەی کە دروستیان کرد بۆ ئەی تی پی.

So as you can see,

وەک دەبینیت،

humans and plants are intricately connected.

مرۆڤ و ڕوەکەکان بە ئالۆزی به‌یه‌كه‌وه‌ بەستراون.

ئه‌و ھەواهیه‌ی کە ده‌یده‌ینه‌وه‌

The air we breath out

is used by plants to make the carbohydrates

روەک بە کاری دێنێت بۆ دروستکردنی کاربۆھیدرات

we enjoy so much.

زۆر چێژ وەردەگرین.

And, in the process,

و، لە پڕۆسەكه‌دا،

they are releasing the very same oxygen molecules

هه‌مان ئه‌و گه‌ردیله‌ی ئۆكسجینانه‌ ده‌رده‌ده‌ن

we need to breath in

كه‌ پێویستمانه‌ بۆ هه‌وا هه‌ڵمژین

in order that our mitochondria can break down

بۆ ئەوەی میتۆکۆندریای ئێمە

our delicous carbohydrate meal.

ژەمە کاربۆھیدراتە بەتامەکان بشكێنێت.