The city of walls: Constantinople - Lars Brownworth

Translator: tom carter Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: Hemn Bakhtiar Reviewer: Daban Q. Jaff

The most important walls in western history aren't even in the West.

گرنگترین شوراکان لە مێژووی خۆرئاوا لە خۆرئاوا نین.

They surround the modern city of Istanbul, Constantinople as the Romans called it.

دەوری شاری ئەستەنبولی ئێستایان دابوو، کە ڕۆمانییەکان ناویان نابوو قوستەنتینیە.

And for a thousand years, the fate of Europe depended on them.

و بۆ هەزاران ساڵ، چارەنوسی ئەوروپایان پێوە بەند بوو.

Constantinople was designed to be the center of the world.

قوستەنتینیە دروست کرابوو تا ببێتە سەنتەری جیهان.

When the frontiers of the Roman Empire began to crumble in the 4th Century,

و کاتێك سنورەکانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی لە سەدەی چواری زایینی دەڕوخا،

the capital was moved to the cultured, wealthy, and still stable East.

پایتەختەکە گواسترایەوە بۆ ڕۆژهەڵاتی، خاوەن شارستانیەت، سامان، و ئارامی.

There, at the crossroads between Europe and Asia, the hub of the major trade routes of the ancient world,

لەوێ لە چواڕیانی نێوان ئاسیا و ئەوروپا، لە تەوەری سەرەکی بازرگانی جیهانی کۆن،

the Emperor Constantine built his city.

ئیمپراتۆری قوستەنتین شارەکەی دروست کرد.

This was the city of libraries and universities,

کە شاری کتێبخانە و زانکۆکان بوو،

20 times the size of London or Paris at the time.

ڕووبەری بە بیست جار لە لەندەن یاخود پاریس گەورەتر بوو.

It contained the priceless knowledge of the classical world which was fading in the West.

زانیاری گرنگی جیهانی کلاسیکی لەخۆ گرتبوو کە لە خۆرئاوادا پوکابوونەوە.

To protect this masterpiece from its many enemies,

بۆ پاراستنی ئەم شاکارە ناوازەیە لە دوژمنان،

Constantine's successors built the finest defensive fortifications ever made.

جێنشینەکانی قوستەنتین باشترین جۆری قەڵا و بەرگرییان دروست کرد کە تا ئێستا کرابێت.

The first line of protection was a moat 60 feet wide and 22 feet deep,

ڕیزی پێشەوەی بەرگری کەندێکی ئاو بوو بە پانی ٦٠ پێ و قووڵی ٢٢ پێ،

stretching all four miles from coast to coast.

بە درێژایی ٤ مییل لە کەنار بۆ کەنار.

Pipes from inside the city could fill it at the first sight of the enemy,

لەگەڵ دەرکەوتنی دوژمن دەتوانرا لەڕێگەی بۆڕییەوە کەندەکە پڕ لە ئاو بکەن،

and a short wall protected archers who could fire at the soaked soldiers trying to swim across.

ستارەیەکیش بۆ پارێزگاری لە تیرهاوێژەکان کە دەتوانن هەر کەسێک بکوژن کە دەپەڕێتەوە.

Those who were lucky enough to clear the moat had to contend with an unceasing barrage from the 27 foot outer wall above.

ئەگەر کەسێک بتوانێت لە کەندەکە ڕزگاری ببێت ئەوا دەبێت شەری ٢٧ مەتر بەرزی بکات.

Arrows, spears, or far worse, Greek fire -- an ancient form of napalm that would ignite on contact

تیر، ڕم یان ئاگری یۆنانی -- (شێوە کۆنەکەی ناپاڵم)، کە بە زەوی دەکەوت گڕی دەگرت

and couldn't be extinguished by water -- would rain down on them.

بە ئاویش نەدەکوژایەوە -- کەبەسەریاندا دەباری،

و دەستەی بەرگری ڕۆماییەکان مەنجەنیقەکانیان ئامادە کردووە،

Squads of Roman defenders would carry portable flame throwers,

spraying anyone trying to climb out of the moat.

بە هەر کەسێکی دائەڕێژن هەوڵی سەرکەوتن بەسەر دیوارەکە بدات.

The terrified victims would leap back, only to find that they still burned underwater.

قوربانییە ترساوەکان دەکشێنەوە، بەڵام لەناو ئاوەکەدا هەر دەسوتێن.

At times, the Romans would also mount siphons onto the ramparts,

هەندێک جار، ڕۆمانییەکان ئەو دیو شوراکە تۆپ باران دەکەن،

and launch clay pots full of Greek fire from catapults at an invading army.

و مەنجەڵی گڵی پر لە ئاگری یۆنانی هەڵدەدەنە سەر داگیرکەران بە مەنجەنیق.

The front lines would turn into an inferno,

هێڵی بەرگری پێشەوە دەبێتە دۆزەخ،

making it appear as if the earth itself was on fire.

وەك ئەوەی زەوییەکە خۆی ئاگری گرتبێت.

If, by some miracle, the outer wall was compromised,

ئەگەر، بە موعجیزە، شوراکە زیانی پێگەیشت،

attackers would be faced with the final defense: the great inner wall.

هێرش بەرەکان بەرەنگاری کۆتا هێڵی بەرگری دەبنەوە: کە شورا مەزنەکەی ناوەوەیە.

These walls were wide enough to have four men ride side by side,

پانی شوراکە توانای هەڵگرتنی چوار کەسی بە تەنیشت یەکەوە هەبوو،

allowing troops to be rushed wherever they were needed.

کەوا ڕێگەی بە سەربازەکان دەدا بە ئازادی بجوڵێن بۆ شوێنی مەبەست.

Attilla the Hun, destroyer of civilizations, who named himself the Scourge of God,

وێرانکەری شارستانیەتەکان، ئەتێلا هەن، کە ناوی ئازاردەری خواوەندەکانی لەخۆی نابوو،

took one look at them and turned around.

چاوێکی بە شورەکە کەوت و گەڕایەوە.

The Avars battled the walls uselessly til their catapults ran out of rocks.

ئاڤارەکان دژی شوراکە وەستان، بێ سوود چەك و تەقەمەنیان لە دەست دا.

The Turks tried to tunnel under them, but found the foundations too solid.

تورکەکان ویستیان تونێلێك ببرن لەژێریەوە، بەڵام بناغەکەی زۆر پتەو بوو.

The Arabs tried to starve the city into submission,

عەرەبەکان ئابڵوقەیان خستنە سەر تاکو خۆیان بەدەستەوە بدەن،

but ran out of food themselves and had to resort to cannibalism.

بەڵام خۆیان خواردنیان تەواو بوو و پەنایان بردە خواردنی گۆشتی مرۆڤ.

It took the guns of the modern world to finally bring them down.

تەنها چەکی تازە دەتوانێت تێکیان بشکێنێت.

In 1453, the Turks brought their super weapon:

لە ١٤٥٣، تورکەکان چەکە کوشندەکەی خۆیان هێنا:

a monster cannon that could fire a 15 hundred pound stone ball over a mile.

ئەویش تۆپێکی زەبەلاحە توانای هاویشتنی بۆمبێکی ١٥٠٠ پاوند بە درێژای یەک میل هەیە.

Together with more than a hundred smaller guns,

جگە لە سەدەها تۆپی بچووکی تریش،

they kept up a steady bombardment day and night.

شەو و ڕۆژ بەردەوام بۆمبابارانی شوراکەیان دەکرد.

A section of the old walls collapsed, but even in their death throes they proved formidable.

و بەشێك لە شورا کۆنەکە ڕوخا، بەڵام لەگەڵ ئەمەش شوراکە پتەوی خۆی دەرخست

The rubble absorbed the shock of the cannonballs better than the solid wall.

بەشە ڕوخاوەکە بەرگرییەکی باشتری دەکرد لە خودی شوراکە.

It took a month and a half of continuous blasting to finally open a breach.

یەک مانگ و نیو بە بەردەوامی تۆپ باران کرا تاکو یەک کونی تێدا دروست بوو.

The last Roman Emperor, Constantine the 11th, drew his sword

کۆتا ئیمپراتۆری ڕۆمانی، قوستەنتینی یازدەهەم، شمشێرەکەی ڕاکێشا

and jumped into the gap to stop the onrushing horde,

و بەرەو شوراکە ڕۆیشت تاکو هێرشبەرەکان ڕابگرێت،

disappearing into legend.

دیارنەما و بوو بە ئەفسانە.

The city was taken, and the Roman Empire finally disappeared.

شارەکە دەستی بەسەردا گیرا، و ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی کۆتایی پێهات.

But those broken walls had one last gift.

بەڵام ئەم شورا ڕوخاوانە دیارییەکیان ماوە پێشکەشی بکەن.

As the survivors fled the doomed city, they brought with them their precious books and their ancient traditions.

بەشێکیان ڕزگاریان بوو لەگەڵ خۆشیان پەرتوکە بەنرخ و کلتورە کۆنەکەیان ڕزگار کرد

They traveled west to Italy, reintroduced the Greek language and learning to western Europe, and ignited the Renaissance.

بۆ ئیتاڵیا کۆچیان کرد، زمانی یۆنانییان فێری ئەوروپا کرد، ڕێنیناسیان دروست کرد.

Thanks to Constantinople's walls, that pile of brick and marble that guarded them for so long,

سوپاس بۆ دیوارەکانی قوستەنتینیە، کەرپوچ و مەڕمەڕەکان کە پارێزەر بوون،

we still have our classical past.

و ئێمەش ئێستا خاوەنی ئەم ڕابردووە کلاسیکییەین.