The dark history of zombies - Christopher M. Moreman

Translator: bryar murshid Reviewer: Didar Omar

Animated corpses appear in stories all over the world

تەرمی ئەنیمەیشنی لە چیرۆکەکانی هەموو جیهاندا دەردەکەوێت

throughout recorded history.

بە درێژایی مێژووە تۆمارکراوەکان.

But zombies have a distinct lineage—

بەڵام زۆمبیەکان ڕەچەڵەکێکی جیاوازیان هەیە

one that traces back to Equatorial and Central Africa.

کە دەگەرێتەوە بۆ ئیستوا و ناوەڕاستی ئەفریقا.

The first clue is in the word “zombie” itself.

یەکەم بەڵگە لە خودی وشەی ” زۆمی” دایە.

Its exact etymological origins are unknown,

بنچینەی ڕەسەنی ئیتیمۆلۆژیەکەی نادیارە،

but there are several candidates.

بەڵام چەندین پاڵێوراو هەیە.

The Mitsogho people of Gabon, for example, use the word “ndzumbi” for corpse.

خەڵکی میتسۆگۆی گابۆن بۆ نمونە وشەی (ندزومبی) بۆ تەرم بەکاردێنن.

The Kikongo word “nzambi” refers variously to the supreme being,

وشەی کیکۆنگۆی “نزومبی” ئاماژە دەکات بەجۆرەها بۆ بوونێکی باڵا،

an ancestor with superhuman abilities, or another deity.

باوباپیرانێک کە توانای زۆر ئینسانی هەیە، یان یەکێکی ترە لە تایبەتمەندیەکانی.

And, in certain languages spoken in Angola and the Congo,

وە بە زمانە دیاریکراوەکان لە ئەنگۆلا و کۆنگۆ قسە دەکەن،

“zumbi” refers to an object inhabited by a spirit,

“زومبی” ئاماژە بە شتێک دەکات کە بە ڕۆحێک نیشتەجێ بووە،

or someone returned from the dead.

یان کەسێک لە مردنەوە گەڕابێتەوە.

There are also similarities in certain cultural beliefs.

هەروەها لێکچوون هەیە لە باوەڕە کولتوورییە دیاریکراوەکاندا.

For example, in Kongo tradition, it’s thought that once someone dies,

بۆ نموونە لە داب و نەریتی کۆنگۆدا وا بیر لەوە کراوەتەوە کە جارێک کەسێک دەمرێت،

their spirit can be housed in a physical object

ڕۆحی ئەوان دەتوانێت لە ئامانجە جەستەییەکەدا دابنرێ

which might bring protection and good luck.

کە لەوانەیە پاراستن و بەختێکی باش بهێنێت.

Similar beliefs about what might happen to someone’s soul

بیروباوەڕی هاوشێوە سەبارەت بەوەی کە ڕەنگە چی بەسەر ڕۆحی کەسێکدا بێت

after death are held in various parts of Africa.

دوای مردن لە ناوچە جیاوازەکانی ئەفریقادا.

Between 1517 and 1804,

لە نێوان ساڵانی ١٥١٧ بۆ ١٨٠٤،

France and Spain enslaved hundreds of thousands of African people,

فەرەنسا و ئیسپانیا سەدان هەزار خەڵکی ئەفریقیان بە کۆیلە کرد،

taking them to the Caribbean island

بردیانیان بۆ دورگەی کاربیان

that now contains Haiti and the Dominican Republic.

کە ئێستا هایتی و کۆماری دۆمینیکان لەخۆ دەگرێت.

There, the religious beliefs of enslaved African people

لەوێ بیروباوەڕە ئاینییەکانی خەڵکی ئەفریقی کۆیلەکراو

mixed with the Catholic traditions of colonial authorities

تێکەڵ بە نەریتی کاسۆلیکی دەسەڵاتداری داگیرکەری بوو

and a religion known as “vodou” developed.

وە ئاینێک کە بە “ڤۆدۆ” ناسراوە پەرەی سەند.

According to some vodou beliefs, a person’s soul can be captured and stored,

بەپێی هەندێک بیروباوەڕی ڤۆدۆیی دەتوانرێت گیانی کەسێک بگیردرێت و خەزن بکرێت،

becoming a body-less “zombi.”

دەبێتە لاشەی “زۆمبی”.

Alternatively, if a body isn’t properly attended to soon after death,

ئەگەر جەستەیەک بە باشی ئامادە نەبێت بۆ ماوەیەکی کەم دوای مردن،

a sorcerer called a “bokor” can capture a corpse

جادوگەرێک کە پێی دەوترێت “بۆکۆر” دەتوانێت تەرمێک بگرێت

and turn it into a soulless zombi that will perform their bidding.

ئینجا بیکەنە زۆمبییەکی بێ ڕۆح کە فەرمانیان پێ بکرێت.

Historically, these zombis were said to be put to work as laborers

لەڕووی مێژووییەوە بەو زۆمبییانە دەگوترێت کە وەک کرێکار کاریان پێ بکرێت

who needed neither food nor rest and would enrich their captor’s fortune.

کە پێویستی نە بە خواردن و نە پشوو و دەوڵەمەندکردنی سەروەتی دیلەکانیان بوو.

In other words, zombification seemed to represent the horrors of enslavement

بە واتایەکی تر، زۆمبیبوون وا دەردەکەوت بۆ ئەوەی نیشانی ترسەکانی کۆیلەکردن بدات

that many Haitian people experienced.

کە زۆربەی خەڵکی هایتی ئەزموونیان کردووە.

It was the worst possible fate:

خراپترین چارەنوسی شیاو برهتی بوو لە:

a form of enslavement that not even death could free you from.

جۆرێک لە کۆیلەکردن کە تەنانەت مردنیش ناتوانێت تۆ لە دەست بدات.

The zombi was deprived of an afterlife and trapped in eternal subjugation.

زۆمبی بێبەش بوو لە ژیانێکی دوای ژیان و لە ژێردەستەی هەتاهەتاییدا گیربوو.

Because of this, in Haitian culture,

بەم هۆیەوە، لە کەلتوری هایتی،

zombis are commonly seen as victims deserving of sympathy and care.

زۆمبیەکان بە گشتی وەک قوربانیەکان دەبینرێن کە شایستەی هاوسۆزی و بایەخدانن.

The zombie underwent a transformation after the US occupation

زۆمبیەکە لە دوای داگیرکاری ئەمریکا گۆڕانکارییەکی کرد

of Haiti began in 1915—

لە هایتی لە ساڵی 1915 دەستی پێکرد

this time, through the lens of Western pop culture.

ئەم جارە، لە ڕێگەی لینسی کلتوری پۆپی ڕۆژئاواوە بوو.

During the occupation, US citizens propagated many racist beliefs

لە کاتی داگیرکاریدا هاوڵاتیانی ئەمریکا چەندین باوەڕی ڕەگەزپەرستیان بڵاو کردەوە

about Black Haitian people.

دەربارەی خەڵکی هایتی ڕەش پێست.

Among false accounts of devil worship and human sacrifice,

لە نێو حسابی درۆکانی شەیتانپەرستی و قوربانیدانی مرۆڤدا،

zombie stories captured the American imagination.

چیرۆکە زۆمبیەکان خەیاڵی ئەمریکیەکانیان داگیرکرد.

And in 1932, zombies debuted on the big screen

وە لە ساڵی 1932 زۆمبیەکان دەرکەوتن لەسەر شاشەی گەورە

in a film called “White Zombie.”

لە فیلمێکدا بە ناوی “زۆمبی سپی“.

Set in Haiti, the film’s protagonist must rescue his fiancée

لە هایتی دانراوە، پاڵەوانی فیلمەکە دەبێ دەزگیرانەکەی ڕزگار بکات

from an evil vodou master who runs a sugar mill using zombi labor.

لە مامۆستایەکی خراپەوە کە کارگەی شەکر بەڕێوەدەبات بە بەکارهێنانی کرێکاری زۆمبی.

Notably, the film's main object of sympathy isn't the enslaved workforce,

بە ئاشکرا، ئامانجی سەرەکی فیلمەکە بۆ هاوسۆزی هێزی کاری کۆیلەکراو نییە.

but the victimized white woman.

بەڵام ئافرەتە سپیەکە بووە قوربانی.

Over the following decades, zombies appeared in many American films,

لە ماوەی چەند دەیەی دواتردا، زۆمبیەکان لەچەندین فیلمی ئەمریکیدا دەرکەوتن،

usually with loose references to Haitian culture,

عادەتەن لەگەڵ ئاماژەیەکی نەرم بۆ کەلتوری هایتی

though some veered off to involve aliens and Nazis.

هەرچەندە هەندێک لە نامۆکان و نازیەکان تێوەگلان.

Then came the wildly influential 1968 film “Night of the Living Dead,”

دواتر فیلمی “شەوی مردووە زیندووەکان” هات لە ساڵی 1968،

in which a group of strangers tries to survive an onslaught

کە تێیدا کۆمەڵێک لە بێگانەکان هەوڵیان دەدا لە سەربڕینێک ڕزگاریان بێت

of slow-moving, flesh-eating monsters.

لە جوڵەی هێواشی دڕندەی گۆشتخۆر.

The film’s director remarked that he never envisioned his living dead as zombies.

دەرهێنەری فیلمەکە ئاماژەیدا هەرگیز بیری لە مردووە زیندوەکان نەکردەوە وەک زۆمبی.

Instead, it was the audience who recognized them as such.

لە جیاتی ئەوە، ئەو بینەرانە بوون کە ئەوانیان بەم شێوەیە ناسیەوە.

But from then on, zombies became linked to an insatiable craving for flesh—

بەڵام لەو کاتەوە زۆمبیەکان پەیوەست بوون بە ئارەزوویەکی نەگونجاو بۆ گۆشت

with a particular taste for brains added in 1985′s “The Return of the Living Dead.”

لەگەڵ تامێکی تایبەت بۆ مێشک زیادکرا لە ساڵی 1985′s “گەڕانەوەی مردووە زیندووەکان“.

In these and many subsequent films, no sorcerer controls the zombies;

لەمانەدا و چەندین فیلمی دواتر، هیچ جادووگەرێک کۆنترۆڵی زۆمبیەکان ناکات،

they’re the monsters.

ئەوان دڕندەن.

And in many iterations, later fueled by 2002′s “28 Days Later,”

وە لە زۆربەی لێدەرەکان، دواتر سووتەمەنی 2002′s “28 ڕۆژ دواتر،

zombification became a contagious phenomenon.

زۆمبیزبوون بوو بە دیاردەیەکی گەمژە.

For decades now, artists around the world have used zombies

بۆ دەیان ساڵ لە جیهاندا هونەرمەندان زۆمبییان بەکارهێناوە

to shine a light on the social ills and anxieties of their moment—

بۆ تیشکدانەوە لەسەر نەخۆشیە کۆمەڵایەتیەکان و نیگەرانی ساتەکانیان

from consumer culture to the global lack of disaster preparedness.

لە کلتوری بەکاربەرەوە بۆ نەبوونی جیهانیی ئامادە بوونی کارەسات.

But, in effect, American pop culture also initially erased the zombies origins—

لە ژێر کاریگەریدا، کەلتوری پۆپی ئەمریکی لە سەرەتادا بنچینە زۆمبیەکانیشی سڕییەوە،

cannibalizing its original significance

قەناسەکردنی گرنگیە ڕەسەنەکەی

and transforming the victim into the monster.

و قوربانییەکە بگۆڕن بۆ دڕندەکە.