Tim Berners-Lee: The next Web of open, linked data

Translator: Besnik Bleta Reviewer: Helena Bedalli

Time flies.

Koha fluturon.

It's actually almost 20 years ago

Faktikisht bëhen gati 20 vjetë që kur desha

when I wanted to reframe the way we use information,

të risistemoj rrugën me të cilën ne përdorim informacionin,

the way we work together: I invented the World Wide Web.

rrugën sipas së cilës ne punojmë tok -- që kur shpika World Wide Web-in.

Now, 20 years on, at TED,

Sot, pas 20 vjetësh, në TED,

I want to ask your help in a new reframing.

dëshiroj të lyp ndihmën tuaj për një risistemim të ri.

So going back to 1989,

Pra, duke iu kthyer 1989-s,

I wrote a memo suggesting the global hypertext system.

shkrojta një memo ku rekomandoja sistemin global të hiperteksteve.

Nobody really did anything with it, pretty much.

Askush nuk bëri gjë me të, pak a shumë.

But 18 months later -- this is how innovation happens --

Por, 18 muaj më vonë -- kështu e kanë risitë --

18 months later, my boss said I could do it on the side,

shefi im më thotë se mund të merresha me të jashtë programit,

as a sort of a play project,

si një lloj projekti zbavitës,

kick the tires of a new computer we'd got.

sa për të vënë në provë një kompjuter të ri që morëm.

And so he gave me the time to code it up.

E kështu më la kohë që të programoja.

So I basically roughed out what HTML should look like:

E kështu, sajova se si do të dukej HTML-ja pak a shumë:

hypertext protocol, HTTP;

protokollin për hipertekste, HTTP-në

the idea of URLs, these names for things

idenë e URL-ve -- emrat e gjërave

which started with HTTP.

që fillonin me HTTP.

I wrote the code and put it out there.

Shkrova kodin dhe e botova.

Why did I do it?

Pse e bëra?

Well, it was basically frustration.

Në thelb, nga zhgënjimi.

I was frustrated -- I was working as a software engineer

Më ishin ngritur nervat -- punoja si inxhinier software-esh

in this huge, very exciting lab,

në këtë laborator të stërmadh, shumë tërheqës,

lots of people coming from all over the world.

me plot njerëz të ardhur nga krejt bota.

They brought all sorts of different computers with them.

Që kishin prurë me vete lloj-lloj kompjuterash të ndryshëm.

They had all sorts of different data formats,

Që kishin lloj-lloj formatesh të ndryshëm të dhënash.

all sorts, all kinds of documentation systems.

Lloj-lloj formatesh, lloj-lloj sistemesh për dokumente.

So that, in all that diversity,

Kështu pra, në gjithë atë larmi,

if I wanted to figure out how to build something

po të më duhej të konceptoja se si të krijoja diçka

out of a bit of this and a bit of this,

nga copa prej njërës dhe copa prej tjetrës,

everything I looked into, I had to connect to some new machine,

gjithçka që vëzhgoja, lypte të lidhesha me një makinë të re,

I had to learn to run some new program,

më duhej të xhiroja një program të ri,

I would find the information I wanted in some new data format.

dhe informacionin që kërkoja do ta gjeja nën një format të ri të dhënash.

And these were all incompatible.

Dhe krejt këto ishin të papërputhshme.

It was just very frustrating.

Të ngrinte vërtet nervat.

The frustration was all this unlocked potential.

Gjithë ai potencial i bllokuar.

In fact, on all these discs there were documents.

Në fakt, në krejt këto disqe kish dokumente.

So if you just imagined them all

Ndaj po t'i mendonit krejt ato si

being part of some big, virtual documentation system in the sky,

pjesë të një sistemi të madh virtual dokumentimi në qiell të hapët,

say on the Internet,

le të themi në Internet,

then life would be so much easier.

jeta do të ishte shumë e lehtë.

Well, once you've had an idea like that it kind of gets under your skin

E pra, pasi të vjen një ide si kjo, të ha përbrenda

and even if people don't read your memo --

dhe, edhe pse bota nuk e lexon shënimin tuaj --

actually he did, it was found after he died, his copy.

në fakt e lexoi, këtë e mësuam pasi vdiq, kopjen e tij.

He had written, "Vague, but exciting," in pencil, in the corner.

Kish shënuar me laps në qoshe, "E turbullt, por nxitëse".

(Laughter)

(Të qeshura)

But in general it was difficult -- it was really difficult to explain

Në përgjithësi qe e vështirë -- qe vërtet e zorshme të shpjegoje

what the web was like.

se ç'ishte web-i.

It's difficult to explain to people now that it was difficult then.

Është vështirë t'ua shpjegosh njerëzve sot që qe e vështirë atëherë.

But then -- OK, when TED started, there was no web

OK, kur filloi TED-i, por deri atëherë nuk kish web

so things like "click" didn't have the same meaning.

ndaj gjërat si klikimi nuk kishin të njëjtin kuptim.

I can show somebody a piece of hypertext,

Mund t'i tregoj dikujt një copë hiperteksti,

a page which has got links,

një faqe që përmban lidhje,

and we click on the link and bing -- there'll be another hypertext page.

dhe klikojmë mbi lidhjen dhe buuum -- do të dalë një tjetër faqe hipertekst.

Not impressive.

Jo kushedi çë.

You know, we've seen that -- we've got things on hypertext on CD-ROMs.

Dihet që këtë e kishim parë -- hiperteksti përdorej në CD-ROM-e.

What was difficult was to get them to imagine:

Vështirësia qe t'i bëje ata ta përfytyronin:

so, imagine that that link could have gone

pra, përfytyroni që lidhja mund të shpinte

to virtually any document you could imagine.

praktikisht te çfarëdo dokumenti që mund të sillnit në mendje.

Alright, that is the leap that was very difficult for people to make.

Ky qe pra hopi që qe shumë i vështirë për t'u bërë nga njerëzit.

Well, some people did.

Por ja që disa ia dolën.

So yeah, it was difficult to explain, but there was a grassroots movement.

Po, qe e vështirë të shpjegohej, por lindi një lëvizje në bazë.

And that is what has made it most fun.

Dhe kjo qe çka e bëri më tepër zbavitëse.

That has been the most exciting thing,

Kjo qe gjëja më ngazëlluese,

not the technology, not the things people have done with it,

jo teknologjia, jo ç'bënë njerëzit me të,

but actually the community, the spirit of all these people

por vetë bashkësia, fryma e krejt këtyre njerëzve

getting together, sending the emails.

që u bënë tok, përmes email-esh.

That's what it was like then.

Kështu qe atëherë.

Do you know what? It's funny, but right now it's kind of like that again.

E dini çfarë? Qe zbavitëse, por kështu është sërish pikërisht tani, pak a shumë.

I asked everybody, more or less, to put their documents --

I kërkova gjithkujt, pak a shumë, të vinin nën këtë gjë dokumentet e tyre --

I said, "Could you put your documents on this web thing?"

U thashë, "A mund t'i vendosni dokumentet tuaj në këtë gjënë e rrjetit?"

And you did.

Dhe ashtu bëtë.

Thanks.

Faleminderit.

It's been a blast, hasn't it?

Qe kënaqësi, apo jo?

I mean, it has been quite interesting

Dua të them që qe goxha interesante

because we've found out that the things that happen with the web

ngaqë pamë se gjërat që ndodhin me rrjetin

really sort of blow us away.

na lanë vërtet pa frymë.

They're much more than we'd originally imagined

Na doli shumë më thellë se sa mund ta përfytyronin në fillim

when we put together the little, initial website

kur sajuam site-in e vockël web fillestar

that we started off with.

me të cilin ia filluam.

Now, I want you to put your data on the web.

Tani dua që të vendosni të dhënat tuaja në web.

Turns out that there is still huge unlocked potential.

Del se ka ende një potencial të stërmadh të bllokuar.

There is still a huge frustration

Të ngre nervat fakti që ende

that people have because we haven't got data on the web as data.

nuk kemi të dhëna në web si të dhëna.

What do you mean, "data"? What's the difference -- documents, data?

Ç'doni të thoni me të dhëna? Ku është ndryshimi -- dokumente, të dhëna?

Well, documents you read, OK?

Dokumentet i lexoni, kështu?

More or less, you read them, you can follow links from them, and that's it.

Pak a shumë, i lexoni, mund të ndiqni lidhjet në to, dhe kaq është.

Data -- you can do all kinds of stuff with a computer.

Të dhënat -- me një kompjuter mund të bëni gjithë llojet e gjërave.

Who was here or has otherwise seen Hans Rosling's talk?

Kush ka qenë këtu ose e ka parë fjalën e Hans Rosling-ut?

One of the great -- yes a lot of people have seen it --

Një nga më të mirët -- po, e kanë parë plot vetë --

one of the great TED Talks.

një nga fjalët më të mira në TED Talks.

Hans put up this presentation

Hansi realizoi këtë paraqitje

in which he showed, for various different countries, in various different colors --

në të cilën tregonte, për vende të ndryshme, me ngjyra të ndryshme --

he showed income levels on one axis

në njërin bosht tregonte shkallët e të ardhurave

and he showed infant mortality, and he shot this thing animated through time.

dhe në tjetrin vdekshmërinë foshnjore, dhe kjo në progres kohor.

So, he'd taken this data and made a presentation

Pra, ai i mori këto të dhëna dhe krijoi një paraqitje

which just shattered a lot of myths that people had

që shkundi mjaft mite që kanë njerëzit

about the economics in the developing world.

mbi anët ekonomike në vendet në zhvillim.

He put up a slide a little bit like this.

Krijoi një diapozitiv paksa si ky.

It had underground all the data

Që i kish nën të krejt të dhënat

OK, data is brown and boxy and boring,

OK, të dhënat janë ngjyrë kafe, në kutiza, dhe të mërzitshme,

and that's how we think of it, isn't it?

kështu i mendojmë të dhënat, apo jo?

Because data you can't naturally use by itself

Ngaqë të dhënat nuk mund t'i përdorni në vetvete

But in fact, data drives a huge amount of what happens in our lives

Por në fakt, të dhënat drejtojnë një pjesë shumë të madhe nga çka ngjet në jetën tonë

and it happens because somebody takes that data and does something with it.

dhe kjo ndodh ngaqë dikush i merr këto të dhëna dhe bën diçka me to.

In this case, Hans had put the data together

Në rastin tonë, Hansi grumbulloi të dhëna

he had found from all kinds of United Nations websites and things.

që i pat gjetur prej krejt llojeve të site-eve web të Kombeve të Bashkuara.

He had put it together,

I grumbulloi,

combined it into something more interesting than the original pieces

i ndërthuri në diçka më interesante se sa copat origjinale

and then he'd put it into this software,

dhe ia furnizoi këtij programi,

which I think his son developed, originally,

që mendoj se e ka krijuar i biri, fillimisht,

and produces this wonderful presentation.

dhe prodhoi këtë paraqitje të mrekullueshme.

And Hans made a point

Dhe Hansi nënvizoi një ide

of saying, "Look, it's really important to have a lot of data."

duke thënë, "Dëgjoni, pasja e shumë të dhënave është vërtet shumë e rëndësishme."

And I was happy to see that at the party last night

Dhe u gëzova kur e pashë në mbrëmjen e djeshme

that he was still saying, very forcibly, "It's really important to have a lot of data."

duke thënë, me forcë, "Pasja e shumë të dhënave është vërtet shumë e rëndësishme."

So I want us now to think about

Kështu që dua ta shpini mendjen

not just two pieces of data being connected, or six like he did,

jo thjesht te dy copa të dhënash të lidhura mes tyre, apo gjashtë siç bëri ai,

but I want to think about a world where everybody has put data on the web

por të mendoni mbi një botë ku gjithkush ka vënë të dhëna në web

and so virtually everything you can imagine is on the web

që kështu, praktikisht gjithçka që mund të përfytyroni, të gjendet në web.

and then calling that linked data.

Dhe t'i quani këto mandej të dhëna të lidhura.

The technology is linked data, and it's extremely simple.

Teknologjia është të dhëna të lidhura, dhe kjo është tejet e thjeshtë.

If you want to put something on the web there are three rules:

Nëse doni të vendosni diçka në web ka tre rregulla:

first thing is that those HTTP names --

gjëja e parë janë ata emrat me HTTP --

those things that start with "http:" --

ato gjërat që fillojnë me "http:" --

we're using them not just for documents now,

i përdorim jo më thjesht për dokumente,

we're using them for things that the documents are about.

i përdorim për gjërat mbi të cilat flasin dokumentet.

We're using them for people, we're using them for places,

I përdorim për njerëz, i përdorim për vende,

we're using them for your products, we're using them for events.

i përdorim për produktet tuaja, i përdorim për veprimtari.

All kinds of conceptual things, they have names now that start with HTTP.

Krejt gjërat e konceptueshme kanë tani emra që fillojnë me HTTP.

Second rule, if I take one of these HTTP names and I look it up

Rregulli i dytë, po qe se marr një nga këta emra HTTP dhe kërkoj rreth tij

and I do the web thing with it and I fetch the data

pra përdor rrjetin për të, duke prurë të dhëna

using the HTTP protocol from the web,

përmes përdorimit të protokollit HTTP në web,

I will get back some data in a standard format

do të marr si përgjigje disa të dhëna në një format standard

which is kind of useful data that somebody might like to know

që janë pak a shumë të dobishme, e që dikush mund të dojë të dijë

about that thing, about that event.

rreth asaj gjëje, rreth asaj veprimtarie.

Who's at the event? Whatever it is about that person,

Kush qe në veprimtari? Çfarëdo gjëje rreth atij personi,

where they were born, things like that.

ku ka lindur, ç'gjëra i pëlqejnë.

So the second rule is I get important information back.

Pra rregulli i dytë është që siguroj të dhëna të rëndësishme.

Third rule is that when I get back that information

Rregulli i tretë është që kur i siguroj ato të dhëna

it's not just got somebody's height and weight and when they were born,

s'bëhet fjalë për gjatësinë dhe peshën, apo se ku ka lindur dikush,

it's got relationships.

aty ka marrëdhënie.

Data is relationships.

Të dhënat përmbajnë marrëdhënie.

Interestingly, data is relationships.

Interesante, të dhënat përmbajnë marrëdhënie.

This person was born in Berlin; Berlin is in Germany.

Ky person ka lindur në Berlin, Berlini bie në Gjermani.

And when it has relationships, whenever it expresses a relationship

Dhe kur ka marrëdhënie, kurdo që shprehet një marrëdhënie,

then the other thing that it's related to

gjësë tjetër që lidhet aty

is given one of those names that starts HTTP.

ka një nga këta emrat që fillojnë me HTTP.

So, I can go ahead and look that thing up.

Kështu që mund të vazhdoj e të kërkoj për këtë gjënë.

So I look up a person -- I can look up then the city where they were born; then

Pra kërkoj mbi një person -- mund të kërkoj për vendin ku ka lindur

I can look up the region it's in, and the town it's in,

Mund të kërkoj për zonën ku gjendet, qytetin ku gjendet,

and the population of it, and so on.

popullsinë e tij, e me radhë.

So I can browse this stuff.

Pra mund të shfletoj rreth tij.

So that's it, really.

Kjo është pra, vërtet.

That is linked data.

Kjo do me thënë të dhëna të lidhura.

I wrote an article entitled "Linked Data" a couple of years ago

Para ca vitesh shkrova artikullin me titull "Të dhëna të Lidhura"

and soon after that, things started to happen.

dhe pak pas kësaj, zuri fill.

The idea of linked data is that we get lots and lots and lots

Ideja e të dhënave të lidhura është që kemi shumë, kemi plot

of these boxes that Hans had,

nga ato kutitë që kish Hansi,

and we get lots and lots and lots of things sprouting.

prej nga mbijnë plot, shumë, shumë fare gjëra.

It's not just a whole lot of other plants.

Jo thjesht krejt një grup bimësh të tjera.

It's not just a root supplying a plant,

Jo thjesht një rrënjë që ushqen një bimë,

but for each of those plants, whatever it is --

por për secilën nga këto bimë, çfarëdo qoftë --

a presentation, an analysis, somebody's looking for patterns in the data --

një paraqitje, një analizë, dikush kërkon rregullsira te të dhënat --

they get to look at all the data

ulen e vëzhgojnë krejt të dhënat

and they get it connected together,

për t'i lidhur bashkë,

and the really important thing about data

Dhe gjëja vërtet e rëndësishme me të dhënat

is the more things you have to connect together, the more powerful it is.

është që sa më shumë gjëra lidhni tok, aq më të fuqishme janë.

So, linked data.

Pra, të dhëna të lidhura.

The meme went out there.

Memja zuri të përhapej.

And, pretty soon Chris Bizer at the Freie Universitat in Berlin

Dhe, pa humbur kohë, Chris Bizer i Freie Universitat-it në Berlin

who was one of the first people to put interesting things up,

që qe ndër të parët në krijim gjërasht interesentea,

he noticed that Wikipedia --

vuri re se Wikipedia --

you know Wikipedia, the online encyclopedia

e njihni Wikipedia-n, enciklopedinë online

with lots and lots of interesting documents in it.

me plot dokumente interesante brenda.

Well, in those documents, there are little squares, little boxes.

Pra, në këto dokumente, ka katrorë të veckël, kutiza të vogla.

And in most information boxes, there's data.

Dhe në shumicën e këtyre kutizave me informacion, ka të dhëna.

So he wrote a program to take the data, extract it from Wikipedia,

Kështu që ai shkroi një program për t'i marrë këto të dhëna nga Wikipedia,

and put it into a blob of linked data

dhe për t'i vendosur në një grumbull të dhënash të lidhura

on the web, which he called dbpedia.

në web, që e quajti dbpedia.

Dbpedia is represented by the blue blob in the middle of this slide

Dbpedia në këtë paraqitje tregohet nga reja blu në mes

and if you actually go and look up Berlin,

dhe po të kërkoni lidhur me Berlinin,

you'll find that there are other blobs of data

do të shihni që ka re të tjera me të dhëna

which also have stuff about Berlin, and they're linked together.

të cilat edhe këto përmbajnë gjëra rreth Berlinit, dhe janë të lidhura tok.

So if you pull the data from dbpedia about Berlin,

Pra po të merrni nga dbpedia të dhëna rreth Berlinit,

you'll end up pulling up these other things as well.

do të përfundoni me marrjen edhe të këtyre të dhënave.

And the exciting thing is it's starting to grow.

Dhe më e bukura është që gjithë kjo ka filluar të rritet.

This is just the grassroots stuff again, OK?

Pra kemi sërish të bëjmë me gjëra masive nga baza, OK?

Let's think about data for a bit.

Le të mendojmë pak mbi të dhënat.

Data comes in fact in lots and lots of different forms.

Të dhënat jepen në plot formate të ndryshëm

Think of the diversity of the web. It's a really important thing

Sillni në mend larminë e web-it. Është vërtet e rëndësishme

that the web allows you to put all kinds of data up there.

që web-i ju lejon të vendosni në të gjithfarësoj të dhënash.

So it is with data. I could talk about all kinds of data.

Kështu ndodh edhe me të dhënat. Unë mund t'ju flas mbi lloj-lloj të dhënash.

We could talk about government data, enterprise data is really important,

Mund të flasim mbi të dhëna qeveritare, të dhënat e ndërmarrjeve janë vërtet të rëndësishme,

there's scientific data, there's personal data,

ka të dhëna shkencore, ka të dhëna personale,

there's weather data, there's data about events,

ka të dhëna mbi motin, ka të dhëna mbi veprimtari,

there's data about talks, and there's news and there's all kinds of stuff.

ka të dhëna mbi biseda, ka lajme dhe lloj-lloj gjërash.

I'm just going to mention a few of them

Do të përmend vetëm pak prej tyre

so that you get the idea of the diversity of it,

që të keni një ide mbi larminë e tyre,

so that you also see how much unlocked potential.

që të kuptoni edhe për ç'potencial të bllokuar flitet.

Let's start with government data.

Le të fillojmë me të dhënat qeveritare.

Barack Obama said in a speech,

Barack Obama tha në një fjalim,

that he -- American government data would be available on the Internet

që ai -- të dhënat e qeverisë amerikane do të mund të kiheshin përmes Internetit

in accessible formats.

në formate të përdorshëm.

And I hope that they will put it up as linked data.

Dhe shpresoj që do t'i vendosin si të dhëna të lidhura.

That's important. Why is it important?

Kjo është e rëndësishme. Pse është e rëndësishme?

Not just for transparency, yeah transparency in government is important,

Jo thjesht për tejdukshmëri, po, tejdukshmëria në qeverisje është e rëndësishme,

but that data -- this is the data from all the government departments

por të dhënat -- këto janë të dhëna nga krejt ministritë qeveritare

Think about how much of that data is about how life is lived in America.

Mendoni se sa të dhëna ka mbi mënyrën se si jetohet në Amerikë.

It's actual useful. It's got value.

Faktikisht janë të dobishme. Kanë vlerë.

I can use it in my company.

Mund t'i përdor për shoqërinë time.

I could use it as a kid to do my homework.

Fëmijët mund t'i përdorin për detyrat e shtëpisë.

So we're talking about making the place, making the world run better

Pra po flasim për ta bërë botën të funksionojë më mirë

by making this data available.

duke i bërë këto të dhëna të passhme.

In fact if you're responsible -- if you know about some data

Në fakt po të jeni ju përgjegjësi -- nëse dini ca të dhëna

in a government department, often you find that

në një ministri, shpesh do të shihni që

these people, they're very tempted to keep it --

këta njerëz, priren shumë të mos i japin ato --

Hans calls it database hugging.

Hansi e quan shtrëngim i bazave të të dhënave.

You hug your database, you don't want to let it go

E përqafoni bazën e të dhënave, nuk doni që t'ju ikë

until you've made a beautiful website for it.

pa bërë një site të hijshëm web për të.

Well, I'd like to suggest that rather --

Unë do të doja të sugjeroja që më mirë --

yes, make a beautiful website,

po, bëni një site web të bukur,

who am I to say don't make a beautiful website?

kush jam unë që të them mos bëni site web të hijshëm?

Make a beautiful website, but first

Bëni një site web të bukur, por së pari

give us the unadulterated data,

na jepni të dhënat e paprekura,

we want the data.

duam të dhënat.

We want unadulterated data.

Duam të dhënat të paprekura.

OK, we have to ask for raw data now.

OK, tani na duhet të kërkojmë për të dhënat bruto.

And I'm going to ask you to practice that, OK?

Dhe do t'ju kërkoj që ta vini në zbatim këtë, OK?

Can you say "raw"?

Thoni dot "bruto"?

Audience: Raw.

Salla: Bruto.

Tim Berners-Lee: Can you say "data"?

Tim Berners-Lee: A thoni dot "të dhëna"?

Audience: Data.

Salla: Të dhëna.

TBL: Can you say "now"?

TBL: A thoni dot "që sot"?

Audience: Now!

Salla: Që sot!

TBL: Alright, "raw data now"!

TBL: Bukur, "të dhëna bruto që sot"!

Audience: Raw data now!

Audience: Të dhëna bruto që sot!

Practice that. It's important because you have no idea the number of excuses

Ushtrohuni me këtë. Është e rëndësishme, sepse nuk ia keni idenë numrit të justifikimeve

people come up with to hang onto their data

që sajojnë njerëzit për të mos u shqitur prej të dhënave të tyre

and not give it to you, even though you've paid for it as a taxpayer.

dhe për të mos jua dhënë, edhe pse, si taksapagues, keni paguar për to.

And it's not just America. It's all over the world.

Dhe ndodh jo vetëm në Amerikë. Kështu është ngado.

And it's not just governments, of course -- it's enterprises as well.

Dhe jo vetëm me qeveritë, sigurisht -- me ndërmarrjet po ashtu.

So I'm just going to mention a few other thoughts on data.

Do të përmend edhe pak ide të tjera lidhur me të dhënat.

Here we are at TED, and all the time we are very conscious

Ja ku jemi në TED, dhe jemi gjithë kohës shumë të ndërgjegjshëm

of the huge challenges that human society has right now --

mbi sfidat e mëdha para shoqërisë njerëzore sot --

curing cancer, understanding the brain for Alzheimer's,

kurimi i kancerit, njohja e trurit për Alchajmerin,

understanding the economy to make it a little bit more stable,

njohja e ekonomisë për ta bërë disi më të qëndrueshme,

understanding how the world works.

të kuptuarit se si funksionon bota.

The people who are going to solve those -- the scientists --

Njerëzit që do t'i zgjidhin këto -- shkencëtarët --

they have half-formed ideas in their head,

kanë në kokë ide gjysmë të formuara,

they try to communicate those over the web.

përpiqen t'i komunikojnë ato përmes web-it.

But a lot of the state of knowledge of the human race at the moment

Por shumë nga gjendja e njohjes njerëzore në këtë çast

is on databases, often sitting in their computers,

gjendet në baza të dhënash, shpesh brenda kompjuterave të tyre,

and actually, currently not shared.

dhe në fakt, hëpërhë, jo e ndashme me të tjerët.

In fact, I'll just go into one area --

Në fakt, do të prek thjesht vetëm në një zonë --

if you're looking at Alzheimer's, for example,

nëse vëreni Alchajmerin, për shembull,

drug discovery -- there is a whole lot of linked data which is just coming out

zbulim barnash -- ka një shumicë të tërë të dhënash të lidhura që sapo po dalin

because scientists in that field realize

ngaqë shkencëtarët e kësaj fushe kuptuan

this is a great way of getting out of those silos,

që kjo është rrugë e bukur për t'i nxjerrë nga hambarët,

because they had their genomics data in one database

pasi të dhënat për gjenomet i kishin në një bazë të dhënash

in one building, and they had their protein data in another.

në një ndërtesë, kurse të dhënat për proteinat gjetkë.

Now, they are sticking it onto -- linked data --

Tashmë, po iu ngjiten fort atyre -- të dhënave të lidhura --

and now they can ask the sort of question, that you probably wouldn't ask,

dhe sot mund të bëjnë atë lloj pyetje që ju ndoshta nuk do ta bënit,

I wouldn't ask -- they would.

unë jo -- ata e bëjnë ama.

What proteins are involved in signal transduction

Cilat proteina përfshihen në transmetim sinjalesh

and also related to pyramidal neurons?

dhe që janë gjithashtu të lidhura me neuronet piramidale?

Well, you take that mouthful and you put it into Google.

Pra, e merrni këtë çikë dhe e hidhni në Google.

Of course, there's no page on the web which has answered that question

Sigurisht, nuk ka në web faqe me përgjigje për këtë pyetje

because nobody has asked that question before.

sepse këtë pyetje nuk e ka bërë dikush më parë.

You get 223,000 hits --

Shihni që është kërkuar 223000 herë --

no results you can use.

pa përfundime që mund t'i përdorni.

You ask the linked data -- which they've now put together --

Kërkuat për të dhëna të lidhura -- të cilat tani po i mbledhin tok --

32 hits, each of which is a protein which has those properties

32 herë, secila prej të cilave është një proteinë që ka këto veti

and you can look at.

dhe mund ta shihni.

The power of being able to ask those questions, as a scientist --

Aftësia për të qenë në gjendje të bëjë kësi pyetjesh, për një shkencëtar --

questions which actually bridge across different disciplines --

pyetje të cilat prekin disiplina të ndryshme --

is really a complete sea change.

është vërtet një transformim i thellë.

It's very very important.

Është shumë, shumë e rëndësishme.

Scientists are totally stymied at the moment --

Shkencëtarët për çastin janë tërësisht të paqartë --

the power of the data that other scientists have collected is locked up

fuqia e të dhënave që janë grumbulluar nga të tjerë shkencëtarë është e bllokuar

and we need to get it unlocked so we can tackle those huge problems.

dhe na duhet ta zhbllokojmë, që kështu të mund të merremi me këto probleme të mëdha.

Now if I go on like this, you'll think that all the data comes from huge institutions

Nëse vazhdoj me këtë avaz, do të mendoni që krejt të dhënat vijnë nga institucione të mëdha

and has nothing to do with you.

dhe ju nuk hyni gjëkundi këtu.

But, that's not true.

Por kjo nuk është e vërtetë.

In fact, data is about our lives.

Në fakt, të dhënat prekin jetën tonë.

You just -- you log on to your social networking site,

Ju thjesht -- hyni në site-in tuaj të lidhjeve shoqërore,

your favorite one, you say, "This is my friend."

në të parapëlqyerin tuaj, dhe thoni, "Ky është shok i imi."

Bing! Relationship. Data.

Bing! Marrëdhënie. Të dhëna.

You say, "This photograph, it's about -- it depicts this person. "

Thoni, "Kjo foto është për -- tregon këtë person. "

Bing! That's data. Data, data, data.

Bing! Edhe kjo është e dhënë. Të dhëna, të dhëna, të dhëna.

Every time you do things on the social networking site,

Çdo herë që bëni diçka në site-in tuaj të lidhjeve shoqërore,

the social networking site is taking data and using it -- re-purposing it --

site-i i lidhjeve shoqërore i merr të dhënat dhe i përdor -- për një qëllim të ri --

and using it to make other people's lives more interesting on the site.

dhe i përdor për t'ua bërë personave të tjerë qëndrimin në site më interesant.

But, when you go to another linked data site --

Por, kur shkoni te një tjetër site me të dhëna të lidhura --

and let's say this is one about travel,

dhe le të themi që ky tjetri merret me udhëtime,

and you say, "I want to send this photo to all the people in that group,"

dhe thoni, "Dua ta dërgoj këtë foto te krejt presonat e atij grupi,"

you can't get over the walls.

nuk i kapërceni dot gardhet.

The Economist wrote an article about it, and lots of people have blogged about it --

The Economist shkroi një artikull mbi këtë, dhe mjaft vetë shkruan në blogje mbi të --

tremendous frustration.

zhgënjim shumë i madh.

The way to break down the silos is to get inter-operability

Rruga për të shpërthyer hambarët është të kalohet në ndër-veprueshmëri

between social networking sites.

mes site-ve të rrjeteve shoqërore.

We need to do that with linked data.

Na duhet ta bëjmë këtë me të dhënat e lidhura.

One last type of data I'll talk about, maybe it's the most exciting.

Një lloj i fundit të dhënash mbi të cilat do të flas, ndoshta më ngazëlluesi.

Before I came down here, I looked it up on OpenStreetMap

Para se të vija këtu, e kërkova vendin në OpenStreetMap

The OpenStreetMap's a map, but it's also a Wiki.

OpenStreetMap është një hartë, por është edhe një Wiki.

Zoom in and that square thing is a theater -- which we're in right now --

Zmadhoni këtu dhe ajo gjëja katrore është një teatër -- në të cilin gjendemi tani --

The Terrace Theater. It didn't have a name on it.

The Terrace Theater. Nuk kish emër për të.

So I could go into edit mode, I could select the theater,

Ndaj mund të kaloja nën mënyrën përpunim, të përzgjidhja teatrin,

I could add down at the bottom the name, and I could save it back.

të shtoja emrin në fund, dhe ta ruaja.

And now if you go back to the OpenStreetMap. org,

Dhe tani nëse shkoni prapë te OpenStreetMap. org,

and you find this place, you will find that The Terrace Theater has got a name.

dhe gjeni këtë vend, do të shihni se ka një emër për The Terrace Theater.

I did that. Me!

Unë e bëra. Unë!

I did that to the map. I just did that!

Unë e bëra te harta. Sapo e bëra!

I put that up on there. Hey, you know what?

Unë e vendosa atje. Ej, e dini çfarë?

If I -- that street map is all about everybody doing their bit

Nëse unë -- asaj harte rruge i duhet që gjithkush të bëjë copëzën e vet

and it creates an incredible resource

dhe krijon një burim të pabesueshëm

because everybody else does theirs.

sepse gjithkush tjetër bën pjesën e vet.

And that is what linked data is all about.

Dhe kjo është ajo puna e të dhënave të lidhura.

It's about people doing their bit

Bëhet fjalë për njerëzit që bëjnë secili pjesën e tyre

to produce a little bit, and it all connecting.

për të prodhuar pakëz, dhe kjo përkthehet si lidhje.

That's how linked data works.

Kështu funksionojnë të dhënat e lidhura.

You do your bit. Everybody else does theirs.

Ju bëni pjesën tuaj. Gjithkush tjetër bën të vetën.

You may not have lots of data which you have yourself to put on there

Mund të mos keni vetë shumë të dhëna për t'i vendosur aty

but you know to demand it.

por dini se ku t'i kërkoni.

And we've practiced that.

Dhe e kemi praktikuar këtë.

So, linked data -- it's huge.

Pra, të dhëna të lidhura -- gjë e stërmadhe.

I've only told you a very small number of things

Ju tregova vetëm një numër shumë të vogël gjërash

There are data in every aspect of our lives,

Në çdo anë të jetës sonë ka të dhëna,

every aspect of work and pleasure,

në çdo anë të punës dhe të dëfrimit,

and it's not just about the number of places where data comes,

dhe nuk bëhet fjalë thjesht për numrin e vendeve nga vijnë të dhënat,

it's about connecting it together.

puna është te lidhja e tyre tok.

And when you connect data together, you get power

Dhe kur i lidhni të dhënat me njëra-tjetrën, fitojnë fuqi

in a way that doesn't happen just with the web, with documents.

në një mënyrë që nuk ndodh thjesht me web-in, me dokumentet.

You get this really huge power out of it.

Prej kësaj vjen një fuqi vërtet e madhe.

So, we're at the stage now

Pra, tani jemi në atë fazë

where we have to do this -- the people who think it's a great idea.

kur na duhet ta kryejmë këtë -- ne që mendojmë se është ide e shkëlqyer.

And all the people -- and I think there's a lot of people at TED who do things because --

Dhe krejt njerëzit -- dhe mendoj se ka plot njerëz në TED që i bëjnë gjërat ngaqë --

even though there's not an immediate return on the investment

edhe pse nuk ka kthim të menjëhershëm të investimit

because it will only really pay off when everybody else has done it --

ngaqë do t'i duket dobia kur gjithkush tjetër të ketë bërë njësoj --

they'll do it because they're the sort of person who just does things

do ta bëjnë ngaqë janë ai lloj njeriu që i bën gjërat thjesht

which would be good if everybody else did them.

pse do të jenë të dobishme nëse gjithkush tjetër bën njësoj.

OK, so it's called linked data.

OK, pra quhen të dhëna të lidhura.

I want you to make it.

Dua t'i realizoni.

I want you to demand it.

Dua që t'i kërkoni.

And I think it's an idea worth spreading.

Dhe mendoj se është një ide që ia vlen të përhapet.

Thanks.

Faleminderit.

(Applause)

(Duartrokitje)