Grief and love in the animal kingdom | Barbara J. King

Tłumaczenie: Korekta: Agnieszka Fijałkowska

I'd like to tell you today about an orca named Tahlequah.

Chciałabym dziś opowiedzieć o orce imieniem Tahlequah.

Tahlequah is also known as J35 to scientists,

Naukowcy znają Tahlequah też jako J35,

because she swims with the J Pod in the Salish Sea.

ponieważ pływa ze stadem J w Salish Sea.

These are the waters off of British Columbia and Washington State.

To morze wewnętrzne między Kolumbią Brytyjską a Stanem Waszyngton.

Now, last year, in July 2018,

W zeszłym roku, w lipcu 2018 roku,

she was well along in her 17-month pregnancy,

była w zaawansowanej ciąży, która u orek trwa 17 miesięcy.

and scientists were very excited

Naukowcy byli bardzo podekscytowani,

because no baby had survived in this pod for three long years.

bo przez ostatnie trzy lata żadne młode w stadzie nie przetrwało.

Now, orcas are also known as killer whales.

Orki nazywa się "wielorybami-zabójcami".

They're profoundly social and profoundly intelligent beings.

A to niezwykle społeczne i inteligentne stworzenia.

And scientists are very interested in their behavior,

Naukowcy bardzo interesują się ich zachowaniami,

because in their social networks, they share habits, information

bo w ramach sieci społecznych mają wspólne nawyki,

and even affection.

dzielą się informacjami i czułością.

They create true cultures of the ocean.

Tworzą prawdziwe kultury w oceanach.

But this pod has been in trouble.

To stado miało jednak kłopoty.

The Chinook salmon that the orcas favor has been way down in the region,

Liczba łososi królewskich, ich ulubionego jedzenia, bardzo zmalała,

and pollution has been up.

dodatkowo ich środowisko jest coraz bardziej zanieczyszczone.

But on July 24th, Tahlequah gave birth to a daughter,

Jednak 24 lipca Tahlequah urodziła córkę,

and scientists were so excited by this development.

co bardzo uradowało naukowców.

But unfortunately, the same day -- in fact, shortly after birth --

Niestety, tego samego dnia, niedługo po porodzie,

the calf died.

młode zmarło.

Well, what happened next electrified animal lovers

To, co nastąpiło potem wstrząsnęło miłośnikami zwierząt

across the world,

na całym świecie,

because Tahlequah refused to let her baby slip off into the water.

bo Tahlequah nie pozwalała maleństwu ześliznąć się do wody.

She kept it on her body and she swam with it.

Nosiła je na swoim ciele i pływała z nim.

If it did fall off, she would dive and rescue it,

Gdy spadało, nurkowała by je ratować,

and she battled stiff currents to do this.

pokonując silne nurty.

Now, she kept this behavior up

Robiła to przez 17 dni,

for 17 days,

and during this time, she swam over 1,000 miles.

a w tym czasie przepłynęła ponad 1600 kilometrów.

At that point, she let the little baby slip off into the water.

Wreszcie pozwoliła maleństwu osunąć się do wody.

So today, Tahlequah swims on with the J Pod,

Dzisiaj Tahlequah pływa ze swoim stadem J,

but her grief still moves me.

ale wciąż jestem poruszona jej żałobą.

And I do believe that "grief" is the right word to use.

Głęboko wierzę, że “żałoba” jest tu właściwym słowem.

I believe that grief is the right word to use

Wierzę, że żałoba jest odpowiednim słowem

for numerous animals who mourn the dead.

do opisania zwierząt, które opłakują zmarłych.

They may be friends or mates or relatives.

Mogą to być ich przyjaciele, partnerzy czy krewni.

Because these visible cues, these behavioral cues,

Takie widoczne znaki, sygnały behawioralne,

tell us something about an animal's emotional state.

mówią nam coś na temat stanu emocjonalnego zwierząt.

Now, for the last seven years,

Przez ostatnie siedem lat

I've been working to document examples of animal grief --

pracowałam nad dokumentacją przykładów zwierzęcej żałoby

in birds, in mammals,

wśród ptaków, ssaków,

in domesticated animals and in wild animals --

wśród zwierząt udomowionych i dzikich,

and I believe in the reality of animal grief.

i wierzę, że żałoba u zwierząt jest czymś prawdziwym.

Now, I say it this way

Mówię o tym w ten sposób,

because I need to acknowledge to you right up front

bo muszę jasno zaznaczyć,

that not all scientists agree with me.

że nie wszyscy naukowcy są ze mną zgodni.

And part of the reason, I think,

Myślę, że jednym z powodów jest to,

is because of what I call the "a-word."

co ja nazywam "słowem na literę A".

The a-word is anthropomorphism,

"Słowo na literę A" to antropomorfizm,

and historically, it's been a big deterrent

który przez wieki powstrzymywał nas

to recognizing animal emotions.

od rozpoznawania zwierzęcych emocji.

So, anthropomorphism is when we project onto other animals

Antropomorfizm jest wtedy, gdy projektujemy na zwierzęta

our capacities or our emotions.

nasze zdolności czy emocje.

And we can all probably think of examples of this.

Pewnie wszyscy potrafimy podać jego przykład.

Let's say we have a friend who tells us,

Powiedzmy, że mamy znajomego, który nam mówi:

"My cat understands everything I say."

“Mój kot rozumie wszystko, co do niego mówię“.

Or, "My dog, he's so sweet.

Albo: "Mój pies jest taki słodki.

he ran right across the yard this morning towards a squirrel,

Dzisiaj rano przebiegł cały ogród w stronę wiewiórki,

and I know he just wants to play."

po prostu chciał się pobawić".

Well, maybe.

Cóż, może tak.

Or maybe not.

A może nie.

I'm skeptical about claims like those.

Jestem sceptyczna wobec takich stwierdzeń.

But animal grief is different,

Smutek zwierząt jest jednak czymś innym,

because we're not trying to read an animal's mind.

bo nie próbujemy czytać w myślach zwierzaka.

We're looking at visible cues of behavior

Obserwujemy widoczne sygnały behawioralne

and trying to interpret them with some meaning.

i próbujemy je zinterpretować.

Now, it's true -- scientists often push back at me,

Naukowcy często polemizują ze mną

and they'll say,

i mówią,

"Ah, look, the animal might be stressed,

“Popatrz, to zwierzę może być zestresowane,

or maybe the animal's just confused

albo zdezorientowane,

because his or her routine has been disrupted."

bo jego rutyna została zaburzona".

But I think that this overworry about anthropomorphism

Myślę jednak, że ta nadmierna obawa przed antropomorfizmem sprawia,

misses a fundamental point.

że nie dostrzegamy rzeczy podstawowej.

And that is that animals can care very deeply for each other,

Zwierzęta bardzo potrafią troszczyć się o siebie nawzajem,

maybe they even love each other.

być może nawet się kochają.

And when they do,

A jeśli faktycznie tak jest,

a survivor's heart can be pierced by a death.

śmierć bliskich może złamać serce.

Nie oszukujmy się.

Let's face it:

if we deny evolutionary continuity,

Jeśli odrzucamy ewolucyjną ciągłość,

we are really missing out on embracing part of ourselves.

to tak naprawdę nie akceptujemy części nas samych.

So yes, I believe in the reality of animal grief,

Wierzę w prawdziwość zwierzęcej żałoby,

and I also think that if we recognize it,

i wierzę też, że gdy ją rozpoznamy,

we can make the world a better place for animals,

nasz świat może stać się lepszym miejscem dla zwierząt,

a kinder place for animals.

przyjaźniejszym miejscem dla nich.

So let me tell you a little bit more about animal grief.

Opowiem jeszcze trochę o żałobie zwierząt.

I'm going to start in Kenya.

Zacznę od Kenii.

You see here there's an elephant named Eleanor

Widzicie tutaj słonicę o imieniu Eleanor,

who came one day with bruised legs,

która pewnego dnia doznała urazu nóg

and she collapsed.

i upadła.

You see on the left

Po lewej widzicie,

that another female named Grace came to her right away

jak inna słonica o imieniu Grace od razu do niej podeszła

and, using her own trunk, propped her up,

i za pomocą trąby dała jej oparcie.

tried to get her up on her feet.

Próbowała ją podnieść na nogi.

And she did succeed,

Udało jej się,

but then Eleanor collapsed again.

ale Eleanor znowu upadła.

At this point, Grace became visibly distressed,

W tym momencie Grace ewidentnie się zmartwiła.

and she prodded the body, and she vocalized.

Szturchała ciało koleżanki i trąbiła.

Eleanor collapsed again,

Eleanor upadła po raz kolejny

and unfortunately, she did die.

i niestety umarła.

What you see on the right is a female from another family named Maui,

Po prawej widzicie słonicę z innej rodziny o imieniu Maui.

who came after the death, and she stayed at the body.

Przybyła śmierci Eleanor i została przy jej zwłokach.

She held a vigil there, and she even rocked in distress

Czuwała nad ciałem, a nawet kołysała się w rozpaczy.

over the body.

So the scientists watching the elephants

Naukowcy badający słonie

kept close observation on Eleanor's body

dokładnie obserwowali ciało Eleanor

for seven days.

przez siedem dni.

And during those seven days,

Podczas tych siedmiu dni,

a parade of elephants came

miał miejsce pochód słoni,

from five different families.

które przybyły z pięciu różnych rodzin.

Now, some were just curious,

Niektóre były tylko ciekawskie,

but others carried out behaviors

ale inne wykazywały zachowanie,

that I really believe should be classified as grief.

które uważam, że powinniśmy sklasyfikować jako żałobę.

So what does grief look like?

A więc jak wygląda taka żałoba?

It can be rocking, as I said, in distress.

Może się objawiać, tak jak wspomniałam, kołysaniem ciała.

It can also be social withdrawal,

Może się objawiać w wycofaniu społecznym,

when an animal just takes himself or herself away from friends

gdy zwierzę oddala się od przyjaciół,

and stays by themselves,

uciekając w samotność,

or a failure to eat or sleep properly,

w problemach z jedzeniem czy snem,

sometimes a depressed posture or vocalization.

lub czasem w postawie, czy dźwiękach wyrażających rozpacz.

It can be very helpful for those of us studying this

To nam naukowcom bardzo pomaga,

to be able to compare the behavior of a survivor before death

gdy możemy porównać zachowanie zwierzęcia

przed i po śmierci bliskiego,

and after death,

because that increases the rigor of our interpretation.

bo daje to większą dokładność naszej interpretacji.

And I can explain this to you

Mogę to wyjaśnić

by talking about two ducks named Harper and Kohl.

na przykładzie dwóch kaczek, Harper i Kohl.

So we're into birds now.

Teraz kolej na ptaki.

So Harper and Kohl were raised at a foie gras factory,

Harper i Kohl żyły w fabryce foie gras,

and they were treated cruelly.

gdzie traktowano je w okrutny sposób.

Foie gras does involve force-feeding of birds.

Żeby uzyskać foie gras, ptaki karmi się na siłę.

So this hurt their bodies, and their spirits were not in good shape, either.

Cierpiały więc ich ciała, ich psychika też była w kiepskim stanie.

But thankfully, they were rescued by a farm sanctuary in upstate New York.

Na szczęście, uratowali je ludzie z azylu z północnej części stanu Nowy Jork.

And for four years, they stabilized, and they were fast friends.

Przez cztery lata dochodziły do siebie i szybko się zaprzyjaźniły.

They often took themselves to a small pond on the property.

Często przechadzały się do stawu na terenie posiadłości.

Then, Kohl started to have really intractable pain in his legs,

Wtedy Kohl zaczął miewać potworne bóle w nogach,

and it was clear to the sanctuary that he had to be euthanized humanely,

a dla ludzi z azylu było jasne, że trzeba go humanitarnie uśpić.

and he was.

Tak się też stało.

But then the sanctuary workers did a brilliant thing,

Wtedy jednak pracownicy azylu zrobili wspaniałą rzecz,

because they brought Harper to the body to see.

pozwolili Harperowi zobaczyć jego ciało.

Na początku Harper szturchał ciało przyjaciela,

And at first, Harper prodded the body of his friend,

but then he laid himself over it,

potem położył się na nim,

and he stayed there for over an hour with his friend.

i w takiej pozycji pozostał przy nim przez ponad godzinę.

And in the weeks after,

Przez kilka tygodni potem

he had a hard time.

przeżywał ciężki okres.

He would go back to that same pond where he had been with Kohl,

Wracał do tego samego stawu, gdzie spędzał czas z Kohlem

and he didn't want any other friends.

i nie chciał żadnych innych przyjaciół.

And within two months, he died as well.

W ciągu dwóch miesięcy również zmarł.

Now, I'm happy to say

Śpieszę się jednak powiedzieć,

that not all grieving animals have this sorrowful outcome.

że nie wszystkie zwierzęce żałoby mają takie smutne zakończenie.

Last summer, I flew to Boston to visit my adult daughter, Sarah.

Zeszłego lata poleciałam do Bostonu odwiedzić moją dorosłą córkę Sarę.

Poleciałam z mężem Charliem.

I was with my husband Charlie.

I really needed a break from work.

Bardzo potrzebowałam oderwać się od pracy.

But I succumbed, and I checked my work email.

Jednak uległam i sprawdziłam firmową skrzynkę mailową.

Wiecie jak to jest.

You know how that is.

And there was a communication about a dejected donkey.

Toczyła się tam rozmowa na temat przygnębionego osła.

Now, as an anthropologist, this wasn't what I expected,

Jako antropolożka nie spodziewałam się tego,

but there it was, and I'm glad I read it.

ale cieszę się, że przeczytałam tę wiadomość.

Because a donkey named Lena had gone to another farm sanctuary,

Oślica o imieniu Lena pojechała do innego azylu dla zwierząt hodowlanych,

this one in Alberta, Canada,

tym razem w Albercie, w Kanadzie.

as the only donkey there,

Była tam jedynym osłem,

and had trouble making friends for that reason.

miała więc problemy ze znalezieniem przyjaciół.

But she eventually did make friends with an older horse named Jake,

Ostatecznie jednak udało się jej zaprzyjaźnić ze starszym koniem Jakiem

and for three years they were inseparable.

i przez trzy lata byli nierozłączni.

But the reason the email came was that Jake, at age 32, the horse,

Jednak otrzymałam ten mail, ponieważ 32-letni koń Jake

poważnie zachorował i trzeba było go uśpić.

had become gravely ill and had to be put down,

and this is what was going on.

To nastąpiło po jego śmierci.

This is Lena standing on Jake's grave.

Tu widzimy Lenę stojącą nad grobem Jake'a.

She didn't want to come in at night. She didn't want to come in for food.

Nocą nie chciała wchodzić do środka, odmawiała jedzenia.

She didn't want to come in for water.

Nie chciała pić wody.

She pawed at the grave, she brayed in distress,

Grzebała kopytem w grobie, ryczała smutno,

and there she stood.

i tak stała.

So we talked and we brainstormed.

Rozmawialiśmy i zrobiliśmy burzę mózgów.

What do you do for an animal like this?

Co można zrobić dla zwierzaka w takim stanie?

And we talked about the role of time,

Rozmawialiśmy o roli czasu,

of extra love and kindness from people

o dawaniu więcej miłości i czułości, którą może dostać od ludzi

and of urging her to make a new friend.

i o zachęcaniu jej do nawiązania nowych więzi.

And here's where her trajectory does diverge from that of Harper the duck,

Tutaj historia zaczyna się różnić od losu kaczki Harper,

because she did make a new friend,

bo Lenie udało się nawiązać nową więź.

and sanctuary workers wrote back and said it worked out well.

Pracownicy azylu odpisali, że poszło świetnie.

Now sometimes, scientists supplement observation

Czasami w obserwacjach naukowcy posługują się

with hormonal analysis.

analizą hormonalną.

There's an example of a group of scientists in Botswana,

Podam przykład grupy badaczy z Botswany,

who took fecal material from baboons and compared two different groups.

która porównała próbki odchodów pawianów z dwóch różnych grup.

The first group were females who had witnessed a predator attack

Pierwsza grupa składała się z samic, które przeżyły atak drapieżnika,

and lost someone in that attack,

w wyniku którego zginęli ich bliscy,

and the second group were females who had witnessed an attack

drugą natomiast stanowiły samice, które też przeżyły atak,

but had not lost someone.

ale nie straciły nikogo.

And the stress hormones were way up in that first group.

Poziom hormonu stresu był o wiele wyższy w pierwszej grupie.

But here's the thing:

Ale uwaga,

the scientists didn't just call them "stressed baboons,"

naukowcy nie nazwali ich “zestresowanymi pawianami”,

they called them "bereaved baboons,"

tylko "pawianami pogrążonymi w smutku",

and in part, that's because of the observations that they made.

a to częściowo wynikało z poczynionych przez nich obserwacji.

For example, this mother-daughter pair were very close,

Na przykład ta matka i córka była ze sobą bardzo blisko,

and then the daughter was killed by a lion.

a pewnego dnia córkę zabił lew.

The mother removed herself from all her friends,

Matka odizolowała się od wszystkich przyjaciół,

from her grooming networks, and just stayed by herself for weeks --

od swojej grupy czyszczenia sierści, i spędzała czas samotnie tygodniami,

bereavement --

w żałobie,

and she then slowly recovered.

potem powoli dochodziła do siebie.

So we have bereaved baboons.

Mamy więc pawiany w żałobie.

Will science tell us someday about bereaved bees?

Czy nauka pewnego dnia przedstawi nam pszczoły pogrążone w żałobie?

Will we hear about frogs who mourn?

Czy usłyszymy o żabach opłakujących bliskich?

I don't think so, and I think the reason is because animals really need

Nie sądzę, a to dlatego, że zwierzęta potrzebują

one-to-one, close relationships for that to happen.

osobistej, zażyłej relacji, żeby mogło się to wydarzyć.

I also know that circumstance matters, and personality matters.

Wiem też, że ważne są okoliczności i osobowość.

I have documented cats and dogs who grieve,

Znam udokumentowane przypadki kotów i psów w żałobie,

our companion animals,

zwierząt nam towarzyszących,

ale spotkałam się też z kobietą, która była bardzo zaniepokojona,

but I also interacted with a woman who was extremely bothered

because her dog wasn't grieving.

że jej pies się nie smuci.

She said to me, "The first dog in the house has died.

Powiedziała mi: “Zdechł pierwszy pies w domu.

The second animal does not seem concerned, the second dog.

Drugi w ogóle nie wydaje się być przejęty tym faktem.

What is wrong with him?"

Co jest z nim nie tak?"

(Laughter)

(Śmiech)

And as I listened to her,

Kiedy jej słuchałam, zdałam sobie sprawę,

I realized that this dog was now the only animal in the household,

że ten pies był teraz jedynym zwierzakiem w domu,

and as far as he was concerned, that was a pretty good deal.

a z jego perspektywy była to korzystna sytuacja.

So circumstances matter.

Okoliczności mają więc znaczenie.

Now, in any case, animals are not going to grieve

W każdym razie, zwierzęta nie przeżywają żałoby

exactly like we do.

w taki sposób jak my.

We have human creativity.

My mamy ludzką kreatywność.

We paint our grief, dance our grief,

Malujemy naszą żałobę, tańczymy ją,

write our grief.

piszemy o niej.

We also can grieve for people we've never met,

Potrafimy też opłakiwać ludzi, których nigdy nie spotkaliśmy

across space and time.

w żadnej czasoprzestrzeni.

I felt this strongly when I went to Berlin

Doświadczyłam tego mocno w Berlinie,

and I stood at the Holocaust Memorial.

patrząc na Pomnik Pomordowanych Żydów Europy.

Animals don't grieve exactly like we do,

Zwierzęta nie przeżywają żałoby jak my,

but this doesn't mean that their grief isn't real.

ale to nie oznacza, że ich smutek jest nieprawdziwy.

It is real, and it's searing,

Jest prawdziwy i głęboki

and we can see it if we choose.

i możemy go dostrzec, jeżeli damy mu szansę.

Now, I've lost both my parents.

Straciłam obydwoje rodziców.

I lost a very dear friend at a young age from AIDS.

Straciłam bardzo bliskiego przyjaciela w młodym wieku z powodu AIDS.

I believe most likely most of you here have lost someone.

Zapewne większość z was kogoś straciła.

And I have found it a genuine comfort,

To dla mnie prawdziwe pocieszenie,

a solace, to know that we aren't the only beings on this earth

otucha, dowiedzieć się, że nie jesteśmy jedynymi istotami na Ziemi,

who feel love and grief.

czującymi miłość i smutek.

And I think this is important.

Myślę, że to bardzo ważne.

I also think we can take this a step further,

Myślę też, że możemy pójść jeszcze dalej

and we can realize that the reality of animal grief

i uznać, że prawdziwość zwierzęcej żałoby

can help us be better and do better for animals.

pomoże nam w tworzeniu lepszego świata dla zwierząt.

This is already happening with Tahlequah,

To już się dzieje w przypadku Tahlequah,

because the United States and Canada have renewed their talks with greater urgency

bo Stany Zjednoczone i Kanada wróciły do rozmów

for how to help the orcas,

na temat pomocy orkom,

how to restore the Chinook salmon

na temat przywrócenia łososi królewskich

and how to help with the water pollution.

oraz walki z zanieczyszczeniem wody.

We can also see that if grief is real,

Możemy też wnioskować, że jeśli żałoba jest prawdziwa,

there's tremendous plausibility to the notion

niezwykle prawdopodobny jest fakt,

that animals feel a whole range of things.

że zwierzęta czują całą gamę emocji.

So we could look at joy, sadness, even hope.

Moglibyśmy dostrzec ich radość, smutek, a nawet nadzieję.

And if we do that,

Jeżeli to zrobimy,

to będziemy mogli zacząć myśleć o świecie w następujący sposób.

here's how we can start to think about the world.

We can look at orcas and say,

Możemy spojrzeć na orki i powiedzieć,

we know they grieve, we know they feel their lives,

że wiemy, że przeżywają żałobę, że przeżywają swoje życie,

and we can refuse to confine them to small tanks in theme parks

i możemy przestać zamykać je w małych zbiornikach w parkach rozrywki

and make them perform for our entertainment.

i zmuszać do dostarczania nam rozrywki.

(Applause)

(Brawa)

Thank you.

Dziękuję.

We can look at elephants and say, yes, they grieve,

Możemy spojrzeć na słonie i powiedzieć, tak, one opłakują,

and we can renew our efforts against international trophy hunting

i możemy zmobilizować się przeciwko polowaniom

and against poaching.

i kłusownictwu.

(Applause)

(Brawa)

Thank you.

Dziękuję.

And we can look at our closest living relatives, monkeys and apes,

Możemy też spojrzeć na naszych najbliższych krewnych, małpy,

and know yes they grieve, they feel their lives,

i powiedzieć, że tak, one czują smutek i przeżywają swoje życie,

so they don't deserve to be confined

więc nie zasługują bycie poddawanym

in highly invasive biomedical experiments

kolejnym inwazyjnym eksperymentom biomedycznym

year after year.

każdego roku.

And, you know --

I wiecie co...

(Applause)

(Brawa)

the ducks Harper and Kohl, they tell us something too.

kaczki Harper i Kohl też mają dla nas wiadomość.

They help us connect the dots and realize that what we eat

Pomagają nam połączyć punkty i zrozumieć, że to, co jemy,

ma wpływ na życie zwierząt.

affects how animals live.

And it's not just foie gras, and it's not just ducks.

Nie chodzi tylko o foie gras i kaczki.

We can think about pigs and chickens and cows in factory farms,

Pomyślmy tylko o świniach i kurczakach, czy krowach

na farmach przemysłowych.

and we can know.

Gwarantuję też, że nauka nie myli się co do uczuć zwierząt.

I can tell you the science is real that these animals feel, too.

So every single time we choose a plant-based meal,

Za każdym razem, gdy wybieramy posiłek oparty na roślinach,

we are contributing to reducing animal suffering.

przyczyniamy się do zmniejszania cierpienia zwierząt.

(Applause)

(Brawa)

So yes, I believe in the reality of animal grief.

Więc tak, wierzę w prawdziwość zwierzęcej żałoby.

I believe in the reality of animal love,

Wierzę w prawdziwość zwierzęcej miłości

and I think it is time for us humans

i myślę, że dla nas, ludzi, to najwyższy czas,

to recognize that we don't own these things.

żeby zrozumieć, że nie tylko my posiadamy te cechy.

And when we see that,

A kiedy to dostrzeżemy,

we have an opportunity to make the world so much better for animals,

mamy okazję stworzenia świata o wiele lepszego dla zwierząt,

a kinder world, a gentler world,

świata bardziej przyjaznego, troskliwego,

and along the way, we might just save ourselves, too.

a ostatecznie, może uda nam się również ocalić samych siebie.

Thank you so much.

Bardzo wam dziękuję.

(Applause)

(Brawa)

Thank you. Thank you.

Dziękuję. Dziękuję.

(Brawa)

(Applause)