David Deutsch: Chemical scum that dream of distant quasars

Translator: Mohammad Tofighi Reviewer: Ali Hasanzadeh

We've been told to go out on a limb and say something surprising.

Bura gəlib çaşdırıcı bir şey izah etməmiz deyildi bizə.

So I'll try and do that,

Və məndə bunu etməyə çalışacağam. Amma

but I want to start with two things that everyone already knows.

Hər kəsin çox yaxşı bildiyi iki şeylə başlamaq istəyirəm.

And the first one, in fact, is something that has been known

Əslində ilki, tarixi sənədlərdə

for most of recorded history,

bilinən bir şey.

and that is, that the planet Earth, or the solar system,

Və bu da; Dünyanın, günəş sisteminin

or our environment or whatever,

içində olduğumuz mühitin, herneyse

is uniquely suited to sustain our evolution --

bənzərsiz bir şəkildə, bizim inkişafımızı - ya da köhnədən düşünülən kimi yaratılışımızı - kainatı bəsləyib mevcudiyetimize və

or creation, as it used to be thought --

and our present existence, and most important, our future survival.

daha da əhəmiyyətlisi gələcəyimizə dəstək olmasıdır.

Nowadays, this idea has a dramatic name: Spaceship Earth.

Bu günlərdə bu görüşə verilən dramatik bir ad var; Uzaygemisi Dünya.

And the idea there is that outside the spaceship,

Hökm sürən düşüncə də, uzaygemisinin xaricindəki

the universe is implacably hostile,

kainat, amansız bir düşməndir.

and inside is all we have, all we depend on,

və içərisi də bizim bütün sahib olduğumuz və güvediğimiz tək yer.

and we only get the one chance: if we mess up our spaceship,

Və yalnız bir şansımız vardır; əgər uzaygemimizi bərbad etsək

we've got nowhere else to go.

gedəcək bir yerimiz qalmaz.

Now, the second thing that everyone already knows

İkincisiyse, hər kəsin bildiyi kimi,

is that, contrary to what was believed for most of human history,

insanlıq tarixinin böyük hissəsində inanılana zidd olan,

human beings are not, in fact, the hub of existence.

insanın, əslində, yaranmanın mərkəzində olmamasıdır.

As Stephen Hawking famously said,

Stephen Hawking'in mükəmməl bir şəkildə ifadə etdiyi kimi,

we're just a chemical scum on the surface of a typical planet

bizlər, hər hansı bir qalaktikanın xarici çeperinde iştirak edən hər hansı bir ulduzun

that's in orbit around a typical star,

orbitindəki sıravi bir planetin səthində olan

which is on the outskirts of a typical galaxy, and so on.

kimyəvi tullantıların yalnız.

Now, the first of those two things that everyone knows is kind of saying

İndi, bu deyilənlərin ilki, hər kəsin bildiyi kimi

qeyri-adi, mükəmməl planlanmış və daha bir çox xüsusiyyəti olan

that we're at a very untypical place, uniquely suited and so on.

bir yerdə olduğumuza dair.

And the second one is saying that we're at a typical place.

İkincisiyse, bizim normal bir yerdə olduğumuzu söyləyir.

And, especially if you regard these two as deep truths to live by

Və əgər, xüsusilə bu ikisini həyati qərarlarınızı etmənizdə, həyatın dərin

and to inform your life decisions,

həqiqətləri olaraq görsəniz

then they seem a little bit to conflict with each other.

hər ikisinin biribiriyle ziddiyyət təşkil edir göründüyünü də hiss edəcəksiniz.

But that doesn't prevent them from both being completely false.

Amma bu, hər ikisinin də tamamilə səhv olduğu vəziyyətini dəyişdirmir (gülüşmələr)

(Laughter)

And they are.

Və elədir də. İndi, icazənizlə ikinciyle başlayım;

So let me start with the second one: typical.

Sıravi Vəziyyətlər - bura adi bir yer? Haydı, bir ətrafımıza baxaq

Well, is this a typical place?

Well, let's look around, you know, look in a random direction,

və təsadüfi bir istiqamətə baxaq; bir divar görərik və kimyəvi tullantılar - (gülüşmələr)

and we see a wall and chemical scum --

(Laughter)

and that's not typical of the universe at all.

Və buna heç bir şəkildə sıravi kainat deyə bilmərik.

All you've got to do is go a few hundred miles in that same direction

Bütün etməniz lazım olan bir neçə 100 mil geriyə dönüb baxmaqdır

and look back,

and you won't see any walls or chemical scum at all --

və divarlar ya da hər hansı bir kimyəvi tullantı görə bilməzsiniz.

all you see is a blue planet.

bütün gördüyünüz, mavi bir planetdir. Və əgər daha da geridən baxsanız

And if you go further than that,

you'll see the Sun, the solar system and the stars and so on,

günəşi, günəş sistemini, ulduzları və bənzəri şeyləri görəcəksiniz.

but that's still not typical of the universe,

Amma, gördükləriniz hələ də sıravi kainat deyil, çünki qalaktikalar içində ulduzlar da var.

because stars come in galaxies.

And most places in the universe, a typical place in the universe,

Və kainatdakı bir çox yer, kainatdakı sıravi bir yer,

is nowhere near any galaxies.

heç bir qalaktikanın yaxınlığında tapılmaz.

So let's go out further, till we're outside the galaxy,

O zaman qalaktikanın xaricinə qədər keçin və geriyə baxaq,

and look back,

and yeah, there's the huge galaxy with spiral arms laid out in front of us.

və işdə spiral kollarla qarşımızda uzanan devasal qalaktika.

Bu nöqtədə, buradan 100.000 ışıl-ci il irəliləmiş olmağımıza baxmayaraq

And at this point, we've come 100,000 light-years from here.

But we're still nowhere near a typical place in the universe.

hələ də kainatda sıravi bir nöqtəyə varmış deyilik.

To get to a typical place,

Sıravi bir yerə çatmaq üçün

you've got to go 1,000 times as far as that,

gökadalar arasında 1.000 qat daha uzağa getməlisiniz.

into intergalactic space.

And so, what does that look like -- "typical?"

Yaxşı bu necə görünür? Sıravi.

What does a "typical" place in the universe look like?

Kainatdakı sıravi bir yer necə görünür?

Well, at enormous expense, TED has arranged

TED, çox xərc edərək, yüksək həllolma əmsalı bir imersiyon nizamladı.

a high-resolution immersion virtual reality rendering

gökadalar arası kosmosu izah edən virtuel bir həqiqət hazırladı,

of the view from intergalactic space.

gökadalar arası kosmosdan mənzərə.

Can we have the lights off, please, so we can see it?

Seyr etmək üçün işıqları söndürebilir bilərikmi lütfən?

Well, not quite, not quite perfect.

Gördüyünüz kimi gökadalar arası kosmos çox da mükəmməl deyil.

You see, intergalactic space is completely dark, pitch dark.

- Gökadalar arası kosmos tamamilə qaranlıq; zülmət qaranlıq idi.

It's so dark,

elə qaranlıq ki, özünüzə ən yaxın ulduza baxarkən

that if you were to be looking at the nearest star to you,

and that star were to explode as a supernova,

və deyək ki, bu ulduz bir süpernova kimi partlayacaq

and you were to be staring directly at it at the moment when its light reached you,

işıqları sizə çatana qədər birbaşa olaraq ona baxır olacaqsınız

you still wouldn't be able to see even a glimmer.

və yenə heç bir işıq görə bilməyəcəksiniz.

That's how big and how dark the universe is.

Bu kainatın böyüklüyünü və nə qədər qaranlıq olduğunu göstərir.

And that's despite the fact that a supernova is so bright,

Və bir süpernova bütün parlaqlığı və işıqlığına baxmayaraq, bu hadisə

so brilliant an event,

that it would kill you stone dead at a range of several light-years.

göstərir ki, sizi müxtəlif işıq illəri mənzili içində öldürə bilər.

(Laughter)

And yet, from intergalactic space,

Və yenə gökadalar arası kosmosdan o qədər uzaqdadır ki, görə bilməzsiniz belə.

it's so far away you wouldn't even see it.

It's also very cold out there --

Eyni zamanda çox da soyuqdur.

less than three degrees above absolute zero.

üç dərəcədən daha az.

And it's very empty.

Və çox boşdur. Oradakı hava boşluğu, Dünya üzərində indiki vaxtda ən yaxşı texnologiyalarla

The vacuum there is one million times less dense than the highest vacuum

yaratılabilecek ən çox vakuumda daha az sıxdır

that our best technology on Earth can currently create.

İşdə buda, bu yerin sıravi heç biri yerdən nə qədər fərqli olduğunu göstərir.

So that's how different a typical place is from this place.

And that is how untypical this place is.

Və nə qədər fövqəladə olduğunu.

So can we have the lights back on please? Thank you.

Yaxşı, indi işıqları aça bilərikmi təkrar lütfən.

Now, how do we know about an environment that's so far away and so different

İndi, bizdən bu qədər uzaqda, alışkın olduğumuz hər şeydən bu qədər fərqli, bu qədər xarici

and so alien from anything we're used to?

bir mühit haqqında necə məlumatımız ola bilər?

Well, the Earth -- our environment, in the form of us --

Dünyamız - bizim ətrafımız, bizim formumuzda - məlumat təşkil edir.

is creating knowledge.

Well, what does that mean?

Yaxşı, bu nə demək? Olduğunuz yerdən irəliyə diqqətlə baxın -

Well, look out even further than we've just been --

I mean from here, with a telescope --

Demək istədiyim, buradan bir teleskopla baxın - və ulduzlara bənzər şeylər görəcəksiniz.

and you'll see things that look like stars, they're called quasars.

Onlara kuasar deyilir. Kuasar, ulduz bənzəri obyekt demək.

"Quasars" originally meant "quasi-stellar object,"

which means "things that look a bit like stars."

Ki bu da, ən azında bir miqdar ulduza bənzəyən objeler demək (gülüşmələr). Amma bunlar ulduz deyil.

(Laughter)

But they're not stars.

And we know what they are.

Və onların nə olduğunu bilirik. Milyardlarla il əvvəl, milyardlarla işıq ili əvvəl

Billions of years ago and billions of light-years away,

the material at the center of a galaxy collapsed

qalaktikanın göbəyindəki bir maddə, çox böyük bir

towards a supermassive black hole.

quru dəliyə doğru çökdü.

And then intense magnetic fields directed some of the energy

Və sonra, sıx magnetik sahələr, bu yer çeki çöküş enerjisinin bir miqdarına

of that gravitational collapse

istiqamət verdi. Və bu maddənin də bir qisimi,

and some of the matter

back out in the form of tremendous jets,

sanaram bir trilyon günəş gücü ilə loblara işıq piyada devasal ölçülərdəki fəvvarələr

which illuminated lobes

with the brilliance of -- I think it's a trillion -- suns.

şəklində geri çəkildi.

Now, the physics of the human brain could hardly be more unlike

İndi; insan zehininin fizikası, bu bəhs edilən qaldığım birinin fizikasından çoxda fərqli ola bilməz.

the physics of such a jet.

We couldn't survive for an instant in it.

Onun içində bir an belə həyatda qalmamız mümkün deyil. Bu qaldığım birinin içində

Language breaks down when trying to describe

olmanın necə bir şey olacağını izah etməyə çalışmaq, sözün bitdiyi yer olur.

what it would be like in one of those jets.

It would be a bit like experiencing a supernova explosion,

Bu, azda olsa, bir Supernova patlayışını deneyimlemeye bənzədilə bilər.

but at point-blank range and for millions of years at a time.

amma, qətiyyən, milyonlarla ildə bir dəfə reallaşdırıla bir təcrübə. (gülüşmələr)

(Laughter)

And yet, that jet happened in precisely such a way

Və yenə də, bu fəvvarə hadisəsi, milyonlarla il sonra elə dəqiq bir şəkildə oldu ki

that billions of years later, on the other side of the universe,

kainatın o biri tərəfində, bir parça kimyəvi tullantı, dəqiq olaraq orada meydana gələn şeyi resmedebilir, ona model ola bilər

some bit of chemical scum could accurately describe

and model and predict and explain, above all --

şərh və izah edə bilər.

there's your reference --

what was happening there, in reality.

- Hamısının kənarında-sizlərin istinadları haqqında danışılan.

The one physical system, the brain, contains an accurate working model

Tək fiziki sistem, beyin,

bir kuasar - ulduzsuz göy cisimi-kimi nizamlı bir iş modelə malikdir.

of the other, the quasar.

Not just a superficial image of it, though it contains that as well,

Yalnız səthi təsvir kimi deyil, hərçənd buna da malikdir,

but an explanatory model,

eyni zamanda tərkibində eyni riyazi əlaqələri saxlayan açıqlayıcı bir modeldir,

embodying the same mathematical relationships

and the same causal structure.

təsadüfi bir quruluşdur.

Now, that is knowledge.

İndi, bunlar məlumatlar. Və əgər bunlar kifayət qədər çaşdırıcı deyilsə,

And if that weren't amazing enough,

the faithfulness with which the one structure resembles the other

bir quruluşun digərinə bənzərliyinə olan inanc

is increasing with time.

zamanla artar. Ki, bu da məlumat artımının.

That is the growth of knowledge.

So, the laws of physics have this special property,

Yəni, fizika qaydaları, bu imtiyazlı xüsusiyyətə sahib.

that physical objects as unlike each other as they could possibly be

Yəni fiziki objeler, ola bir digərindən fərqlidir,

can, nevertheless, embody the same mathematical and causal structure

amma bir şəkildə riyazi və təsadüfi strukturlarında ortaq nöqtələr saxlayarlar,

and to do it more and more so over time.

və bu zamanla get-gedə artar.

So we are a chemical scum that is different.

Yəni bizlər, fərqli kimyəvi tullantıların. Bu kimyəvi tullantılar tümel.

This chemical scum has universality.

Its structure contains, with ever-increasing precision,

Quruluşu, sonsuz artan bir şəkildə, hər şeyin quruluşunu içində

the structure of everything.

saxlayar. Kainatdakı digər bir çox yer deyil, bura

This place, and not other places in the universe,

is a hub which contains within itself the structural and causal essence

fiziki həqiqətin hamısının, strukturca və təsadüfi özünü

of the whole of the rest of physical reality.

içində saxlayan bir mərkəzdir. Və fiziki dünyanın ən əhəmiyyətli şeylərindən biri də

And so, far from being insignificant,

the fact that the laws of physics allow this

fizika qaydalarının buna icazə verməsi ya da reallaşmasını

or even mandate that this can happen

is one of the most important things about the physical world.

təmin etməsidir.

Now, how does the solar system -- our environment, in the form of us --

İndi, günəş sistemi - və ətrafımız, bizlər - necə olur da

acquire this special relationship with the rest of the universe?

kainatın geri qalanıyla bu xüsusi əlaqəyə sahib olabiliyoruz?

Well, one thing that's true about Stephen Hawking's remark --

Ee, Stephen Hawking'in şərhlərindən birinin doğruluğu - demək istədiyim söylədiyi doğru,

I mean, it is true, but it's the wrong emphasis --

amma vurgulanışında səhv var. Dediklərində gerçək budur ki;

one thing that's true about it is that it doesn't do it with any special physics,

bu xüsusi bir fizika deyil. Xüsusi bir bölüm yoxdur.

there's no special dispensation, no miracles involved.

möcüzələr ehtiva etmir. Bu, bizim burada bolca sahib olduğumuz üç şeylə reallaşır.

It does it simply with three things that we have here in abundance.

One of them is matter,

Bunlardan biri, maddə, çünki bilik bir növ

because the growth of knowledge is a form of information processing.

məlumatın işlənməsinin. Məlumatın işlənməsi bir hesab işidir,

Information processing is computation, computation requires a computer,

hesab işi üçün kompüterə ehtiyac vardır -

and there's no known way of making a computer without matter.

əlinizdə maddə olmadan kompüter etmənin bilinən bir yolu yoxdur.

We also need energy to make the computer, and most important,

Kompüteri edə bilmək üçün enerjiyə ehtiyacımız vardır, və ən əhəmiyyətlisi,

to make the media, in effect, onto which we record

medianın maragini qüvvədə tutmaq üçün, əldə etdiyimiz məlumatı Yazmağımız lazım olmaqda.

the knowledge that we discover.

And then thirdly, less tangible but just as essential

Və üçüncü olaraq; daha az əllə tutular, amma yenə də sonsuz məlumat istehsalının, şərhində

for the open-ended creation of knowledge, of explanations,

əhəmiyyətli olan dəlilidir olması.

is evidence.

bizim ətrafımızda çox dəlil var.

Now, our environment is inundated with evidence.

We happened to get round to testing, let's say, Newton's law of gravity,

Sınaqlara, təcrübələrə - məsələn Nyutonun Yerçekim Aktı -

about 300 years ago.

təxminən 300 il əvvəl başladıq.

But the evidence that we used to do that

Amma əlimizdə olan və dünyanın hər metrekaresine milyardlarla ildir düşən tapıntılar,

was falling down on every square meter of the Earth

for billions of years before that,

daha milyardlarla il düşməyə davam edəcəklər.

and we'll continue to fall for billions of years afterwards.

Və bu digər bütün elm sahələri üçün də etibarlı.

And the same is true for all the other sciences.

As far as we know,

Bizlər, təməl gerçekliklerle əlaqədar dəlil toplamanı bildiyimiz müddətcə,

evidence to discover the most fundamental truths of all the sciences

öz gezegenimizle əlaqədar şeyləri də boynuna götürür olacağıq.

is here just for the taking, on our planet.

Our location is saturated with evidence

Olduğumuz yer, dəlilə, maddə və enerjiyə adi bir yer.

and also with matter and energy.

Out in intergalactic space,

Kainatda, gökadalar arası kosmosda, ucsuz-bucaqsız məlumat yaranması üçün

those three prerequisites for the open-ended creation of knowledge

bu üç şərt, kifayət qədər təmin edilə.

are at their lowest possible supply --

as I said, it's empty, it's cold and it's dark out there.

Dediyim kimi; ora boş, soyuq və qaranlıq. Yada elə mi?

Or is it?

Now actually, that's just another parochial misconception.

İndi, əslində buda, məhdud da olsa, ayrı bir anlayış yanılması (gülüşmələr)

(Laughter)

Because imagine a cube out there in intergalactic space,

Çünki, gökadalar arası kosmosda evimizle, yəni günəş sistemi ilə eyni böyüklükdə

the same size as our home, the solar system.

bir küp xəyal edin. Və indi də bu kubu, insan standartlarına görə bomboş olduğunu düşünün.

Now, that cube is very empty by human standards,

but that still means that it contains over a million tons of matter.

amma yenə də, bu küp milyardlarla maddə saxlayar içində.

And a million tons is enough to make, say, a self-contained space station,

Və milyardlarla maddə, özünə çatan bir kosmos stansiyası etmək üçün kifayətdir.

on which there's a colony of scientists

və bu stansiyada, özlərini ucsuz-bucaqsız məlumat istehsalına həsr etmiş

that are devoted to creating an open-ended stream of knowledge, and so on.

bir çox elm adamı olduğunu düşünün.

Now, it's way beyond present technology

İndi təbii ki, gökadalararası kosmosda hidrogen yığmaq və bunu

to even gather the hydrogen from intergalactic space

fərqli formalara çevirmək və istifadə bu ankı texnologiyanın olduqca kənarında.

and form it into other elements and so on.

But the thing is, in a comprehensible universe,

Amma hadisə budur ki; məqbul bir kainatda,

if something isn't forbidden by the laws of physics,

əgər fizika qaydaların maneə törədilən bir şeylər yoxsa,

then what could possibly prevent us from doing it, other than knowing how?

bizi, bunu necə edəcəyimizi tapmaq xaricində, bunu etməkdən saxlayacaq nə var?

In other words, it's a matter of knowledge, not resources.

Yəni başqa bir deyişlə, bu məlumat məsələsi, qaynaq deyil.

If we could do that, we'd automatically have an energy supply,

Və də - əgər bunu bacarsanız, avtomatik olaraq enerji tədarük edə biləcəyi

because this transmutation would be a fusion reactor.

çünki dəyişmə, füzyon reaksiyası olacaq - və dəlil?

And evidence?

Well, again, it's dark out there to human senses,

Və yenə, ora insan hissləri düşünüldüyündə qaranlıq. Amma bütün etməniz lazım olan

but all you've got to do is take a telescope,

even one of present-day design,

indiki vaxtda hazırlanmış bir teleskop alıb

look out, and you'll see the same galaxies as we do from here.

çölə baxmaq və və bizlərin buradan görə bildiyi qalaktikaların aynılarını sizlər də görəcəksiniz.

And with a more powerful telescope,

Və daha yetkin bir teleskopla, ulduzları və planetləri də görə biləcəksiniz.

you'll be able to see stars and planets in those galaxies,

you'll be able to do astrophysics and learn the laws of physics.

Bu qalaktikalarda astrofizika maraqlana və sonra da fizika qaydalarını öyrənə biləcəksiniz.

And locally there, you could build particle accelerators

Və orada, kiçik ivmeçler inşa edə bilər

and learn elementary particle physics and chemistry, and so on.

və fizika və kimya məlumatına daxil edə bilərsiniz.

Probably the hardest science to do would be biology field trips --

Ehtimal ki, tətbiq oluna ən çətin elm sahəsi biologiya olacaq çünki

(Laughter)

because it would take several hundred million years

içində canlı saxlayan bir planetə çatmaq və geri dönmək əsrlər alacaq.

to get to the nearest life-bearing planet and back.

But I have to tell you -- and sorry, Richard --

Amma sizə deməliyəm - və təəssüf edirəm Richard -

but I never did like biology field trips much --

biologiyaya heç bir zaman çox sevmədim,

(Laughter)

və məncə, bir Dalla əsrlər il bir şeylər edilə bilər.

and I think we can just about make do

with one every few hundred million years.

(Laughter)

(Gülüşmələr)

So, in fact, intergalactic space does contain all the prerequisites

Yəni, galasiler arası kosmosda, açıq-uclu məlumat meydana gətirmək üçün lazımlı hər şey mövcuddur.

for the open-ended creation of knowledge.

Kainatda hər hansı bir yerdə

Any such cube anywhere in the universe

could become the same kind of hub that we are,

bizim benzerlerimiz yaradıla bilər.

əgər ki bunu reallaşdırmaq üçün lazımlı məlumat ellerindeyse.

if the knowledge of how to do so were present there.

So, we're not in a uniquely hospitable place.

Yəni, bənzəri olmayan bir misafirperverlikle qarşı-qarşıya deyilik.

If intergalactic space is capable of creating

Əgər ki göylər arası kosmos sonsuz şərhlərdə bulunabiliyorsa

an open-ended stream of explanations,

then so is almost every other environment,

o zaman hər ətrafda bu başarılabilir.Dünyada da. Çirklədilmiş bir Dünyada da.

so is the Earth.

So is a polluted Earth.

And the limiting factor, there and here,

Və bunu məhdudlaşdıran faktor, burada da orada da, qaynaqlar deyil, çünki qaynağımız bol,

is not resources -- because they're plentiful --

but knowledge, which is scarce.

amma az olan məlumatdır.

Now, this cosmic knowledge-based view may -- and, I think, ought to --

İndi, bu kosmik-məlumat əsaslı görüş, bizə özümüzü çox xüsusi hiss etdirə bilər

make us feel very special.

- Və sanaram belə olmalıdır. Amma eyni zamanda bizi müdafiəsiz da buraxa bilər

But it should also make us feel vulnerable,

because it means that without the specific knowledge

çünki, həyatda qalmaq və kainatın davam edən gözdağlarına qarşı qoymaq üçün

that's needed to survive the ongoing challenges of the universe,

ehtiyac duyulan bir təcrübə olmadan, həyatda qalmağı başaramayız.

we won't survive them.

All it takes is for a supernova to go off a few light-years away,

Bütün lazım olan, bir süpernova bir neçə işıq ili uzaqlaşması, və hop, hamımız öldü!!

and we'll all be dead!

Martin Rees has recently written a book

Martın Rees, nəhayət müdafiəsiz olduğumuz hər cür şeylə əlaqədar bir kitab yazdı;

about our vulnerability to all sorts of things,

from astrophysics, to scientific experiments gone wrong,

astrofizikten tutunda, səhv nəticələnən elmi təcrübələrə qədər

and most importantly, to terrorism with weapons of mass destruction.

və ən əhəmiyyətlisi də Terrorizm, çox yüksək təxrib gücünə sahib silahlarla.

And he thinks that civilization has only a 50 percent chance

Və ona görə, mədəniyyətin bu əsri keçirmədə yalnız% 50 lik bir payı var.

of surviving this century.

I think he's going to talk about that later in the conference.

Sanaram bununla əlaqədar, daha sonra konfransda danışacaq.

Now, I don't think that probability is the right category

Ehtimalların bu vəziyyəti müzakirə etmək üçün uyğun bir pillə olduğunu zənn etmirəm.

to discuss this issue in,

but I do agree with him about this:

Amma, ona bu məzmunda razıyam. Həyatda qala bilərik ya da bunu başaramayabilir.

we can survive and we can fail to survive.

But it depends, not on chance,

Amma bu şansa bağlı deyil, bizim zamanında doğru məlumatı yaradıb yaratamamamızla əlaqədar.

but on whether we create the relevant knowledge in time.

The danger is not at all unprecedented.

Daha əvvəl bənzəri görülməmiş bir təhlükə deyil karşımızdaki.Türlerin, hər zaman nəsli tükənər.

Species go extinct all the time.

Civilizations end.

Mədəniyyət biter.Daha əvvəl var olmuş növlər və tarix boyunca basqın olan

The overwhelming majority of all species and all civilizations

that have ever existed

mədəniyyətlərin çoxu artıq aramızda deyil.

are now history.

And if we want to be the exception to that,

Və əgər biz bunun xaricində qalmaq istəyiriksə, mantıken ediləcək tək şey

then logically, our only hope is to make use of the one feature

bizi digər bütün mədəniyyətlərdən, növlərdən ayıran

that distinguishes our species and civilization from all the others,

xüsusiyyətimizi istifadə.

namely, our special relationship with the laws of physics,

Ki bu da, fizika normalarına olan xüsusi asılılığıq.

our ability to create new explanations, new knowledge --

Yeni məlumat və təyin etmələr çıxarma becerimiz - yaranmanın mərkəzi olmaq adına.

to be a hub of existence.

So let me now apply this to a current controversy,

İndi, bu izah etdiklərimi aktual bir müzakirəyə tətbiq.

not because I want to advocate any particular solution,

bəzi vəziyyətlərə vəkillik etmək istədiyimiz deyil,

but just to illustrate the kind of thing I mean.

yalnız izah etmək istədiyim vəziyyəti gözlərinin qarşısında canlandıra üçün.

And the controversy is global warming.

müzakirə, qlobal istiləşmə əlaqədar.

Now, I'm a physicist, but I'm not the right kind of physicist.

İndi, mən bir fizikçiyim, amma olması lazım olan kimi bir fizikaçı değilim.Küresel istiləşməyə gəlincə,

In regard to global warming, I'm just a layman.

bu mövzuda mütəxəssis deyiləm. Və mövzuya hakim olmayan bir adamın etməsi lazım olan da

And the rational thing for a layman to do

is to take seriously the prevailing scientific theory.

suveren olan elmi nəzəriyyəni ciddi qəbul almaktır.Ve bu nəzəriyyəyə görə,

And according to that theory, it's already too late to avoid a disaster,

bir fəlakətin qarşısının alınması üçün çox gec.

because, if it's true that our best option at the moment is to prevent CO2 emissions

Çünki, əgər bu doğrudursa, əlimizdəki ən yaxşı opsion Kyoto Protokolu kimi bir şeylə

with something like the Kyoto Protocol,

CO2 emisyonunun önləmək; ki bu da iqtisadiyyat baxımından və yüksək meblalı maliyetiyle

with its constraints on economic activity and its enormous cost

çətinliklər yaradacaq

of hundreds of billions of dollars, or whatever it is,

then that is already a disaster by any reasonable measure.

bu vəziyyətdə, bu məntiqi ölçütler çərçivəsində onsuz da bir fəlakətdir.

And the actions that are advocated are not even purported to solve the problem,

Və problemi həll edəcəyi iddia edilən fəaliyyətlər belə,

merely to postpone it by a little.

yalnız problemi gecikdirməyi yarıyor.Yani problemi önləmək üçün onsuz da çox gec vəziyyətdə və

So it's already too late to avoid it,

and it probably has been too late to avoid it

bu təhlükənin fərqinə varılmadan əvvəl, çox gec qalınmış həll üçün

ever since before anyone realized the danger.

It was probably already too late in the 1970s,

ehtimalla 1970-ci illərdə də çox gec qalınmış,

when the best available scientific theory was telling us

ən yaxşı elmi nəzəriyyələr, sənaye emisyonun, bir çox insanın ölümünə səbəb olacaq

that industrial emissions were about to precipitate a new ice age,

nəticələrindən bəhs edərkən.

in which billions would die.

Now, the lesson of that seems clear to me,

Bundan alınacaq dərs çox açıq məncə,

and I don't know why it isn't informing public debate.

və səbəb xalqın bilinçlendirilmediğini bilmirəm.

It is that we can't always know.

Əlbəttə, hər zaman olacaqları bilmərik. Amma yaxınlaşan bir fəlakəti və bunun

When we know of an impending disaster

and how to solve it at a cost less than the cost of the disaster itself,

olduğu vəziyyətdə ortaya çıxacaq maliyetten daha az bir xərclə tədbirə yolunu bilirsə

then there's not going to be much argument, really.

çox bir argümana ehtiyac yoxdur həqiqətən.

But no precautions and no precautionary principle

Amma heç bir tədbir ya da ihtiyatlılık prinsipi

can avoid problems that we do not yet foresee.

öngöremediğimiz problemləri maneə törədə bilməz.

Bu vəziyyətdə, problemləri qarşısını alan deyil, onları saptayabilen bir baxış ağrımızmı olmalı.

Hence, we need a stance of problem-fixing,

not just problem-avoidance.

And it's true that an ounce of prevention equals a pound of cure,

Və suda doğrudur ki, üç tədbir bir çarəyə bərabərdir.

but that's only if we know what to prevent.

amma bu əlbəttə, nəyi önleyeceğimizi bildiyimizə etibarlıdır.

If you've been punched on the nose,

Əgər burnuna bir yumruq yersənsə, əlbəttə ki, tibb elmi, sənə yumruklardan necə

then the science of medicine does not consist of

teaching you how to avoid punches.

kaçınacağını öyrətmir.

(Laughter)

If medical science stopped seeking cures and concentrated on prevention only,

Əgər tibb elmi, çarə axtarışı imtina edib yalnız tədbirlər üzərində cəmlədinizsə,

then it would achieve very little of either.

bu vəziyyətdə, hər ikisində də çox müvəffəqiyyət əldə edə bilməz.

The world is buzzing at the moment

Bu anda dünyada hər nə bahasına olursa olsun, qaz emisyonunun azaltmaq üçün

with plans to force reductions in gas emissions at all costs.

edilən planlar danışılır.

It ought to be buzzing with plans to reduce the temperature

Əslində, istiliyi salmaq üçün edilən planların müzakirə edilməsi lazım idi

and with plans to live at the higher temperature --

və daha yüksək dərəcələrdə necə yaşanacağına dair planların.

and not at all costs, but efficiently and cheaply.

Və xərclərin, uyğun və ucuz olması lazımdır. Və belə planlar var.

And some such plans exist,

things like swarms of mirrors in space to deflect the sunlight away

kosmosdakı günəş işığının istiqamətini çox çox sayda ayna istifadə edərək dəyişdirmək kimi,

and encouraging aquatic organisms to eat more carbon dioxide.

ya da suda yaşayan orqanizmlərin daha çox karbon dioksid istifadə dəstəkləyərək.

At the moment, these things are fringe research;

Bu anda, bu araşdırmalar məhdud.

they're not central to the human effort to face this problem

Bunlar, hələ insanların üzləşib səy xərcləyəcəyi problemlər deyil

or problems in general.

And with problems that we are not aware of yet,

Və hələ daha fərqində olmadığımız problemlərlə birlikdə - doğrunu tapma bacarığı -

the ability to put right -- not the sheer good luck of avoiding indefinitely --

bu problemləri tamamilə həll edəcək şansa sahib olmaq tək ümidimiz.

is our only hope, not just of solving problems,

Yalnız həll etmək deyil əlbəttə, birdə həyatda qala bilmək.

but of survival.

So, take two stone tablets

Yəni, iki dənə daş həb alıb üzərlərinə çentik atın.

and carve on them.

On one of them, carve:

Birinə "Problemlər çözülenilir"

"Problems are soluble."

And on the other one, carve:

Digərinə də "Problemlər qaçınılmazdır." Yazın.

"Problems are inevitable."

Thank you.

Təşəkkürlər (alqışlar)

(Applause)