Sir Martin Rees: Earth in its final century?

Translator: Mohammad Tofighi Reviewer: Ali Hasanzadeh

If you take 10,000 people at random, 9,999 have something in common:

Təsadüfi 10.000 adamı alsanız, 9,999 'u bəzi ortaq xüsusiyyətlərə malikdir:

their interests in business lie on or near the Earth's surface.

onların məşğul ol sahələri yerküreyle ya da onun yaxını əlaqədardır.

The odd one out is an astronomer, and I am one of that strange breed.

Geriyə qalan tək adam isə astronomdur, və mən bu növdən olanlardan biriyəm.

(Laughter)

(Gülüş)

My talk will be in two parts. I'll talk first as an astronomer,

Danışmaram iki hissədən meydana gələcək. İlk olaraq astronom olaraq danışacağam,

and then as a worried member of the human race.

və sonra da insan irqinin narahat bir mənsubu olaraq.

But let's start off by remembering that Darwin showed

Amma gəlin Darvinin göstərdiyi kimi dörd milyard illik təkamülün

how we're the outcome of four billion years of evolution.

nəticəsi olaraq necə ortaya çıxdığımızı xatırlayaraq başlayaq.

And what we try to do in astronomy and cosmology

Və astronomiya və kosmik bizim etməyə çalışdığımız,

is to go back before Darwin's simple beginning,

Darvinin sadə başlanğıcından da geriyə gedərək

to set our Earth in a cosmic context.

yeri kosmik mənada yapılandırmaktır.

And let me just run through a few slides.

Və icazənizlə bir neçə slayd üzərindən gedim.

This was the impact that happened last week on a comet.

Bu samanyolu üzərində keçən həftə ibarət olan bir təsir.

If they'd sent a nuke, it would have been rather more spectacular

Əgər bu atom bombası yolu ilə olsaydı,

than what actually happened last Monday.

keçən bazar ertəsi olmuş olandan daha maraq çəkmiş olardı.

So that's another project for NASA.

Bu NASA-nın digər bir layihəsi.

That's Mars from the European Mars Express, and at New Year.

Avropa Mars Ekspressindən Yeni İldə Mars.

This artist's impression turned into reality

Bu sənətçinin təəssüratı Saturnun nəhəng peyki

when a parachute landed on Titan, Saturn's giant moon.

Titan üzərinə bir paraşüt endiyi zaman həqiqətə çevrildi.

It landed on the surface. This is pictures taken on the way down.

Səthə kondu.Bu Foto alçalırken çəkilmiş.

That looks like a coastline.

Bir sahilinə bənzəyir.

It is indeed, but the ocean is liquid methane --

Həqiqətən bənzəyir, amma okean likid metan'dan -

the temperature minus 170 degrees centigrade.

istilik mənfi 170 dərəcə santigrad.

If we go beyond our solar system,

Öz solar sistemimizdən kənara xərc isək,

we've learned that the stars aren't twinkly points of light.

bilirik ki ulduzlar yalnız göz Qırpan işıq nöqtəciklər deyil.

Each one is like a sun with a retinue of planets orbiting around it.

Hər biri eynilə ətraflarında peyklər hini olan bir günəş kimidir.

And we can see places where stars are forming,

və Eagle Nebula kimi ulduzların meydana gəlməkdə olduğu yerləri görə bilərik.

like the Eagle Nebula. We see stars dying.

Ulduzların ölümünü görərik.

In six billion years, the sun will look like that.

altı milyard il içində, günəş buna bənzəyəcək.

And some stars die spectacularly in a supernova explosion,

Və bəzi ulduzlar bir süpernova partlamasında möhtəşəm şəkildə

leaving remnants like that.

ölərək geriyə belə artıqlar buraxacaqları.

On a still bigger scale, we see entire galaxies of stars.

Daha da böyük bir şkala üzərində ulduzların bütün galaksilerini görə bilərik.

We see entire ecosystems where gas is being recycled.

Qazın yenidən çevrilməyə uğradığı bütün ekosistemlər görə bilərik.

And to the cosmologist,

Və kozmoloğa görə

these galaxies are just the atoms, as it were, of the large-scale universe.

bu qalaktikalar geniş diametrli kainatın yalnız atomlarının, köhnədən irəli kimi.

This picture shows a patch of sky

Bu fotoşəkil bir səma parçasını göstərir

so small that it would take about 100 patches like it

o qədər kiçik ki bunun kimi 100 dənəsi səmada ancaq

to cover the full moon in the sky.

bir dolunayı örtebilirdi.

Through a small telescope, this would look quite blank,

Kiçik bir teleskopla bu yalnız line boşmuş kimi görünebilirdi,

but you see here hundreds of little, faint smudges.

amma burada yüzlərlə kiçik, dağınıq kölgə görürsünüz.

Each is a galaxy, fully like ours or Andromeda,

Hər biri bir qalaktika, tamamilə bizimki ya da Andromeda kimi,

which looks so small and faint because its light

o qədər də kiçik və silik görünür çünki

has taken 10 billion light-years to get to us.

onun işığı bizə çatmaq üçün 10 milyard işıq ili yol katediyor.

The stars in those galaxies probably don't have planets around them.

Bu qalaktikalardakı ulduzlar ehtimalla ətraflarında peyklərə sahib deyildirlər.

There's scant chance of life there -- that's because there's been no time

Oralarda həyat olma ehtimalı aşağı - bunun səbəbi

for the nuclear fusion in stars to make silicon and carbon and iron,

planetlərin və həyatın təməl elementlərini olan silikon, karbon və dəmiri

the building blocks of planets and of life.

etməkdə rol alan nüvə füzyon üçün ulduzlarda kafi zaman olmamış.

We believe that all of this emerged from a Big Bang --

Bütün bunların Big Bang səbəbiylə olduğuna inanırıq -

a hot, dense state. So how did that amorphous Big Bang

isti, sıx bir vəziyyət. Yaxşı necə oldu da bu şəkilsiz Big Bang

turn into our complex cosmos?

bizim kompleks kozmozumuza çevrildi?

I'm going to show you a movie simulation

Sizə gerçək zamandan 10 üstü 16 dəfə sürətli

16 powers of 10 faster than real time,

bir video simulyasiyası göstərəcəyəm

which shows a patch of the universe where the expansions have subtracted out.

genişlənməyə meydana gəldiyi kainat parçasını göstərir.

But you see, as time goes on in gigayears at the bottom,

Lakin gördüyünüz kimi alt tərəfdə göstərilən milyard illər keçdikcə

you will see structures evolve as gravity feeds

cazibə təsirlərinin kiçik və sıx

on small, dense irregularities, and structures develop.

düzensizlikleriyle strukturlar ortaya çıxır və inkişaf edir.

And we'll end up after 13 billion years

Və biz 13 milyard il sonra kainatımıza

with something looking rather like our own universe.

bənzəməyən bir görünüşlə sona gələcəyik.

And we compare simulated universes like that --

Və biz bunun kimi simüle edilmiş kainatları karşılaştırıyoruz.

I'll show you a better simulation at the end of my talk --

Çıxışımın sonunda səmada gördüyümüzə

with what we actually see in the sky.

bənzər daha yaxşı bir simulyasiya göstərəcəyəm.

Well, we can trace things back to the earlier stages of the Big Bang,

Olanları Big Bang-ın erkən dövrlərinə qədər geriyə doğru izləməmiz mümkün,

but we still don't know what banged and why it banged.

amma nə partladı və səbəb partladı hələ bilmirik.

That's a challenge for 21st-century science.

Bu 21nci-əsr elmi üçün bir məşğul ol mövzusu.

If my research group had a logo, it would be this picture here:

Əgər mənim araşdırma qrupum bir logo etsəydi, buradakı şəkil kimi olardı:

an ouroboros, where you see the micro-world on the left --

öz quyruğunu dişləyən bir əjdaha, sol tərəfdə mikro-dünyanı görürsünüz -

the world of the quantum -- and on the right

quantumun dünyasını - və sağ tərəfdə

the large-scale universe of planets, stars and galaxies.

qalaktikaların, ulduzların və planetlərin geniş-miqyaslı kainatını.

We know our universes are united though --

Buna baxmayaraq bilirik ki bizim evrenlerimiz bir bütün

links between left and right.

solu və sağı bir-birinə bağlayır.

The everyday world is determined by atoms,

Alışılmış dünya atomlar tərəfindən təyin olunur,

how they stick together to make molecules.

onların bir-birinə yapışıb molekulları meydana gətirmələri tərzində.

Stars are fueled by how the nuclei in those atoms react together.

Ulduzlar atomların nükleusları arasında reaksiyalara bənzər şəkildə qidalanırlar.

And, as we've learned in the last few years, galaxies are held together

Və son bir neçə il içində öyrəndiyimiz kimi, qalaktikalar

by the gravitational pull of so-called dark matter:

qaranlıq maddə deyə xatırlanan cazibə qüvvəsi sayəsində bir yerdə tutulurlar:

particles in huge swarms, far smaller even than atomic nuclei.

ki bu, atom nükleuslarından belə daha kiçik, nəhəng parçacıq buludlarından meydana gəlir.

But we'd like to know the synthesis symbolized at the very top.

Amma ən təpədə simvollaşdırma edilən sintezi bilmək istərdik.

The micro-world of the quantum is understood.

Kuantumun mikro-dünyası aydın olmuş vəziyyətdə.

On the right hand side, gravity holds sway. Einstein explained that.

Sağ tərəfdə, cazibə əmr verir. Eynşteyn bunu açıqlamışdı.

But the unfinished business for 21st-century science

Lakin 21-ci-əsr elmi üçün bitməmiş vəzifə

is to link together cosmos and micro-world

birləşdirici bir nəzəriyyə kozmozu və mikro-dünyanı

with a unified theory -- symbolized, as it were, gastronomically

bir-birinə bağlamaqdır. - fotoşəkilin təpəsində əvvəldən olduğu şəkildə

at the top of that picture. (Laughter)

gastronomik olaraq simvollaşdırma edilmiş. (Gülüşmələr)

And until we have that synthesis,

Və bu sintezə çatana qədər,

we won't be able to understand the very beginning of our universe

kainatımızın başlanğıcını anlama şansımız ola bilməyəcək

because when our universe was itself the size of an atom,

çünki bizim kainatımız əgər bir atom ölçüsündə olsaydı

quantum effects could shake everything.

kvant təsirləri o zaman hər şeyi açıklayabilirdi.

And so we need a theory that unifies the very large and the very small,

Və çox küçükle çox böyüyü birləşdirən bir nəzəriyyəyə ehtiyacımız var

which we don't yet have.

ki ona hələ sahib deyilik.

One idea, incidentally --

Bu vaxt bir düşüncə -

and I had this hazard sign to say I'm going to speculate from now on --

və təhlükəni gözə almış şəkildə bu andan etibarən speküle etmək istəyirəm -

is that our Big Bang was not the only one.

--- Bizim Big Bang 'imiz tək deyildi.

One idea is that our three-dimensional universe

Bir ehtimal bu ki bizim üç-ölçülü kainatımız

may be embedded in a high-dimensional space,

çox-ölçülü bir kosmos içində gömülüdür,

just as you can imagine on these sheets of paper.

bu kağız layları üzərində düşünebileceğiniz kimi.

You can imagine ants on one of them

Bunlardan biri üzərində qarışqalar düşünün

thinking it's a two-dimensional universe,

bu onun iki-ölçülü bir kainat olduğunu düşündürür,

not being aware of another population of ants on the other.

digəri üzərində fərqli bir qarışqa populyasiyani olduğunun fərqində olmadan.

So there could be another universe just a millimeter away from ours,

Beləcə bizlərdən yalnız bir millimetr uzaqda digər bir kainat ola bilərdi,

but we're not aware of it because that millimeter

lakin bu millimetr bizim içinə hapsolduğumuz

is measured in some fourth spatial dimension,

üç ölçünün xaricində qalan

and we're imprisoned in our three.

bir dördüncüsü tərəfindən ölçülmüş ola bilərdi.

And so we believe that there may be a lot more to physical reality

Və beləliklə inana bilər ki, bizim özümüzə aid olaraq qəbul etdiyimiz

than what we've normally called our universe --

kainatdan başqa - bizim Big Bang-ın xaricində - fiziki həqiqəti

the aftermath of our Big Bang. And here's another picture.

olan bir çox şey ola bilər. Və bu da digər bir şəkil.

Bottom right depicts our universe,

Sağ alt künc bizim kainatımıza təmsil edir,

which on the horizon is not beyond that,

ki üfüqdə göründüyü qədəriylə məhdud ötesiyle əlaqəli deyil.

but even that is just one bubble, as it were, in some vaster reality.

Amma o belə sanki daha nəhəng bir həqiqət içində iştirak edən bir şarcıq.

Many people suspect that just as we've gone from believing

Bir çox insan

in one solar system to zillions of solar systems,

bir solar sistemdən zilyonlarca solar sistemə,

one galaxy to many galaxies,

bir qalaktikanın bir çox qalaktikanı doğru inanc dəyişdirməmiz kimi

we have to go to many Big Bangs from one Big Bang,

bir Big Bang'tan bir çox Big Bang'a doğru ilerlememiz mövzusunda düşünür.

perhaps these many Big Bangs displaying

Bəlkə də bu bir çox Big Bangdan çox sayda

an immense variety of properties.

xüsusiyyətin müxtəlifliyini gösteriyordur.

Well, let's go back to this picture.

Yaxşı bu fotoşəkilə geri dönək.

There's one challenge symbolized at the top,

Təpədə bir problem simvollaşdırma edilir,

but there's another challenge to science symbolized at the bottom.

amma altda da elm üçün digər bir problem simvollaşdırma edilir.

You want to not only synthesize the very large and the very small,

Yalnız çox böyük olanı və çox kiçik və sintez düşünmək deyil,

but we want to understand the very complex.

amma çox kompleks olanı anlamağı istəyirik.

And the most complex things are ourselves,

Və ən kompleks olan şeylər ulduzlar və atomlar

midway between atoms and stars.

arasındakı bizlərik.

We depend on stars to make the atoms we're made of.

Bizi meydana gətirən atomların edilməsində ulduzlara bağımlıyız.

We depend on chemistry to determine our complex structure.

Kompleks quruluşumuzu təyin kimyaya bağımlıyız.

We clearly have to be large, compared to atoms,

Atomlarla müqayisə edildiyində, kompleks quruluşumuzu təbəqə təbəqə

to have layer upon layer of complex structure.

quruluşuna sahib olmaq üçün açıq şəkildə böyük olmalıyıq.

We clearly have to be small, compared to stars and planets --

Planetlər və ulduzlarla müqayisədə kiçik olmalıyıq -

otherwise we'd be crushed by gravity. And in fact, we are midway.

əks təqdirdə yer çəkilişi tərəfindən ezilirdik. Və əslində ortadayız.

It would take as many human bodies to make up the sun

Günəşin səthini örtmək üçün nə qədər insan gövdəsinə

as there are atoms in each of us.

ehtiyac varsa hər birimizin içində o qədər atom var.

The geometric mean of the mass of a proton

Bir protonun kütləsinin və günəşin kütləsinin

and the mass of the sun is 50 kilograms,

həndəsi ortalaması 50 kiloqramdır,

within a factor of two of the mass of each person here.

buradakı hər adamın kütləsi bu iki kütlənin (cəminin) arasında təmsil edilir.

Well, most of you anyway.

Təbii böyük bir bölmənizin yəni.

The science of complexity is probably the greatest challenge of all,

Kompleksitenin elmi ehtimalla bütün elmlərin ən zorlusudur,

greater than that of the very small on the left

soldakı çox kiçik olanınkinden də

and the very large on the right.

və sağdakı çox geniş olanınkinden də.

And it's this science,

Və bu elmdir ki,

which is not only enlightening our understanding of the biological world,

yalnız bioloji dünya mövzusundakı anlayışımızı işıqlandırmaqla qalmır

but also transforming our world faster than ever.

lakin eyni zamanda dünyamızı hər zamankindən daha sürətli çevirir.

And more than that, it's engendering new kinds of change.

Və bundan da çox, yeni bir tip dəyişməsi də doğurur.

And I now move on to the second part of my talk,

Və mən indi çıxışımın ikinci hissəsinə keçmək istəyirəm,

and the book "Our Final Century" was mentioned.

və "Bizim Son Yüzyılımız" kitabından söz edildi.

If I was not a self-effacing Brit, I would mention the book myself,

Əgər təvazökar olmasaydım kitabdan özüm bahsederdim

and I would add that it's available in paperback.

və kitabın karton qapaqlı dərisinin mövcud olduğunu da eklerdim.

(Laughter)

(Gülüş)

And in America it was called "Our Final Hour"

Və Amerikada o "Bizim Son Saatımız" adıyla bilinir

because Americans like instant gratification.

çünki Amerikalılar sürətli təmini sevərlər.

(Laughter)

(Gülüş)

But my theme is that in this century,

Amma mənim mövqe bu ki, bu əsrdə

not only has science changed the world faster than ever,

elm dünyanı hər zaman olduğundan daha sürətli dəyişdirməklə qalmadı

but in new and different ways.

eyni zamanda yeni və fərqli yollar da tapdı.

Targeted drugs, genetic modification, artificial intelligence,

Hədəf güdən dərmanlar, genetik modifikasiya, süni zəka,

perhaps even implants into our brains,

hətta bəlkə də beynə qoyulan implantlar

may change human beings themselves. And human beings,

insan şəxsiyyətini dəyişdirəcəklər. Və insanlar,

their physique and character, has not changed for thousands of years.

minlərlə il boyunca fizika və xarakter dəyişdirməsi belə

It may change this century.

Bu əsrdə dəyişə bilər.

It's new in our history.

Tariximizdə yeni bir şey

And the human impact on the global environment -- greenhouse warming,

Və qlobal ətraf üzərində insan təsiri - istixana qazları,

mass extinctions and so forth -- is unprecedented, too.

növlərin kütləvi xariclənməsi və dahaları --- misli görülməmiş şəkildə eyni zamanda.

And so, this makes this coming century a challenge.

Və bu gələn əsri çətin edir.

Bio- and cybertechnologies are environmentally benign

Bio-və-siberteknolojiler ətraf-dostudur

in that they offer marvelous prospects,

öz sahələrində təsir edici həllər təqdim edirlər,

while, nonetheless, reducing pressure on energy and resources.

bunları edərkən (eyni zamanda) enerji və qaynaqlar üzərindəki təzyiqi da azaldırlar.

But they will have a dark side.

Amma qaranlıq bir tərəfləri var.

In our interconnected world, novel technology could empower

Hər şeyin bir-birinə bağlandığı dünyamızda, yeni texnologiya

just one fanatic,

bir fanatiği

or some weirdo with a mindset of those who now design computer viruses,

ya da kompüter virusları hazırlama bilən qəribə bəzilərini

to trigger some kind on disaster.

hərəkətə keçirərək bəzi fəlakətləri tetikleyebilir.

Indeed, catastrophe could arise simply from technical misadventure --

Bu da əslində terror məqsədli olmaqdan çox sadəcə

error rather than terror.

texniki bir səhvdən qaynaqlana bilər.

And even a tiny probability of catastrophe is unacceptable

Və ortaya çıxan vəziyyət, qlobal bir təsiri olacaqsa

when the downside could be of global consequence.

dağıtma ehtimalı qəbul edilə bilməz.

In fact, some years ago, Bill Joy wrote an article

Həqiqətən, bir müddət əvvəl Bill Joy bir məqalə yazaraq robotların

expressing tremendous concern about robots taking us over, etc.

bizə hökm və sonrası mövzusundakı ətraflı marağını dilə gətirmişdi.

I don't go along with all that,

Bununla davam etməyəcəyəm,

but it's interesting that he had a simple solution.

amma sadə bir həll mülahizəsi maraqlıdır.

It was what he called "fine-grained relinquishment."

O da özünün dediyi kimi kiçik diametrli fədakarlıq.

He wanted to give up the dangerous kind of science

O elmdən təhlükəli ola biləcək şeyləri atmaq və yaxşı şeyləri tutmaq istədi.

and keep the good bits. Now, that's absurdly naive for two reasons.

İndi bu düşüncə, iki səbəblə axmaqlıq dərəcəsində kövrək.

First, any scientific discovery has benign consequences

Birincisi, hər elmi kəşfin təhlükəli olduğu qədər

as well as dangerous ones.

yaxşı da nəticələri var.

And also, when a scientist makes a discovery,

Və eyni zamanda, bir elm insanı bir kəşf etdiyi zaman,

he or she normally has no clue what the applications are going to be.

onun bu kəşflərin necə istifadə ediləcəyi mövzusunda bir fikri yoxdur.

And so what this means is that we have to accept the risks

Və bunun mənası budur ki, əgər elmin faydalarından

if we are going to enjoy the benefits of science.

faydalanmaq istəyiriksə riskləri də qəbul etməliyik.

We have to accept that there will be hazards.

Qəbul etməliyik ki təhlükələr olacaq.

And I think we have to go back to what happened in the post-War era,

Və İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı mühitdə nə olduğunu anlamaq üçün

post-World War II, when the nuclear scientists

geri getməmiz lazım olduğunu düşünürəm, atom bombasını

who'd been involved in making the atomic bomb,

bir çox səbəblə etmə işində rol almış alimlər

in many cases were concerned that they should do all they could

əllərindən tək gələn şey olaraq onun təhlükələri mövzusunda

to alert the world to the dangers.

dünyanı xəbərdar etmək məcburiyyətində olduqlarını düşündülər.

And they were inspired not by the young Einstein,

Və onlar rölativite mövzusunda böyük qatqısı olan gənc Eynşteyni

who did the great work in relativity, but by the old Einstein,

deyil də fizika qanunlarını birləşdirmə məsələsini

the icon of poster and t-shirt,

halledememiş, poster və köynək simvolu

who failed in his scientific efforts to unify the physical laws.

qoca Eynşteyni ilham qaynağı olaraq gördülər.

He was premature. But he was a moral compass --

O vaxtından əvvəl doğulmuş biri idi. Lakin silahların tənzimləyici

an inspiration to scientists who were concerned with arms control.

mövzusuyla maraqlanan alimlərə ilham verən bir mənəvi faktördü.

And perhaps the greatest living person

Və (bu mövzuda) bəlkə də yaşayan ən böyük insan

is someone I'm privileged to know, Joe Rothblatt.

mənim də tanıma fürsəti tapdığım Joe Rothblatt'tır.

Equally untidy office there, as you can see.

Gördüyünüz kimi eyni dərəcədə dağınıq ofisin içində.

He's 96 years old, and he founded the Pugwash movement.

96 yaşındadır və Pugwash hərəkətini quran adam.

He persuaded Einstein, as his last act,

Eynşteynin son hərəkəti olmaq üzrə onu

to sign the famous memorandum of Bertrand Russell.

Bertrand Russellin məşhur Məlumatını imzalamaq üçün razı saldı

And he sets an example of the concerned scientist.

Və məsul bir elm adamı nümunəsi meydana gətirdi.

And I think to harness science optimally,

Və elmi optimist şəkildə idarə altında tutmaqda, bunun üçün də

to choose which doors to open and which to leave closed,

hansı qapıları açıq hansılarının bağlı olacağını seçmədə

we need latter-day counterparts of people like Joseph Rothblatt.

Cozef Rothblatt növündən çətin gün dostlarına ehtiyacımız var

We need not just campaigning physicists,

Yalnız kampaniya edən fizikaçılar deyil,

but we need biologists, computer experts

amma eyni zamanda biyologlara, kompüter mütəxəssislərinə

and environmentalists as well.

və ətrafçılar ehtiyacımız var.

And I think academics and independent entrepreneurs

Və alimlər və müstəqil sahibkarlar,

have a special obligation because they have more freedom

dövlət xidmətində çalışanlara və

than those in government service,

ticarət təzyiqlər altındakı şirkət işçilərinə nisbətən

or company employees subject to commercial pressure.

daha azad olduqlarından xüsusi bir məsuliyyətə sahibdirlər.

I wrote my book, "Our Final Century," as a scientist,

Mən kitabım "Bizim Son Yüzyılımız" kitabını bir alim

just a general scientist. But there's one respect, I think,

yalnız ümumi bir alim olaraq yazdım. Amma məncə bir şey daha var

in which being a cosmologist offered a special perspective,

o da kozmolog olmanın təmin etdiyi xüsusi bir baxış bucağı

and that's that it offers an awareness of the immense future.

və o uzaq gələcək üçün fərqindəlik təklif edir.

The stupendous time spans of the evolutionary past

Təkamül keçmişin müdhiş zaman dilimləri

are now part of common culture --

indi artıq ortaq mədəniyyətin bir parçası -

outside the American Bible Belt, anyway --

Amerikadakı dini bölgə dəhlizinin xaricində təbii ki -

(Laughter)

(Gülüş)

but most people, even those who are familiar with evolution,

Lakin bir çox insan hətta təkamül düşüncəsinə yaxın olanlar,

aren't mindful that even more time lies ahead.

qarşımızda daha uzun bir zaman olduğu mövzusunda düşüncəli deyillər.

The sun has been shining for four and a half billion years,

Günəş dörd yarım milyard ildir parlayır,

but it'll be another six billion years before its fuel runs out.

lakin istiliyini itirənə qədər bir altı milyard il daha var.

On that schematic picture, a sort of time-lapse picture, we're halfway.

Sxemdik olaraq, vaxtsız bir şəkil içində yarı yoldayıq.

And it'll be another six billion before that happens,

Və yer üzündə hər hansı bir həyat qalmamasına

and any remaining life on Earth is vaporized.

bir digər altı milyard il var.

There's an unthinking tendency to imagine that humans will be there,

Günəş söndüyü zaman insanların hələ orada olacağını sanan

experiencing the sun's demise,

bir düşüncədən məhrum meyl var,

but any life and intelligence that exists then

lakin ondan sonra ortaya çıxacaq hər hansı bir həyat və zəka növü

will be as different from us as we are from bacteria.

bizim bakteriyalardan fərqli olduğumuz qədər bizdən fərqli olacaq.

The unfolding of intelligence and complexity

Zəkanın və kompleksliyi açıqlığa qovuşması üçün hələ qarşımızda

still has immensely far to go, here on Earth and probably far beyond.

böyük bir yol var, burada yer üzündə və ehtimalla çox kənarında.

So we are still at the beginning of the emergence of complexity

Yəni yer üzünün və kənarının karmaşıklığının (anlaşılnasında)

in our Earth and beyond.

hələ başlangıçtayız.

If you represent the Earth's lifetime by a single year,

Əgər yer üzünün həyatını bir tək il olaraq düşünsəniz,

say from January when it was made to December,

deyək Yanvardan intervala qədər,

the 21st-century would be a quarter of a second in June --

21.yüzyıl yalnız İyunun içindəki bir saniyənin dörddə biri olardı -

a tiny fraction of the year.

bir ilin çox kiçik bir parçası.

But even in this concertinaed cosmic perspective,

Amma yenə də bu çox böyük kosmik dünyagörüşündə belə

our century is very, very special,

yüzyılımız çox, çox xüsusi.

the first when humans can change themselves and their home planet.

Ən başda insanlar öz özlərini və öz planetlərini değiştirebilebilirler.

As I should have shown this earlier,

Bunu əslində daha əvvəldən göstermeliydim,

it will not be humans who witness the end point of the sun;

günəşin sonuna şahid olacaq olanlar insanlar olmayacaq,

it will be creatures as different from us as we are from bacteria.

bizdən bakteriyalarla aramızdakı fərq qədər fərqli olan varlıqlar olacaq.

When Einstein died in 1955,

Eynşteyn 1955 'də öldüyündə,

one striking tribute to his global status was this cartoon

çox diqqəti çəkən bir xatırlama

by Herblock in the Washington Post.

Washington Post qəzetində Herblock tərəfindən edilən bu karikatürdü.

The plaque reads, "Albert Einstein lived here."

Tabelada "Albert Eynşteyn burada yaşadı." yazırdı.

And I'd like to end with a vignette, as it were, inspired by this image.

və bu görünüşdən ilhamlanaraq bir qısa hikayeyle bitirmək istəyirəm.

We've been familiar for 40 years with this image:

Bu görünüşə 40 ildir dostuq:

the fragile beauty of land, ocean and clouds,

buludların, okeanın və yer üzünün

contrasted with the sterile moonscape

kövrək gözəlliyiylə birlikdə astronavtların

on which the astronauts left their footprints.

ayaq izlərini buraxdığı bakir ay görünüşü,

But let's suppose some aliens had been watching our pale blue dot

Amma farzedelim ki bəzi xaricilər bizim bulanıq mavi kürəmizi

in the cosmos from afar, not just for 40 years,

kozmozda uzaqdan yalnız 40 ildən bəri deyil,

but for the entire 4.5 billion-year history of our Earth.

yer üzünün 4.5 milyard illik bütün tarixi boyunca seyr olsunlar,

What would they have seen?

Bütün bu böyük müddət içində

Over nearly all that immense time,

nə görür ola bilərdilər?

Earth's appearance would have changed very gradually.

Yer kürəsinin görünüşü çox yavaş şəkildə dəyişir ola bilərdi.

The only abrupt worldwide change

Bütün bu dəyişmə içində ani olaraq dəyişən tək şey

would have been major asteroid impacts or volcanic super-eruptions.

böyük meteorit təsirləri ya da vulkanik super-partlayışlar ola bilərdi.

Apart from those brief traumas, nothing happens suddenly.

Bu cür qısa davamlı zədələrin xaricində heç bir şey ani şəkildə olmaz.

The continental landmasses drifted around.

Kıtasal yer üzü kütlələri ətrafda gəzdilər.

Ice cover waxed and waned.

Buz örtüyü sərtləşərək və azaldı.

Successions of new species emerged, evolved and became extinct.

Yeni növlər müvəffəqiyyətli şəkildə ortaya çıxışlar, evrimleştiler və qaçdılar.

But in just a tiny sliver of the Earth's history,

Fakar Dünya tarixinin yalnız çox kiçik bir hissəsində,

the last one-millionth part, a few thousand years,

son bir milyonuncu hissəsində, bir neçə min ildə,

the patterns of vegetation altered much faster than before.

bitkilərin formaları daha əvvəl olandan daha sürətli şəkildə dəyişdi.

This signaled the start of agriculture.

Bu əkinçiliyin başlanğıcının sinyaliydi.

Change has accelerated as human populations rose.

Dəyişiklik insan popülasyonları böyüdükcə artdı.

Then other things happened even more abruptly.

Sonra digər şeylər daha da sürətli şəkildə meydana gəldi.

Within just 50 years --

Yalnız 50 il içində -

that's one hundredth of one millionth of the Earth's age --

bu Dünyanın yaşının bir milyonda birinin yüzdə biri -

the amount of carbon dioxide in the atmosphere started to rise,

atmosferdəki karbondioksid miqdarı

and ominously fast.

qayğı verici şəkildə artmağa başladı.

The planet became an intense emitter of radio waves --

Planet radio dalğalarını sıx şəkildə əmməyə başladı -

the total output from all TV and cell phones

bütün TV və cib telefonları və radar transmisyonları.

and radar transmissions. And something else happened.

Və bir başqa şey ortaya çıxdı.

Metallic objects -- albeit very small ones, a few tons at most --

Metal obyektlər - çox kiçik olsalar da, ən çox bir neçə ton -

escaped into orbit around the Earth.

Yer kürəsinin ətrafındakı orbitə oturdular.

Some journeyed to the moons and planets.

Bəziləri aylara və planetlərə doğru yola çıxdılar.

A race of advanced extraterrestrials

Dünya xaricindən inkişaf etmiş bir irq uzaqdan

watching our solar system from afar

bizim solar sistemimizi seyr

could confidently predict Earth's final doom in another six billion years.

Dünyanın son dövrünü etibarlı şəkildə bir başqa altı milyard il olaraq belirleyebilirdi.

But could they have predicted this unprecedented spike

Lakin təxmin edebilirlermiydi ki bu əvvəldən kestirilmeyen şey

less than halfway through the Earth's life?

Dünyanın yaşını yarı yarıya azaldın?

These human-induced alterations

Bu insan əsəri değişliklikler

occupying overall less than a millionth of the elapsed lifetime

keçən zamanın milyonda birindən daha bir zamanı əhatə edir

and seemingly occurring with runaway speed?

və görünür ki koşarcasına olur.

If they continued their vigil,

Əgər bunlar böyüməyə davam etsələr,

what might these hypothetical aliens witness

gələcək üz illərdə bu varsayımsal xaricilər

in the next hundred years?

daha nələrə şahidlik edəcəklər?

Will some spasm foreclose Earth's future?

Dünyanın gələcəyini daraltacaklar mı?

Or will the biosphere stabilize?

Ya da biosferə stabilize mi edəcəklər?

Or will some of the metallic objects launched from the Earth

Və ya Dünyadan qalxan metalik obyektlərdən bəziləri

spawn new oases, a post-human life elsewhere?

yeni vahalar mı dölleyecekler, bir yerlərdə insan sonrası həyat mı olacaq?

The science done by the young Einstein will continue

Gənc Eynşteynin elmi mədəniyyətlərimiz

as long as our civilization, but for civilization to survive,

sürdüyü müddətcə davam edəcək. Amma mədəniyyətin

we'll need the wisdom of the old Einstein --

yaşaması üçün yaşlı Eynşteynin müdrikliyine ehtiyacımız olacaq -

humane, global and farseeing.

insancıl, bütüncül və irəli fikirli.

And whatever happens in this uniquely crucial century

Və bu özünə xas xüsusi əsrdə nə olursa olsun

will resonate into the remote future and perhaps far beyond the Earth,

Dünyanın uzaq gələcəyinə və bəlkə də ondan da kənarına,

far beyond the Earth as depicted here.

Burada rəsmi çəkildiyi kimi Dünyanın çox-çox keçmişə təsiri olacaq.

Thank you very much.

Çox təşəkkür edirəm.

(Applause)

(Alqışlar)