How pandemics spread

(music)

Translator: Nyein Chan Ko Ko Reviewer: sann tint

(ဂီတသံ)

(music)

(ဂီတသံ)

We live in an interconnected, an increasingly globalized world.

ကျွန်တော်တို့ဟာ တစ်ယောက်နဲ့တစ်ယောက် ကူးလူးဆက်ဆံနေကြတဲ့ ကမ္ဘာကြီးမှာနေကြတယ်

Thanks to international jet travel,

နိုင်ငံတကာဂျက်လေယာဉ်ခရီးတွေ ကျေးဇူးကြောင့်

people and the diseases they carry

သယ်ဆောင်လာတဲ့ လူတွေနဲ့ ရောဂါတွေဟာ

can be in any city on the planet in a matter of hours.

ကမ္ဘာပေါ်က မည်သည့်မြို့ကြီးကိုမဆို နာရီပိုင်းအတွင်း ရောက်သွားနိုင်တယ်

And once a virus touches down,

ဗိုင်းရပ်စ် မြေပေါ်ရောက်တာနဲ့

sometimes all it takes is one sneeze to spread

လူတွေကြားထဲ ရောဂါပြန့်သွားဖို့ဆို တခါတလေ

the infection throughout the community.

နှာလေးတစ်ချက်ချေလိုက်ဖို့ပဲ လိုတယ်

When humans were hunter-gatherers, roaming the wild savannas,

လူသားတွေဟာ အမဲလိုက်ရှာဖွေစားကြပြီး ခြေဦးတည့်ရသွားကြလို့

we were never in one place long enough,

တနေရာတည်းမှာ ကြာကြာနေလေ့မရှိခဲ့ဘူး

and settlements were not large enough

ရောဂါပိုးတွေဆက်လက် ပြန့်ပွားလောက်အောင်

to sustain the transmission of infectious microbes.

ကြီးကြီးမားမား အခြေချတာမျိုးလည်းမရှိခဲ့ဘူး

But with the advent of the agricultural revolution

လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် ၁၀၀၀၀ လောက်က စိုက်ပျိုးရေး တော်လှန်းရေးတွေ

10,000 years ago, and the arrival of permanent settlements

ဖြစ်လာပြီးတဲ့နောက်၊အရှေ့အလယ်ပိုင်းမှာ အမြဲနေထိုင်မယ့်သူတွေ​ရောက်လာခဲ့ပြီး

in the Middle East, people began living side-by-side with animals,

လူတွေဟာ တိရစ္ဆာန်တွေနဲ့ စတင် ယှဉ်တွဲနေထိုင်လာကြတယ်

facilitating the spread of bacteria and viruses

ဒါက လူတွေနဲ့ ကျွဲနွားတိရိစ္ဆာန်တွေကြားမှာ

between cattle and humans.

ဘက်တီးရီးယားနဲ့ ဗိုင်းရပ်စ်တွေ ပြန့်ပွားဖို့အားပေးနေတာပေါ့

Epidemics and pandemics come in many shapes and forms.

ကမ္ဘာ့ကပ်ရောဂါနဲ့ ဒေသကပ်ရောဂါတွေက ပုံစံမျိုးစုံနဲ့ လာလေ့ရှိတယ်

In 2010, for instance,

ဥပမာ ၂၀၁၀ တုန်းက

a devastating earthquake struck Haiti,

ဟေတီမှာ ပြင်းထန်တဲ့ ငလျင်ကြောင့်

forcing thousands of people into temporary refugee camps.

လူထောင်ပေါင်းများစွာဟာ ယာယီဒုက္ခသည်စခန်းတွေမှာ နေခဲ့ကြရတယ်

Within weeks, the camps had become breeding grounds for cholera,

ရက်သတ္တပတ်အနည်းငယ်တွင်းမှာ စခန်းတွေဟာ ကာလဝမ်းရောဂါ ပေါ်ပေါက်ရာ နေရာဖြစ်လာတော့တယ်

a bacteria spread by contaminated water,

မသန့်ရှင်းတဲ့ရေက ပြန့်တဲ့ ဘက်တီးရီးယားတစ်မျိုးဟာ

triggering a country-wide epidemic.

နိုင်ငံတစ်ဝှမ်း ကပ်ရောဂါဖြစ်စေတော့တယ်

But the most common cause of epidemics are viruses,

ဒါပေမယ့် ကပ်ရောဂါအများစုကတော့ ဗိုင်းရပ်စ်ပိုးက ဖြစ်တာပါ

such as measles, influenza and HIV.

ဝက်သက်၊ တုပ်ကွေး နဲ့ HIV လိုမျိုးပေါ့

And when they go global, we call them pandemics.

သူတို့ကကမ္ဘာကို ပြန့်သွားရင်တော့ ကမ္ဘာ့ကပ်ရောဂါလို့ခေါ်တယ်

Pandemics have occurred throughout human history,

ကမ္ဘာ့ကပ်ရောဂါတွေဟာ လူ့သမိုင်းတစ်လျှောက် ဖြစ်ပေါ်ခဲ့ဖူးပါတယ်

Some have left scars on the tissue and bone of their victims,

အချို့ဆို ကူးစက်ခံရသူတွေရဲ့ အရိုးနဲ့ တစ်သျှုးတွေမှာ ဒဏ်ရာတွေချန်ထားခဲ့တယ်

while evidence for others comes from preserved DNA.

အချို့တွေကတော့ သိမ်းဆည်းထားတဲ့ DNA မှာ သက်သေထင်ကျန်ရစ်တယ်

For instance, scientists have recovered DNA

ဥပမာ သိပ္ပွံပညာရှင်တွေဟာ ရှေးဟောင်းမံမီတွေရဲ့ ရုပ်ကြွင်းတွေကနေ

from the bacteria that transmits tuberculosis

တီဘီရောဂါဖြစ်စေတဲ့ ဘက်တီးရီးယားရဲ့ DNAကို

from the remains of ancient Egyptian mummies.

ပြန်လည်ဖော်ထုတ်နိုင်ခဲ့တယ်

And in 2011,

၂၀၁၁ ခုနှစ်မှာ

scientists investigating a plague pit in the city of London

လန်ဒန်မြို့ရဲ့ ပလိပ်တွင်းကိုလေ့လာနေတဲ့ ပညာရှင်တွေဟာ

were able to reconstruct the genome of Yersinia pestis,

၁၄ရာစုနှစ်တုန်းက Black Deathပလိပ်ရောဂါရဲ့ လက်သည် ဘက်တီးရီးယား

the bacterium responsible for the Black Death of the 14th century.

Yersinia Pestisရဲ့ ဗီဇအစုအဖွဲ့ကို ပြန်လည်တည်ဆောက်နိုင်ခဲ့တယ်

It is thought the plague originated in China

၁၃၄၀ လောက်က တရုတ်ပြည်မှာစဖြစ်ခဲ့တဲ့

in around 1340,

ပလိပ်ရောဂါဟာ

spreading west along the Silk Road,

အနောက်ပိုးလမ်းမကြီးတစ်လျှောက် မွန်ဂိုလီးယားကနေခရိုင်းမီးယားထိ

the caravan route running from Mongolia to the Crimea.

ကာရေဗီယန်လမ်းကြောင်းကနေ ပြန့်နှံ့ခဲ့တယ်လို့ထင်ခဲ့ကြတယ်

In 1347, the plague reached the Mediterranean,

၁၃၄၇ မှာ၊ ပလိပ်က မြေထဲပင်လယ်ကိုရောက်ခဲ့တယ်

and by 1400, it had killed in excess of

၁၄၀၀ခုနှစ် မှာတော့ဒီရောဂါဟာ

34 million Europeans, earning it the title,

ဥရောပလူမျိုး၃၄သန်းကျော်ကိုသတ်ခဲ့ပြီး Great Mortality လို့တောင်

the Great Mortality.

အမည်တွင်ခဲ့တယ်

It was later historians who called it the Black Death.

နောက်တော့ သမိုင်းပညာရှင်တွေက Black Deathလို့ခေါ်ခဲ့ကြတယ်

However, by far the greatest pandemic killer

သို့ပေမယ့် ၊အကြီးမားဆုံး ကမ္ဘာ့ကပ်ရောဂါကြီးကတော့

is influenza.

တုပ်ကွေးပါပဲ

Flu is constantly circulating between the Southern and Northern Hemispheres.

ကမ္ဘာ့တောင်ခြမ်းနဲ့ မြောက်ခြမ်းကြားမှာ တုပ်ကွေးဟာ အဆက်မပြတ်လည်ပတ်နေတယ်

In North America and Europe,

မြောက်အမေရိကနဲ့ ဥရောပမှာ

seasonal flus occur every autumn and winter.

ရာသီတုပ်ကွေးဟာဆောင်းဦးပေါက်နဲ့ ဆောင်းရာသီတိုင်းမှာဖြစ်ပေါ်တယ်

As the majority of children and adults will have been exposed to the virus in previous seasons,

ကလေးနဲ့ လူကြီးအများစုဟာ ပြီးခဲ့တဲ့ရာသီတွေက ဗိုင်းရပ်စ်နဲ့ထိတွေ့ခဲ့ပြီး

these illnesses are usually mild.

သာမာန်ဖျားနာမှုမျိုးပဲဖြစ်လေ့ရှိပါတယ်

However, every 20 to 40 years or so

ဒါပေမယ့် နှစ်ပေါင်း ၂၀ ကနေ ၄၀ ပြည့်တိုင်းမှာ

the virus undergoes a dramatic mutation.

ဗိုင်းရပ်စ်က တဖြည်းဖြည်းဗီဇပြောင်းလာတတ်တယ်

Usually this occurs when a wild flu virus

များသောအားဖြင့် ဒါမျိုးဟာ ကြက်ငှက်ဘဲတွေက

circulating in ducks and farm poultry

တုပ်ကွေးရိုင်းဗိုင်းရပ်စ်နဲ့

meets a pig virus, and they exchange genes.

ဝက်တွေမှာရှိတဲ့ ဗိုင်းရပ်စ်တွေ့ပြီး ဗီဇဖလှယ်ရာကနေ ဖြစ်တယ်

This process is known as antigenic shift

ဒီဖြစ်စဉ်ကို antigenic shift လို့ခေါ်ပြီး

and has occurred throughout human history.

လူ့သမိုင်းမှာ ပေါ်ပေါက်ခဲ့ဖူးပါတယ်

The first recorded pandemic occurred in 1580.

ပထမဆုံးမှတ်တမ်းရှိ ကမ္ဘာ့ကပ်ရောဂါက ၁၅၈၀ ခုမှာဖြစ်ခဲ့တယ်

The 18th and 19th centuries

၁၈၊ ၁၉ရာစုမှာ

saw at least six further pandemics.

နောက်ထပ်ကမ္ဘာ့ကပ်၆မျိုးလောက်မြင်ခဲ့ကြတယ်

In terms of mortality,

သေဆုံးမှုအရဆိုရင်

none can compare with the Great Flu Pandemic of 1918.

၁၉၁၈ က ကမ္ဘာ့တုပ်ကွေးကပ်ကြီးနဲ့တော့ ယှဉ်လို့မရဘူး

The first indication of the pandemic

ပထမဆုံး ကမ္ဘာ့ကပ်ရောဂါ ဟာ နွေဦးပေါက်ကာလတစ်ခုမှဖြစ်ခဲ့တယ်၊

came in the spring, when American troops in northern France

ပြင်သစ်မြောက်ပိုင်းက အမေရိကန်တပ်တွေ

began complaining of chills, headaches and fever.

ချမ်းတုန်၊ခေါင်းကိုက်ပြီး ဖျားတယ်ဆိုတာနဲ့အစပြုခဲ့တယ်

Then, the following September, at a U.S. Army barracks near Boston,

စက်တင်ဘာလရောက်တဲ့အခါ၊ ဘော်စတွန်နားက US စစ်တန်းလျားနားမှာ

soldiers started collapsing on parade,

စစ်သားတွေ တန်းစီနေရင်းက မေ့လဲကျတာမျိုးတွေဖြစ်တယ်

prompting their removal to the camp infirmary.

သူတို့ကို ဖယ်ရှားပြီး တန်းလျားက ဆေးခန်းကို ပို့ရတယ်

As a surgeon there recalled,

အဲဒီမှာ ခွဲစိတ်ဆရာဝန်က ပြန်ပြောခဲ့တာက ဆေးရုံတင်ပြီး

two hours after admission, they had the mahogany spots over the cheekbones

၂နာရီကြာတဲ့အခါ၊ သူတို့ပါးရိုးပေါ်မှာ နီညိုရောင်အစက်လေးတွေပေါ်လာတယ်

and a few hours later

နာရီအနည်းငယ်ထပ်ကြာတော့

you can begin to see the cyanosis extending from their ears

သူတို့နားရွက်တွေကနေ အပြာရောင်သမ်းလာတာမြင်ရတယ်

and spreading all over the face.

မျက်နှာတပြင်လုံးပျံ့လာပြီး

It is only a matter of a few hours then until death comes,

နာရီအနည်းငယ်ကြာတော့ သေဆုံးသွားကြတယ်

and it is simply a struggle for air until they suffocate.

သူတို့အသက်ရှုမကျပ်ခင် လေကိုအငမ်းမရ ရှုနေတာ မြင်ရတယ်

On the S.S. Leviathan,

S.S Leviathan လို့ခေါ်တဲ့

a huge American transport en route to Bordeaux,

Bordeaux ကိုသွားတဲ့ အမေရိကန် သင်္ဘောကြီးပေါ်မှာ

sick men hemorrhaged blood from their noses,

ဖျားနေတဲ့လူတွေမှာ သူတို့နှာခေါင်းတွေက သွေးတွေယိုကြတယ်

turning the decks between their bunks slick with bodily fluids.

အိပ်စင်ကြားထဲမှာရှိတဲ့ ခုံတန်းတွေမှာ ခန္ဓာကိုယ်ထဲကအရည်တွေနဲ့ ရွှဲနေတယ်

Meanwhile, British soldiers returning from northern France on furlough

အဲဒီအချိန်မှာ ၊ပြင်သစ်မြောက်ပိုင်းက ပြန်လာတဲ့ ဗြိတန် စစ်သားတွေက

introduced the flu to Dover and other Channel ports,

တုပ်ကွေးကို ဒိုဗာမြို့နဲ့အခြား ပင်လယ်ဝမြို့တွေကို ကူးစက်စေတယ်

from where the virus was carried by rail to London.

အဲဒီကနေ ရထားက ဗိုင်းရပ်စ်ကို လန်ဒန်ကိုသယ်သွားတယ်

By the time the pandemic had run its course

ကမ္ဘာ့ကပ်ရောဂါကြီး က ဆက်လက်ပြန့်ပွားနေရာက

in April 1919,

၁၉၁၉ ဧပြီလရောက်တော့

an estimated 675,000 Americans

အမေရိကန် ၆၇၅,၀၀၀ခန့်နဲ့

and 230,000 Britons were dead.

၂၃၀,၀၀၀ ဗြိတန်လူမျိုးတွေဟာ သေဆုံးခဲ့ပြီ

In India alone, some 10 million were killed,

အိန္ဒိယတစ်ခုထဲမှာကိုပဲ ၁၀သန်းလောက် သေဆုံးခဲ့တယ်

and worldwide the death toll was an astonishing 50 million.

တစ်ကမ္ဘာလုံးမှာဆို သန်း၅၀ လောက် အထိ အသေအပြောက်ရှိခဲ့တယ်

But that was then.

ဒါတွေက ပြီးခဲ့ပါပြီ

Today, planes can transport viruses

ယနေ့တော့၊ လေယာဉ်တွေက ဗိုင်းရပ်စ်ကို

to any country on the globe

ကမ္ဘာပေါ်က မည်သည့်နိုင်ငံကိုမဆို

in a fraction of the time it took in 1918.

၁၉၁၈ တုန်းကထက် ပို မြန်မြန်ပို့ပေးနိုင်တယ်

In February 2003, for instance,

ဥပမာ-၂၀၀၃ ဖေဖော်ဝါရီမှာ၊

a Chinese doctor arrived at the Metropole Hotel in Hong Kong

ဟောင်ကောင် Metropole ကိုရောက်လာတဲ့ တရုတ်ဆရာဝန်တစ်ယောက်ဟာ

feeling unwell.

နေမကောင်းဖြစ်နေခဲ့တယ်

Unknown to him, he was harboring a new animal-origin virus called SARS,

သူ မသိတာက၊ SARS လို့ခေါ်တဲ့ တိရစ္ဆာန်က ဗိုင်းရပ်စ်တစ်မျိုး သူ့မှာရှိနေတယ်ဆိုတာပဲ

short for Severe Acute Respiratory Syndrome.

Severe Acute Respiratory Syndrome ရဲ့ အတိုကောက်ပေါ့

Within 24 hours of checking into Room 913,

အခန်း ၉၁၃ မှာ ဝင်ရောက်ပြီး ၂၄နာရီအတွင်းမှာပဲ

sixteen other guests had been infected,

အခြားဧည့်သည် ၁၆ယောက်ကိုကူးစက်ပြီးသွားပြီ

and over the following days five boarded planes to overseas destinations,

နောက်ရောက်တွေကျတော့ နိုင်ငံခြားကိုထွက်တဲ့ လေယာဉ် ၅စီးဟာ

spreading the virus to Vietnam, Singapore and Canada.

ဗိုင်းရပ်စ်ကို ဗီယက်နန်၊စင်ကာပူနဲ့ ကနေဒါတို့ကို ဖြန့်ပေးပြီးသွားပြီ

Flights between Hong Kong, Toronto and other international cities were quickly grounded

ဟောင်ကောင်ကနေ တိုရန်တိုနဲ့အခြားနိုင်ငံတကာ ခရီးစဉ်တွေကို မြန်မြန်ပဲ ရပ်ဆိုင်းလိုက်တယ်

and thanks to other emergency measures,

အရေးပေါ်လုပ်ဆောင်ချက်တွေရဲ့ ကျေးဇူးကြောင့်

a pandemic was averted.

ကမ္ဘာ့ကပ်ကို ရှောင်လွှဲနိုင်ခဲ့တယ်

By the time the outbreak was over four months later,

လေးလအကြာ ရောဂါဖြစ်ပွားမှု ပြီးသွားတဲ့နောက်တော့

SARS had infected 29 countries worldwide

ဆားစ် က ကမ္ဘာ့နိုင်ငံ ၂၉ ခုကို ကူးစက်ပြီး လူ၁၀၀၀ကျော်ကို

and more than 1,000 people were dead.

အသက်ဆုံးရှုံးစေခဲ့တယ်

For all that the virus was rapidly contained, however,

ဗိုင်းရပ်စ်ကို မြန်မြန်ဆန်ဆန် ထိန်းချုပ်နိုင်လိုက်ပေမယ့်၊

there was little that could be done about the alarming news reports

တီဗီသတင်းတွေနဲ့ အင်တာနက်ကနေ သယ်ဆောင်လာတဲ့

carried by cable news channels and the Internet.

သတိပေးချက်တွေကိုတော့ ဘာမှ မလုပ်နိုင်ခဲ့ဘူး

As bloggers added to the hysteria

ဘလော့ဂါတွေက အခြေအမြစ်မရှိ ပေါက်ကရလျှောက်ပြောတာက

by spreading unfounded conspiracy theories,

အကြောက်လွန်မှုတွေကို ပိုတိုးစေခဲ့တယ်

tourism in Hong Kong and other affected cities ground to a halt,

ဟောင်ကောင်နဲ့ မြို့ကြီးများက ခရီးသွားလုပ်ငန်းတွေရပ်တန့်ကုန်ပြီး

costing businesses more than 10 billion U.S. dollars.

US ဒေါ်လာ သန်း တစ်သောင်းဖိုးလောက် စီးပွားရေးထိခိုက်ခဲ့တယ်

One business, however, did very well.

စီးပွားရေးတစ်ခုပဲ အရမ်းအလုပ်ဖြစ်ခဲ့တယ်

Above all, SARS was a reminder that pandemics have always been associated with panic.

ဆားစ်က ကမ္ဘာ့ကပ်တွေဟာအကြောက်လွန်တာနဲ့ အမြဲဆက်စပ်နေတယ်ဆိုတာကို သတိပေးနေပါတယ်

If history teaches us anything,

သမိုင်းကသာကျွန်တော်တို့ကို သင်ပေးမယ်ဆိုရင်

it's that while pandemics may start small,

ကမ္ဘာ့ကပ်ဆိုတာ သေးငယ်နေရင်တောင်

their impacts can be as dramatic as wars and natural disasters.

သူတို့ရဲ့က စစ်ပွဲတွေ၊သဘာဝဘေးအန္တရာယ်တွေ လောက်အထိ ပြင်းထန်နိုင်တယ်

The difference today

မတူတာကတော့ ယနေ့ခေတ်

is that science gives us the ability to detect pandemics

သိပ္ပံပညာဟာ ကျနော်တို့ကို ကမ္ဘာ့ကပ်ရောဂါတွေ

right at the very beginning

စဖြစ်ဖြစ်ချင်းမှာကိုပဲ ချက်ချင်းသိနိုင်တဲ့ အစွမ်းကိုပေးထားတယ်

and to take action to mitigate their impacts

ရောဂါ အမျာကြီးမပြန့်သွားခင်မှာ သူတို့ရဲ့သက်ရောက်မှုကို

before they spread too widely.

လျော့သွားအောင် အရေးယူဆောင်ရွက်ဖို့ပေါ့

(music)

(ဂီတသံ)