How pandemics spread

(music)

Translator: Ho Ha Reviewer: Vi Phan

(nhạc)

(music)

(nhạc)

We live in an interconnected, an increasingly globalized world.

Chúng ta sống trong một thế giới toàn cầu hoá nhanh và liên kết với nhau.

Thanks to international jet travel,

Nhờ những chuyến bay quốc tế,

people and the diseases they carry

con người và bệnh tật mà họ mang

can be in any city on the planet in a matter of hours.

có thể ở bất kỳ thành phố nào trên hành tinh chỉ trong vài giờ.

And once a virus touches down,

và một khi một con vi-rút đáp xuống,

sometimes all it takes is one sneeze to spread

đôi khi chỉ cần 1 cú hắc hơi

the infection throughout the community.

để lan rộng sự nhiễm khuẩn ra cộng đồng.

Khi con người ở thời kỳ nguyên thuỷ, lang thang trong vùng Xa-Van hoang dã,

When humans were hunter-gatherers, roaming the wild savannas,

we were never in one place long enough,

chúng ta chưa bao giờ ở đủ lâu một chỗ,

and settlements were not large enough

và nơi trú ẩn không đủ lớn

to sustain the transmission of infectious microbes.

để ngăn cản sự lây lan của các vi sinh vật truyền nhiễm.

But with the advent of the agricultural revolution

Với sự xuất hiện của cách mạng nông nghiệp

10,000 years ago, and the arrival of permanent settlements

cách đây 10.000 năm, và sự xuất hiện của chỗ trú ẩn cố định

in the Middle East, people began living side-by-side with animals,

ở Trung Đông, nhiều người bắt đầu sống cạnh động vật,

facilitating the spread of bacteria and viruses

làm thuận tiện cho việc lây lan vi khuẩn và vi rút

between cattle and humans.

giữa trâu bò và con người.

Epidemics and pandemics come in many shapes and forms.

Dịch và đại dịch xuất hiện dưới nhiều dạng và nhiều hình thức.

In 2010, for instance,

Ví dụ như măm 2010,

a devastating earthquake struck Haiti,

trận động đất tàn khốc đã tàn phá Haiti,

forcing thousands of people into temporary refugee camps.

buộc hàng ngàn người phải vào các trại tị nạn tạm bợ.

Within weeks, the camps had become breeding grounds for cholera,

Trong nhiều tuần, các trại tị nạn đã trở thành mảnh đất béo bở cho vi khuẩn tả,

a bacteria spread by contaminated water,

một loại vi khuẩn lây lan qua nước nhiễm bẩn,

triggering a country-wide epidemic.

gây nên trận dịchkhắp cả nước.

But the most common cause of epidemics are viruses,

Nhưng nguyên nhân thường gặp nhất của các trận dịch là vi rút

such as measles, influenza and HIV.

như sởi, cúm và HIV.

And when they go global, we call them pandemics.

Khi chúng lan tràn khắp toàn cầu, ta gọi đó là đại dịch.

Pandemics have occurred throughout human history,

Đại dịch xảy ra xuyên suốt lịch sử của loài người,

Some have left scars on the tissue and bone of their victims,

Một số để lại các vết sẹo trên mô cơ thể và xương của các nạn nhân,

while evidence for others comes from preserved DNA.

trong khi chứng cứ về bệnh dịch khác lại đến từ ADN được bảo tồn.

For instance, scientists have recovered DNA

Ví dụ, các nhà khoa học đã phục hồi ADN

from the bacteria that transmits tuberculosis

từ vi khuẩn lây truyền bệnh lao

from the remains of ancient Egyptian mummies.

từ các di cảo của xác ướp Ai cập cổ đại.

And in 2011,

Và năm 2011,

scientists investigating a plague pit in the city of London

các nhà khoa học đã khảo sát hố chôn dịch hạch ở London

were able to reconstruct the genome of Yersinia pestis,

có thể dựng lại bộ gen củavi khuẩn Yersinia pestis,

the bacterium responsible for the Black Death of the 14th century.

vi khuẩn gây ra Cái chết đen vào thế kỷ 14

It is thought the plague originated in China

Dịch hạch được cho là có nguồn gốc từ Trung Quốc

in around 1340,

khoảng năm 1340,

spreading west along the Silk Road,

lây lan về hướng tây dọc theo Con đường Tơ lụa,

the caravan route running from Mongolia to the Crimea.

tuyến đường bộ chạy từ Mông cổ đến Crimea.

In 1347, the plague reached the Mediterranean,

năm 1347, dịch hạch đã lan đến Địa Trung Hải,

and by 1400, it had killed in excess of

khoảng năm 1400, dịch hạch đã giết hơn

34 million Europeans, earning it the title,

34 triệu người Châu Âu, đưa nó đến một cái tên,

the Great Mortality.

Cái chết Khủng khiếp.

It was later historians who called it the Black Death.

Các sử gia sau này gọi đó là Cái chết Đen.

However, by far the greatest pandemic killer

Tuy nhiên, đại dịch giết người lớn nhất

is influenza.

là cúm.

Flu is constantly circulating between the Southern and Northern Hemispheres.

Cảm cúm luân chuyển cố định giữa bán Cầu Nam và Bắc.

In North America and Europe,

Ở Bắc Mỹ và Châu Âu,

seasonal flus occur every autumn and winter.

Các đợt cúm theo mùa xảy ra vào mỗi mùa thu và mùa đông.

As the majority of children and adults will have been exposed to the virus in previous seasons,

Khi đa số trẻ em và người lớn phơi nhiễm với vi rút trong các mùa trước,

these illnesses are usually mild.

Những cơn bệnh này thường nhẹ.

However, every 20 to 40 years or so

Tuy nhiên, cứ mỗi 20 đến 40 năm hoặc cỡ đó

the virus undergoes a dramatic mutation.

các con vi rút trải qua quá trình đột biến lớn.

Usually this occurs when a wild flu virus

Điều này thường xảy ra khi vi rút gây cúm nhẹ

circulating in ducks and farm poultry

lây lan giữa vịt và gia cầm trang trại

meets a pig virus, and they exchange genes.

gặp vi rút của lợn, và chúng trao đổi gen.

This process is known as antigenic shift

Quá trình này được biết như là sự hoán chuyển sinh kháng

and has occurred throughout human history.

và đã xảy ra xuyên suốt lịch sử con người.

The first recorded pandemic occurred in 1580.

Đại dịch đầu tiên được ghi lại xảy ra năm 1580.

The 18th and 19th centuries

Thế kỷ thứ 18 và 19

saw at least six further pandemics.

đã chứng kiến thêm ít nhất sáu đại dịch.

In terms of mortality,

Trong thời kỳ chết chóc,

none can compare with the Great Flu Pandemic of 1918.

không gì có thể so sánh với Đại dịch Cúm Khủng khiếp của năm 1918.

The first indication of the pandemic

Dấu hiệu đầu tiên của đại dịch

came in the spring, when American troops in northern France

xuất hiện vào mùa xuân, khi quân đội Mỹ ở miền bắc nước Pháp

began complaining of chills, headaches and fever.

bắt đầu than ớn lạnh, đau đầu và sốt.

Then, the following September, at a U.S. Army barracks near Boston,

Tháng 9 sau đó, ở các trại Quân đội Hoa kỳ gần Boston,

soldiers started collapsing on parade,

binh lính bắt đầu suy sụp hàng loạt,

prompting their removal to the camp infirmary.

khiến họ phải chuyển đến bệnh xá quân y.

As a surgeon there recalled,

Một bác sĩ quân y ở đó nhớ lại,

two hours after admission, they had the mahogany spots over the cheekbones

hai giờ sau khi nhập viện, họ có các nốt màu hồng trên gò má

and a few hours later

vài giờ sau đó

you can begin to see the cyanosis extending from their ears

bạn có thể thấy mảng xanh tím lan rộng từ tai họ

and spreading all over the face.

và lan khắp cả mặt.

It is only a matter of a few hours then until death comes,

Nó chỉ xuất hiện vài giờ trước khi chết,

and it is simply a struggle for air until they suffocate.

đơn giản đó chỉ là cuộc vật lộn dành không khí cho đến khi họ ngạt thở.

On the S.S. Leviathan,

Trên chuyến tàu S.S. Leviathan,

a huge American transport en route to Bordeaux,

một tàu vận tải Mỹ lớn trên đường đến Bordeaux,

sick men hemorrhaged blood from their noses,

những người đàn ông ốm yếu bị chảy máu mũi,

turning the decks between their bunks slick with bodily fluids.

vật vã trên boong tàu giữa giường nằm ướt đầy dịch thể của họ.

Meanwhile, British soldiers returning from northern France on furlough

Trong khi đó, lính Anh từ miền Bắc nước Pháp trở về trong kỳ nghỉ phép

introduced the flu to Dover and other Channel ports,

đã đem bệnh cúm đến Dover và các cảng Channel khác,

từ nơi mà vi rút được tàu hoả đi London mang đến.

from where the virus was carried by rail to London.

By the time the pandemic had run its course

trước khi đại dịch kết thúc

in April 1919,

vào tháng tư năm 1919,

an estimated 675,000 Americans

ước tính 675.000 người Mỹ

and 230,000 Britons were dead.

và 230.000 người Anh đã chết.

In India alone, some 10 million were killed,

chỉ riêng Ấn độ, gần 10 triệu người chết,

and worldwide the death toll was an astonishing 50 million.

số người chết toàn thế giới là con số chấn động 50 triệu.

Nhưng đó đã là quá khứ.

But that was then.

Today, planes can transport viruses

Ngày nay, máy bay có thể vận chuyển vi rút

to any country on the globe

đến bất kỳ nước nào trên địa cầu

in a fraction of the time it took in 1918.

trong một thời gian ngắn so với năm 1918.

In February 2003, for instance,

Tháng 2 năm 2003, ví dụ,

a Chinese doctor arrived at the Metropole Hotel in Hong Kong

một bác sĩ Trung Quốc đã đến Khách sạn Metropole Hồng Kông

feeling unwell.

cảm thấy không khoẻ.

Unknown to him, he was harboring a new animal-origin virus called SARS,

Không ai biết, ông ta mang một loại vi rút mới có nguồn gốc động vật

short for Severe Acute Respiratory Syndrome.

được gọi là SARS, tên tắt của Hội chứng Hô hấp Cấp tính Nặng.

trong vòng 24 giờ khi nhận phòng 913,

Within 24 hours of checking into Room 913,

mười sáu người khách khác đã bị lây nhiễm,

sixteen other guests had been infected,

những ngày tiếp theo năm máy bay đã đáp xuống các điểm đến hải ngoại,

and over the following days five boarded planes to overseas destinations,

spreading the virus to Vietnam, Singapore and Canada.

lây lan vi rút cho Việt Nam, Singapore và Canada.

Flights between Hong Kong, Toronto and other international cities were quickly grounded

Các chuyến bay giữa Hồng Kông, Toronto và các thành phố quốc tế khác

and thanks to other emergency measures,

đã nhanh chóng bị ngăn chặn nhờ các biện pháp khẩn cấp khác,

a pandemic was averted.

đại dịch đã được đẩy lùi.

By the time the outbreak was over four months later,

trước khi bùng nổ trên 4 tháng sau đó,

SARS had infected 29 countries worldwide

SARS đã lây nhiễm 29 nước trên thế giới

and more than 1,000 people were dead.

hơn 1.000 người chết.

For all that the virus was rapidly contained, however,

Cuối cùng vi rút đã nhanh chóng được ngăn chặn, tuy nhiên,

there was little that could be done about the alarming news reports

Những báo cáo tin tức cảnh báo khó có thể thực hiện bởi

carried by cable news channels and the Internet.

các kênh truyền hình và internet.

As bloggers added to the hysteria

Vì các blogger bồi thêm vào cơn hoảng loạn

by spreading unfounded conspiracy theories,

bằng cách lan truyền các thuyết vô căn cứ,

tourism in Hong Kong and other affected cities ground to a halt,

du lịch ở Hồng Kông và các thành phố bị ảnh hưởng buộc phải tạm dừng,

costing businesses more than 10 billion U.S. dollars.

tổn thất kinh doanh hơn 10 tỉ đô la Mỹ.

One business, however, did very well.

Tuy nhiên, có một ngành kinh doanh, làm ăn rất tốt.

Above all, SARS was a reminder that pandemics have always been associated with panic.

Trên hết, SARS là một lời nhắc nhở rằng đại dịch luôn đi liền với cơn hoảng hoạn.

If history teaches us anything,

Nếu lịch sử dạy chúng ta điều gì,

it's that while pandemics may start small,

thì đó là đại dịch có thể khởi đầu ở quy mô nhỏ,

their impacts can be as dramatic as wars and natural disasters.

ảnh hưởng của chúng có thể là thảm hoạ như chiến tranh hoặc thiên tai.

The difference today

Ngày nay, sự khác nhau

is that science gives us the ability to detect pandemics

là khoa học cho chúng ta khả năng để phát hiện các đại dịch

right at the very beginning

ngay từ rất sớm

and to take action to mitigate their impacts

để tiến hành hành động giảm nhẹ sức ảnh hưởng của chúng

trước khi chúng lây lan quá rộng.

before they spread too widely.

(nhạc)

(music)