Three ways the universe could end - Venus Keus

Translator: Daban Q Jaff Reviewer: Razaw Bor

We know about our universe’s past:

ئێمە دەربارەی ڕابردوی گەردوونەوە دەزانین کە

the Big Bang theory predicts that all matter, time, and space

بیرۆکەی تەقینەوە گەورەکە پێی وایە کە مادە، کات و بۆشایی

began in an incredibly tiny, compact state about 14 billion years ago.

لە تەنێکی بچووک و چڕی زۆرەوە ١٤ ملیار ساڵ پێش ئەمڕۆ دروست بوە.

And we know about the present:

دەربارەی ئەمڕۆی گەردوونیش:

scientists’ observations of the movement of galaxies

زاناکان لە ڕێگەی چاودێریکردنی گەلەئەستێرەکانەوە

tell us that the universe is expanding at an accelerated rate.

پێمان دەڵێن کە گەردوون بە خێراییەکی دیاریکراو فراوان دەبێت.

But what about the future?

بەڵام دەربارەی داهاتوو چی؟

Do we know how our universe is going to end?

ئایا دەزانین گەردوون کەی کۆتایی دێت؟

Cosmologists have three possible answers for this question,

ئەستێرەناسەکان سێ وەڵامیان بۆ ئەم پرسیارە هەیە،

called the Big Freeze,

ناویان ناوە بەستانە گەورەکە،

the Big Rip and the Big Crunch.

تێکشاکانی گەورکە و بەیەکداچوونەوە گەورکە.

To understand these three scenarios,

بۆ تەگەشتن لەم سێ ئەگەرە،

imagine two objects representing galaxies.

وێنایی دوو شت بکە وەک دوو گەلە ئەستێرە.

A short, tight rubber band is holding them together—

کە بەستەرێکی لاستیکی تەنک بەیەکەوەیان دەبەستێتەوە

that’s the attractive force of gravity.

کە نوێنەرایەتی هێزی کێشکردن دەکات.

Meanwhile, two hooks are pulling them apart—

دوو هێزیتر لێکیان دوور دەخاتەوە.

that’s the repulsive force expanding the universe.

ئەمەش نوێنەرایەتی هێزی فراوانبوونی گەردوونە.

Copy this system over and over again,

ئەم کارە دووبارە و سێبارە دەبێتەوە،

and you have something approximating the real universe.

لە ئاستێکی گەوری وەک گەردوون.

The outcome of the battle between these two opposing forces

بەرئەنجامی ئەم هێزانە

determines how the end of the universe will play out.

بۆمان ڕوون دەکەنەوە کە کۆتایی گەردوون چۆن دەبێت.

The Big Freeze scenario is what happens if the force pulling the objects apart

سیناریۆی بەستانی گەورە ڕوودەدات کاتێک هێزی فراوان بوونی گەردوون ئەوەندە

is just strong enough to stretch the rubber band until it loses its elasticity.

بەهێزە کە دەتوانێت بەستەرە لاستیکیەکە تێک بشکێنێت و هێزەکەی لە ناو ببات.

The expansion wouldn’t be able to accelerate anymore,

خێرایی فراوانبوونی گەردوون دەوەستێت

but the universe would keep getting bigger.

بەڵام گەردوون زیاتر فراوان دەبێت.

Clusters of galaxies would separate.

گەلەئەستێرەکان شی دەبنەوە.

The objects within the galaxies–

هەسارەکانی ناو گەلە ئەستێرەکان

suns, planets, and solar systems

خۆر، هەسارە و سیستەمی خۆری

would move away from each other,

لەیەکتر دەترازێن

until galaxies dissolved into lonely objects

تا گەلەئەستێرەکان بۆ تەنی سەربەخۆ شیدەبنەوە

floating separately in the vast space.

بەناو بۆشایی گەردوون بەتەنها دەسوڕێنەوە.

The light they emit would be redshifted to long wavelengths

ئەو ڕووناکییەی کە دەریدەدەن ڕەنگی سورباو و شەپۆڵەکانی درێژتر دەبێت.

with very low, faint energies,

بەڵام هێزیان کەم دەبێت

and the gas emanating from them would be too thin to create new stars.

چڕی گازەکانیش کەم دەبێت و ناتوانن ئەستێرە دروست بکەن.

The universe would become darker and colder,

گەردوون تاریکتر و ساردتر دەبێت.

approaching a frozen state

تا دەگاتە ڕادەی بەستن.

also known as the Big Chill,

کە بە بەستانە گەورەکە یان بە .

or the Heat Death of the Universe.

مردنی گەرمی گەردوون ناسراوە.

But what if the repulsive force is so strong

بەڵام ئەگەر ئەم هێزانە بەهێزی مانەوە چی ڕوودەدات

that it stretches the rubber band past its elastic limit,

گەر بتوانێت هێزی لاستیکی بەستەرەکە تێکبشکێنێت

and actually tears it?

و لەناوی ببات؟

If the expansion of the universe continues to accelerate,

ئەگەر فراوانبوونی گەردوون بەردەوام بێت

it will eventually overcome not only the gravitational force –

لە کۆتایدا نەک بە تەنها بەسەر هێزی کێش کردن،

tearing apart galaxies and solar systems–

تێکشکانی گەلەئەستێرە و سیستەمە خۆرییەکان،

but also the electromagnetic, weak, and strong nuclear forces

بەڵکو بەسەر هێزی ئەلیکترۆماگنەتیک و کارلێکی ناوەکیش زاڵ دەبێت

which hold atoms and nuclei together.

کە ئەتۆم و ناوکی خانەکان بەیەکەوە دەبەستێتەوە.

As a result,

لە ئەنجامدا،

the matter that makes up stars breaks into tiny pieces.

ئەو مادانەی کە خۆر پێکدەهێنن بۆ پێکهاتەی بچووک تێکدەشکێن.

Even atoms and subatomic particles will be destroyed.

تەنانەت ئەتۆم و گەردیلەکانیش تێکدەشکێن.

That’s the Big Rip.

ئەمە تێکشکانی گەورەیە.

What about the third scenario,

سەبارەت بە سیناریۆی سێهەم

where the rubber band wins out?

بەستەرە لاستیکیەکە سەردەکەوێت؟

That corresponds to a possible future

کە لەوانەیە لە داهاتوو ڕووبدات

in which the force of gravity brings the universe’s expansion to a halt—

کە هێزی کێشکردن هێزی فراوانبوونی گەردوون ڕادەگرێت

and then reverses it.

و پێچەوانەی دەکاتەوە.

Galaxies would start rushing towards each other,

گەلەئەستێرەکان بەرەو یەکتر دەکشێن

and as they clumped together

بەر یەکتر دەکەون

their gravitational pull would get even stronger.

و هێزی کێشکردنی ناوەکیان گەورەتر دەبێت.

Stars too would hurtle together and collide.

خۆرەکانیش بەرەو یەکتر دەچن و بەخێرایی بەریەک دەکەون.

Temperatures would rise as space would get tighter and tighter.

پلەی گەرما بەرز دەبێتەوە و بۆشایی گەردوون کەمتر دەبێتەوە.

The size of the universe would plummet

قەبارەی گەردوون بچووک دەبێتەوە

until everything compressed into such a small space

تاوەکو هەموو تەنەکانی گەردوون بۆ یەک خاڵی بچووک بچووک دەبێتەوە

that even atoms and subatomic particles would have to crunch together.

کە ئەتۆم و گەردیلەکان دەبێتە بچنەوە ناو یەک.

The result would be an incredibly dense, hot, compact universe —

لە ئەنجامدا تەنێکی چڕی بێشومار، گەرم و بەیەکداچوو بەرهەم دێت

a lot like the state that preceded the Big Bang.

هەروەک ئەو تەنەی کە بویتە هۆکاری تەقینەوە گەورەکە.

This is the Big Crunch.

ئەمە بیرۆکەی بەیەکداچوونەوەیە.

Could this tiny point of matter explode in another Big Bang?

ئایا دەکرێت خاڵێکی بچووک بتەقێتەوە و تەقینەوەیەکی گەورەیتر دروست بکات؟

Could the universe expand and contract over and over again,

ئایا گەردوون زیاتر و زیاتر دەکشێت

repeating its entire history?

و مێژووی خۆی دووبارە دەکاتەوە؟

The theory describing such a universe is known as the Big Bounce.

ئەو بیرۆکەی کە باوەڕی بەم قسەیە هەیە پێی دەوترێت بازدانی گەورە.

In fact, there’s no way to tell how many bounces could’ve already happened—

هیچ ڕێگەیەک نییە تا بزانین تا ئێستا چەند بازدانی گەورە ڕوویداوە

or how many might happen in the future.

یان لە داهاتوو چەندیتر ڕوودەدات.

Each bounce would wipe away any record of the universe’s previous history.

هەر بازدانێکی گەورە مێژووی بازدانی پێش خۆی لەناو دەبات.

Which one of those scenarios will be the real one?

کامە لەم سیناریۆیانە لە داهاتوو ڕوودەدەن؟

The answer depends on the exact shape of the universe,

وەڵامەکە بەندە بە شێوەی گەردوون

the amount of dark energy it holds,

بڕی تەنی ڕەشی گەردوون

and changes in its expansion rate.

و ڕێژەی فراونبوونی گەردوون.

As of now, our observations suggest that we’re heading for a Big Freeze.

لێکۆڵینەوەکانی ئێستامان پێمان دەڵێن ئێمە بەرەو بەستانە گەورەکە هەنگاو دەنێن.

But the good news is that we’ve probably got about 10 to the 100th power years

بەڵام هەواڵە خۆشەکە ئەوەیە ئێمە نزیکەی هەزاران ساڵ

before the chill sets in —

لەم ڕووداوە دوورین.

so don’t start stocking up on mittens just yet.

بۆیە نینۆکەکانتان مەقرتێنن.