What can you learn from ancient skeletons? - Farnaz Khatibi

Translator: saba gushad Reviewer: Daban Q Jaff

Between 2008 and 2012,

لە نێوان ٢٠٠٨ و ٢٠١٢ دا،

archeologists excavated the rubble of an ancient hospital in England.

شوێنەوارناسان پاشماوەی نەخۆشخانەیەکی کۆنیان لە ئینگێلتەرا هەڵکەند.

In the process, they uncovered a number of skeletons.

لەوێدا، چەند ئێسکە پەیکەرێکیان دۆزیەوە.

One in particular belonged to a wealthy male

دانەیەکیان تایبەت بوو بە نێرێکی دەوڵەمەند

who lived in the 11th or 12th century

کە لە سەدەی یانزە و دوانزە ژیا بوو

and died of leprosy between the ages of 18 and 25.

بە نەخۆشی گەڕ و گولی مردوە لە نێوان تەمەنی ١٨ بۆ ٢٥ ساڵیدا.

How do we know all this?

چۆن هەموو ئەمانە دەزانین؟

Simply by examining some old, soil-caked bones?

تەنها بە لێکۆڵینەوە کردن لە سەر ئێسکی کۆن؟

Even centuries after death,

چەند سەدەیەک دوای مردنیش،

skeletons carry unique features that tell us about their identities.

ئێسکەپەیکەر تایبەتمەندی هەیە کە پێمان دەڵێت ناسناوی کەسەکە کێ بووە.

And using modern tools and techniques, we can read those features as clues.

بە بەکارهێنانی شێوازی نوێ، دەتوانین ئەم تایبەتمەندیانە بدۆزینەوە.

This is a branch of science known as biological anthropology.

ئەمە لقێکە لە زانست کە بە زانستی ژیانی مرۆڤزانی ناسراوە.

It allows researchers to piece together details about ancient individuals

کە بەهۆیەوە دەتوانین لە ئێسکە پەیکەری دێرین تێبگەین و خاسیەتەکانی بزانین

and identify historical events that affected whole populations.

هەروەها ڕووداوی گەورە کە کاریگەری لەسەر هەموو مرۆڤایەتی هەبووە، دیاری بکەین.

When researchers uncover a skeleton,

کاتێک زانایان ئێسکە پەیکەرێک دەدۆزنەوە،

some of the first clues they gather, like age and gender,

خاسیەتە سەرەتاییەکان وەکو، تەمەن و ڕەگەز،

lie in its morphology,

بە پێی شێوەکەی دەزانرێت،

which is the structure, appearance, and size of a skeleton.

کە بوونیاد و ڕووکەش و قەبارەکەی دەگرێتەوە.

Bones, like the clavicle, stop growing at age 25,

ئێسکی سەر سینگ دوای تەمەنی ٢٥ ساڵی گەشە ناکات،

so a skeleton with a clavicle that hasn't fully formed

بۆیە ئێسکەپەیکەرێک کە ئەو ئێسکەی گەشەی نەکردووە بە تەواوی

must be younger than that.

دەبێت لە ٢٥ ساڵ گەنجتر بێت.

Similarly, the plates in the cranium can continue fusing up to age 40,

هەروەها دەپی کەلەی سەر تاکوو تەمەنی ٤٠ ساڵی گەشە دەکات،

and sometimes beyond.

هەندێک جار زیاتریش.

By combining these with some microscopic skeletal clues,

ئەمانە لەگەڵ چەند خاسیەتێکی وردیلە،

physical anthropologists can estimate an approximate age of death.

مرۆڤزانان دەتوانن تەمەنی مردن دیاری بکەن.

Meanwhile, pelvic bones reveal gender.

هەروەها ئێسکەکانی لەگەنە ڕەگەز دیاری دەکات.

Biologically, female pelvises are wider, allowing women to give birth,

لە ڕووی ژیانیەوە، لەگەنەی مێ فراوانترە، بۆ ڕێگەدان بە منداڵ بوون،

where as males are narrower.

بەڵام نێر تەسکترە.

Bones also betray the signs of ancient disease.

هەروەها ئێسک نیشانەیە بۆ نەخۆشی دێرێن.

Disorders like anemia leave their traces on the bones.

نەخۆشی وەک کەمخوێنی کاریگەری لەسەر ئیسک دەبێت.

And the condition of teeth can reveal clues

بارودۆخی ددانیش نیشانەیە بۆ

to factors like diet and malnutrition,

بەدخۆراکی و خواردنی دیاریکراو،

which sometimes correlate with wealth or poverty.

کە هەندێک جار پەیوەندی بە هەژاری یان دەوڵەمەندیەوە هەیە.

A protein called collagen can give us even more profound details.

پڕۆتینێکی وەکو کۆلاجین وردەکاری تریشمان بۆ دەردەخات.

The air we breathe,

ئەو هەوایەی هەڵی دەمژین،

water we drink,

ئەو ئاوەی دەیخۆینەوە،

and food we eat

ئەو خواردنەی دەیخۆین

leaves permanent traces in our bones and teeth

کاریگەری هەتاهەتایی دەبێت لەسەر ئێسک و ددانمان

in the form of chemical compounds.

لە شێوەی ئاوێتەی کیمیایی.

These compounds contain measurable quantities called isotopes.

لەم ئاوێتانە ڕێژەی دیاریکراوی زڕتوخمی تێدایە.

Stable isotopes in bone collagen and tooth enamel varies among mammals

زڕتوخمی جێگیر لەکۆلاجینی ئێسک و ئێنامێڵی ددان جیاوازە

dependent on where they lived and what they ate.

بە پێی ئەو شوێنەی لێی دەژیان و چییان دەخوارد.

So by analyzing these isotopes,

کەواتە لێکۆڵینەوەی ئەم زڕتوخمانە،

we can draw direct inferences regarding the diet and location of historic people.

دەتوانین ڕاستەوخۆ بزانین ئەو کەسانە چییان خواردووە و لە کوێ ژیاون.

Not only that, but during life,

هەر ئەوەندەش نا، بەڵکو لە ژیاندا،

bones undergo a constant cycle of remodeling.

ئیسک بە بەردەوامی شێوەی دەگۆڕێت.

So if someone moves from one place to another,

کەواتە ئەگەر یەکێک لە شوێنێکەوە بچێتە شوێنێکی تر،

bones synthesized after that move

ئەو ئێسکانەی دوای ئەو جوڵەیە گەشە دەکات

will also reflect the new isotopic signatures of the surrounding environment.

کاریگەری ژینگەی دەوروبەری لەسەر زڕتوخمەکان دەردەکەوێت.

That means that skeletons can be used like migratory maps.

واتە دەتوانین ئێسکە پەیکەر وەکو نەخشەی کۆچ کردن بەکار بهێنین.

For instance, between 1-650 AD,

بۆ نموونە، لە نێوان ١-٦٥٠ زایینی،

the great city of Teotihuacan in Mexico bustled with thousands of people.

شاری مەزنی تیۆتیواکان لە مەکسیک هەزار کەسی تێدا بووە.

Researchers examined the isotope ratios in skeletons' tooth enamel,

زانایان سەیری ڕێژەی زڕتوخمەکانیان دەکرد لە ناو ئینامێڵی ددان،

which held details of their diets when they were young.

ئەوەش ڕوونی دەکردەوە لە تەمەنی گەنجیدا چییان خواردووە.

They found evidence for significant migration into the city.

بەڵگەی کۆچ کردنی گەورەیان هەبوو بۆ شارەکە.

A majority of the individuals were born elsewhere.

زۆربەیان لە شوێنێکی تر لە دایکببوون.

With further geological and skeletal analysis,

بە لێکۆڵینەوەی زەمینی و ئێسکە پەیکەری زیاتر،

they may be able to map where those people came from.

دەتوانن بزانن ئەو کەسانە لە کوێوە هاتوون.

That work in Teotihuacan is also an example of how bio-anthropologists

ئەم کارەی تیۆتیواکان هەروەها نموونەیەکە لەوەی کە زانایان چۆن

study skeletons in cemeteries and mass graves,

لێکۆڵینەوە دەکەن لەسەر تەرمی قەبرستان،

then analyze their similarities and differences.

دواتر جیاوازی و هاوبەشیان دیاری دەکەن.

From that information, they can learn about cultural beliefs,

بەو زانیاریانە، ئەوان شارەزای بیروڕا و کەلتوور،

social norms,

هەڵسوکەوتی باو،

wars,

جەنگ،

and what caused their deaths.

هەروەها هۆکاری مردنیان دەبن.

Today, we use these tools to answer big questions about how forces,

لە ئێستادا ئەم ئامرازانە بەکار دەهێنین بۆ ئەوەی بزانین چۆن

like migration and disease,

کۆچ کردن و نەخۆشی،

shape the modern world.

جیهان شێەی سەردەم وەردەگرن.

DNA analysis is even possible in some relatively well-preserved ancient remains.

تەنانەت شیکاری ناوکی ئەسیدی دەکرێت لەو پاشماوانەی کە پارێزراون بە باشی.

That's helping us understand how diseases like tuberculosis

زانیاریمان بداتێ کە چۆن نەخۆشی وەکو سیل

have evolved over the centuries

پەرەیسەندووە لەو ساڵانەدا

so we can build better treatments for people today.

بۆ ئەوەی چارەسەری باشتر بدۆزینەوە بۆ خۆمان لە ئێستادا.

Ancient skeletons can tell us a surprisingly great deal about the past.

ئێسکە پەیکەری کۆن، زۆر زانیاریمان پێ دەبەخشێت لەسەر ڕابردوو.

So if your remains are someday buried intact,

بۆیە ئەگەر پاشماوەکانت بمێنێتەوە،

what might archeologists of the distant future learn from them?

دەبێت شوێنەوارزانانی داهاتوو چی لێ فێر بن؟