What can you learn from ancient skeletons? - Farnaz Khatibi

Bạn có thể học được gì từ những bộ xương cổ xưa? - Farnaz Khatibi

Translator: Lam Nguyen Reviewer: Ly Nguyễn

Từ năm 2008 tới năm 2012,

Between 2008 and 2012,

archeologists excavated the rubble of an ancient hospital in England.

các nhà nhân chủng đã tiến hành khai quật một bệnh viện cổ đại tại Anh.

In the process, they uncovered a number of skeletons.

Trong quá trình đó, họ tìm thấy một vài bộ xương.

One in particular belonged to a wealthy male

Trong đó có bộ xương của một người giàu có

who lived in the 11th or 12th century

sống ở thế kỷ 11 hoặc 12,

and died of leprosy between the ages of 18 and 25.

tử vong vì bệnh phong ở độ tuổi từ 18 đến 25.

How do we know all this?

Vì sao ta biết?

Simply by examining some old, soil-caked bones?

Phải chăng chỉ cần kiểm tra vài đoạn xương cổ dính đất là đủ?

Thậm chí sau khi chết hàng thế kỷ,

Even centuries after death,

skeletons carry unique features that tell us about their identities.

các bộ xương vẫn giữ lại các đặc điểm cá thể riêng biệt.

And using modern tools and techniques, we can read those features as clues.

Nhờ các công cụ và kỹ thuật hiện đại, ta có thể nghiên cứu dấu vết của chúng.

This is a branch of science known as biological anthropology.

Đây là một nhánh của khoa học được gọi là Nhân học hình thể,

It allows researchers to piece together details about ancient individuals

cho phép các nhà khoa học nghiên cứu đặc điểm của người cổ đại

and identify historical events that affected whole populations.

và xác định các sự kiện lịch sử có ảnh hưởng đến toàn bộ quần thể sống.

When researchers uncover a skeleton,

Khi các nhà nghiên cứu giải mã một bộ xương,

some of the first clues they gather, like age and gender,

các manh mối đầu tiên mà họ có, ví dụ tuổi tác hay giới tính

lie in its morphology,

nằm ở hình thái học của bộ xương,

which is the structure, appearance, and size of a skeleton.

đó là cấu trúc, diện mạo, kích thước của nó.

Bones, like the clavicle, stop growing at age 25,

Một số xương, như xương đòn, ngừng phát triển ở tuổi 25,

so a skeleton with a clavicle that hasn't fully formed

vì vậy một bộ xương có xương đòn chưa hình thành đầy đủ

must be younger than that.

phải trẻ hơn 25 tuổi.

Similarly, the plates in the cranium can continue fusing up to age 40,

Tương tự, khớp nối các khối xương sọ có thể phát triển tới tuổi 40,

and sometimes beyond.

thậm chí hơn thế.

Bằng cách kết hợp chúng với vài manh mối dưới kính hiển vi khác,

By combining these with some microscopic skeletal clues,

physical anthropologists can estimate an approximate age of death.

các nhà nhân chủng hình thể có thể ước tính độ tuổi chết của người đó.

Meanwhile, pelvic bones reveal gender.

Trong khi đó, xương chậu cho biết giới tính.

Biologically, female pelvises are wider, allowing women to give birth,

Về mặt sinh học, xương chậu nữ rộng hơn, cho phép phụ nữ sinh con,

còn của nam giới thì hẹp hơn.

where as males are narrower.

Xương cũng phản ánh về các căn bệnh của người cổ đại.

Bones also betray the signs of ancient disease.

Disorders like anemia leave their traces on the bones.

Các rối loạn như thiếu máu để lại dấu vết trên xương.

And the condition of teeth can reveal clues

Tình trạng của răng có thể cho ta biết

to factors like diet and malnutrition,

về các yếu tố như chế độ ăn hoặc suy dinh dưỡng,

which sometimes correlate with wealth or poverty.

đôi khi điều đó tương quan với sự giàu có hay nghèo đói.

A protein called collagen can give us even more profound details.

Một dạng protein mang tên collagen có thể chứa các thông tin rất chi tiết.

Không khí ta thở,

The air we breathe,

water we drink,

nước ta uống,

and food we eat

và thức ăn ta ăn

leaves permanent traces in our bones and teeth

đều để lại dấu vết vĩnh viễn trong xương và răng chúng ta

in the form of chemical compounds.

dưới dạng các hợp chất hóa học.

These compounds contain measurable quantities called isotopes.

Những hợp chất này chứa một lượng nhỏ các đồng vị.

Stable isotopes in bone collagen and tooth enamel varies among mammals

Cấu tạo đồng vị bền trong collagen xương và men răng ở động vật có vú là khác nhau,

tuỳ vào nơi ở hay thức ăn của chúng.

dependent on where they lived and what they ate.

Vì vậy, bằng cách phân tích các đồng vị này,

So by analyzing these isotopes,

we can draw direct inferences regarding the diet and location of historic people.

ta có thể kết luận chính xác về chế độ ăn và vị trí nơi ở của người cổ đại.

Not only that, but during life,

Không chỉ vậy, trong suốt cuộc đời,

bones undergo a constant cycle of remodeling.

xương trải qua các chu kỳ tái tạo liên tục.

So if someone moves from one place to another,

Vì vậy, nếu ai đó di chuyển chỗ ở,

bones synthesized after that move

những mô xương hình thành sau đó

will also reflect the new isotopic signatures of the surrounding environment.

cũng sẽ phản ánh sự có mặt của các đồng vị mới trong môi trường.

That means that skeletons can be used like migratory maps.

Điều đó có nghĩa là bộ xương có thể được sử dụng như bản đồ di cư.

For instance, between 1-650 AD,

Ví dụ, giữa năm 1-650 sau Công nguyên,

the great city of Teotihuacan in Mexico bustled with thousands of people.

thành phố Teotihuacan ở Mexico là nơi nhộn nhịp với hàng ngàn người.

Researchers examined the isotope ratios in skeletons' tooth enamel,

Các nhà nghiên cứu đã kiểm tra tỷ lệ đồng vị trong men răng của cư dân ở đó,

which held details of their diets when they were young.

nơi giữ các thông tin về chế độ ăn uống khi họ còn trẻ.

Họ tìm thấy bằng chứng về sự di cư đáng kể vào thành phố.

They found evidence for significant migration into the city.

A majority of the individuals were born elsewhere.

Đa số cư dân được sinh ra ở nơi khác.

With further geological and skeletal analysis,

Nhờ các phân tích về địa lý và cấu trúc xương,

they may be able to map where those people came from.

họ có thể dự đoán chính xác quê hương của những người di cư đó.

That work in Teotihuacan is also an example of how bio-anthropologists

Công việc đó ở Teotihuacan cũng là ví dụ về cách các nhà nhân chủng hình thể

nghiên cứu xương trong nghĩa trang và các ngôi mộ tập thể,

study skeletons in cemeteries and mass graves,

then analyze their similarities and differences.

sau đó phân tích sự tương đồng và khác biệt của chúng.

From that information, they can learn about cultural beliefs,

Từ đó, họ có thể tìm hiểu về các đặc điểm văn hoá,

social norms,

chuẩn mực xã hội,

wars,

chiến tranh,

and what caused their deaths.

và nguyên nhân cái chết của họ.

Today, we use these tools to answer big questions about how forces,

Ngày nay, ta dùng các phương pháp đó để trả lời câu hỏi lớn

về cách các yếu tố như di cư và bệnh tật

like migration and disease,

shape the modern world.

định hình thế giới hiện đại.

DNA analysis is even possible in some relatively well-preserved ancient remains.

Phân tích ADN thậm chí có thể được sử dụng khi các bộ xương cổ đại được bảo quản tốt.

That's helping us understand how diseases like tuberculosis

Điều đó giúp ta hiểu về cách các bệnh tật, như lao phổi,

have evolved over the centuries

đã phát triển qua nhiều thế kỷ thế nào.

Nhờ đó, ta có thể tạo ra phác đồ tốt hơn cho loài người hiện đại.

so we can build better treatments for people today.

Ancient skeletons can tell us a surprisingly great deal about the past.

Những bộ xương cổ đại chứa đựng những điều đáng ngạc nhiên về quá khứ.

So if your remains are someday buried intact,

Trong tương lai, giả sử hài cốt của bạn vẫn nguyên vẹn,

what might archeologists of the distant future learn from them?

thì các nhà nhân chủng khi đó sẽ biết được gì về bạn ở hiện tại?