At what moment are you dead? - Randall Hayes

Translator: mabbast chato Reviewer: Daban Q Jaff

For as far back as we can trace our existence,

تا ئەو جێگەیەی بتوانین بەدواداچوون بۆ بوونی خۆمان دەکەین،

humans have been fascinated with death and resurrection.

مرۆڤەکان لەلایەن مردن و زیندووبوونەوە سەرنجیان ڕاکێشراوە.

Nearly every religion in the world has some interpretation of them,

نزیکەی هەموو ئاینەکانی جیهان لێکدانەوەیان بۆ مردن و زیندووبوونەوە هەیە،

and from our earliest myths

و لە ئەفسانە هەرکۆنەکانمانەوە

to the latest cinematic blockbusters, the dead keep coming back.

تا نوێترین و بەناوبانگترین فلیمە سینەمایەکان، مردوو بەردەوام زیندودەبێتەوە.

But is resurrection really possible?

بەڵام هەر بەڕاست زیندووبوونەوە بونی هەیە؟

And what is the actual difference between a living creature and a dead body, anyway?

و جیاوازی ڕاستەقینە نێوان دروستکراوێکی زیندوو و لاشەیەکی مردوو چییە، بەهەرحاڵ؟

To understand what death is, we need to understand what life is.

بۆ ئەوەی تێبگەین مردن چییە، سەرەتا پێویستە تێبگەین ژیان چییە.

One ancient theory was an idea called vitalism,

تیۆرێکی کۆن کە بیرۆکە بوو پێیان دەگووت زیندە بەخشیەتی،

which claimed that living things were unique

کەوا بانگەشەی ئەوەی دەکرد شتە زیندووەکان بێهاوتان

because they were filled with a special substance, or energy,

چونکە زیندووەکان پڕن لە مادە و وزەی تایبەت،

that was the essence of life.

کەوا کرۆکی ژیان بوونە.

Whether it was called qi,

ئەگەر پێیگوترابێت کیو ئای،

lifeblood,

خوێن، سەرچاوەی ژیان،

or humors,

یان چەکوش،

the belief in such an essence was common throughout the world,

باوڕبوون بە کرۆکێکی وایە لە هەموو جیهان ئاسای بوو،

and still persists in the stories of creatures

و هێشتاش بەردەوامە لەسەر چێرۆکە دروستکراوەکان

who can somehow drain life from others,

کەوا هەرچۆنێک بێت دەتوانی کەسێکی زیندوو لە وانی دیکە ونبکەن،

or some form of magical sources that can replenish it.

یاخود هەندێک پێکهاتەی سەرچاوە جادوویەکان دەتوانن دووبارە کەسە ونبووەکە بگەڕێنەوە.

Vitalism began to fade in the Western world

زیندەی بەخشیەتی لە جیهانی ڕۆژئاوا دەستی بە پوکانەوە کرد

following the Scientific Revolution in the 17th century.

شۆڕشی زانستی لە سەدەی ١٧ بەدوای داهات.

René Descartes advanced the notion

ڕێنێ دێیکارتس پەرەی بە بیرۆکەکەی دا

that the human body was essentially no different from any other machine,

کەوا لاشەی مرۆڤ لە بنەڕەتدا لەگەڵ هەر ئامێرێکی دیکە هیچ جیاوازیەکی نییە،

brought to life by a divinely created soul located in the brain's pineal gland.

بەهۆی ڕۆحێکی دروستکراوی خودای هاتۆتە ژیان لە لیکە ڕژێنی لوولەی مێشک جێگیرکراوە.

And in 1907, Dr. Duncan McDougall even claimed that the soul had mass,

لە ساڵی ١٩٠٧، دکتۆردەنکن مەکدووگەڵ بانگەشەی ئەوەی کرد کە ڕۆح کێشی هەیە،

weighing patients immediately before and after death in an attempt to prove it.

بەخێرای نەخۆشەکانی دەکێشا پێش و دوای مردنی تا بیسەلمێنیت .

Though his experiments were discredited, much like the rest of vitalism,

هەرچەندە تاقیکردنەوەکانی گومان لێکراوبوون هەروەکو تەواوی تاقیکردنەوە زیندەبەخشیەکان.

traces of his theory still come up in popular culture.

هێشتا بەدواداچوون بۆ تیۆرەکەی لە ناو کلتورە باوەکان بوونی هەیە.

But where do all these discredited theories leave us?

بەڵام لە کوێ ئەو هەموو تیۆرە گومانلێکراوە بە جێمان دەهێڵێت؟

What we now know is that life is not contained

ئێستا ئەوەی ئێمە دەزانین ئەوەیە کە ژیان

in some magical substance or spark,

هیچ مادەیەک یاخود پڕشنگداری جادووی تێدا نییە،

but within the ongoing biological processes themselves.

بەڵام پڕۆسەی زیندەوەرزانی بەردەوام لە جێبەجێکردنی کردارەکانی خۆی.

And to understand these processes,

و بۆ تێگەیشتن لەم کردارانە،

we need to zoom down to the level of our individual cells.

پێویستە سەرنجی ئاستی خانە تایبەتیەکانمان بدەین.

Inside each of these cells,

لە هەریەک لەناو ئەم خانانە،

chemical reactions are constantly occurring,

کاردانەوەکانی کمیایی بە بەردەوامی ڕوودەدەن،

powered by the glucose and oxygen that our bodies convert

لەلایەن ئۆکسجین و گلوکۆزەوە هێزیان پێدەدرێت کەوا لاشەمان

into the energy-carrying molecule known as ATP.

بۆ گەردە هەڵگری وەزە دەگۆڕێت کە ناسراوە بە"ATP."

Cells use this energy for everything from repair

خانەکان ئەم وزەیە بۆ هەمووشتێک بەکاردێنن لە چاکبوونەوە

to growth

تا گەشە کردن

to reproduction.

تا دووبارە بەرهەم هێنانەوە.

Not only does it take a lot of energy to make the necessary molecules,

نەک تەنها وزەیەکی زۆری دەوێت تا گەردەکانی پێویستی دروست بکات،

but it takes even more to get them where they need to be.

بەڵکو زیاتری دەوێت تا بۆ ئەم شوێنەیانەی پێویستە لێیبن بمانبات.

The universal phenomenon of entropy

دیاردەی جیهانی ئینترۆپی

means that molecules will tend towards diffusing randomly,

واتا گەردەکان هەرمەکانە بڵاودەبنەوە،

moving from areas of high concentration to low concentration,

لە ناوچە چڕیە بەرزەکان بۆ ناوچە چڕیە نزمەکان دەجوڵێن،

or even breaking apart into smaller molecules and atoms.

یاخود تەنانەت بۆ گەردی بچووکتر و ئەتۆم دابەش دەبن.

So cells must constantly keep entropy in check

هەربۆیە بە بەردەوامی خانەکان لەسەر ئینترۆپی بەردەوامن

by using energy to maintain their molecules

بە بەکارهێنانی وزە تا پارێزگاری لە گەردەکانیان بکەن

in the very complicated formations

لە هەموو پێکهاتە ئاڵۆزەکان

necessary for biological functions to occur.

و پێویستە تا فەرمانە زیندەوەرییەکان ڕووبدات.

The breaking down of these arrangements when the entire cell succumbs to entropy

دابەشبوونی ئەم ڕیزکراوانە کاتێکە کە تەواوی خانە بۆ ئینترۆپی خۆی بە دەستەوە دەدا

is what eventually results in death.

کە ئەنجامەکانی کۆتای مردنە.

This is the reason organisms can't be simply sparked back to life

ئەمە هۆکارێکە زیندەوەرەکان ناتوانن بە ئاسانی پڕشنگی ژیانیان بۆ بگەڕێتەوە.

once they've already died.

تازە ئەوان مردوون.

We can pump air into someone's lungs,

دەتوانین دەست لەسەر سینگی کەسێک دابنێن تا هەناسەی بۆ بگەڕێنینەوە،

but it won't do much good

بەڵام ئەو باش نابێت

if the many other processes involved in the respiratory cycle

ئەگەر زۆربەی کردارەکانی دیکە لە سوڕی ئامێری هەناسەکە بەژداریان کردبێت

are no longer functioning.

چیتر کاراناکەن.

Similarly, the electric shock from a defibrillator

بەهەمان شێوە، کارەبا لێدانی ئامێری دیفای بەرلەیتەر

doesn't jump-start an inanimate heart,

دڵە لە کارکەوتووەکە ناخاتەوە کار.

but resynchronizes the muscle cells in an abnormally beating heart

بەڵام خانەکانی ماسولکە هەماهەنکی دەکەن لە ئاسایکردنەوەی لێدانی دڵ

so they regain their normal rhythm.

هەربۆیە دەنگی لێدنی دڵێکی ئاسایان دەست دەکەوێتەوە.

This can prevent a person from dying, but it won't raise a dead body,

ئەمە کەسێک لە مردن ڕزگار دەکات، بەڵام مردوو زیندوو ناکاتەوە،

or a monster sewn together from dead bodies.

یاخود دڕندەیەک دووانە بەیەکەوە لە لاشەی مردووەکە.

So it would seem that all our various medical miracles

کەواتە وادەردەکەویت کە هەموو موعجیزە تەندروستی هەمەجۆرەکانمان

can delay or prevent death but not reverse it.

دەتوانێت مردن دوابخات یان ڕێگری لێبکات بەڵام ناتوانێت مردوو زیندوو بکاتەوە.

But that's not as simple as it sounds

بەڵام بەم شێوەیەش ئاسان نییە

because constant advancements in technology and medicine

چونکە پێشکەوتنە نەگۆڕەکان لە تەکنەلۆژیا و تەندروستی

have resulted in diagnoses such as coma,

گەیشت بە دیاریکردنی نەخۆشیەک وەک لە هۆشچوون،

describing potentially reversible conditions,

کە باسی مەرجەکانی گەڕانەوە بۆ ڕەسەنیەت دەکات،

under which people would have previously been considered dead.

لەسەر خەڵکانێک کە پێشتر بە مردوو هەژمارکراون.

In the future, the point of no return may be pushed even further.

لە داهاتوو، خاڵی نەگەرانەوە لەوانەیە زیاتر باسی لێبکرێت.

Some animals are known to extend their lifespans

هەندێک ئاژەڵ بەوە ناسراون کە زۆر دەژین

or survive extreme conditions

یاخود لە هەلومەرجە سەختەکان ڕزگاریان دەبێت

by slowing down their biological processes

بە هێواشکردنەوەی کردارە زیندەوەریەکانیان

to the point where they are virtually paused.

بۆ خاڵیک کە لە ڕاستیدا وەستاون.

And research into cryonics hopes to achieve the same

و توێژینەوەی ئینتۆ کراێۆنس هیوای هەمان دەست کەوت دەخوازێت

by freezing dying people and reviving them later

کەسە مردووەکان دەبەستن و دواتر دەیانبوژێنەوە

when newer technology is able to help them.

کاتێک تەکنەلۆژیایی نوێتر دەتوانێت یارمەتیان بدات.

See, if the cells are frozen, there's very little molecular movement,

دەبینن، ئەگەر خانەکان ببەسترێن تەنها کەمێک لە گەردە بچووکەکان دەجوڵێن،

and diffusion practically stops.

و بڵاوەپێکردن بە تەواوەتی دەوەستێت.

Even if all of a person's cellular processes had already broken down,

تەنانەت ئەگەر هەموو کرداری شانە پڕ لە خانەکانی کەسێک دابەشبووبوون،

this could still conceivably be reversed by a swarm of nanobots,

لەوانەیە هێشتا بتوانێت بە کۆمەڵێک زۆری نانۆبۆت خۆی لە مردن لابدات،

moving all the molecules back to their proper positions,

جوڵاندنی هەموو گەردەکان بۆ شوێنە گونجاوەکانیان،

and injecting all of the cells with ATP at the same time,

لە هەمان کاتدا بەATP لە هەموو خانەکان بدات،

presumably causing the body to simply pick up where it left off.

بەم هۆکارەی بە ئاسانی لاشەکە لەم شوێنە بەجێڵدراوە هەڵبگیرێتەوە.

So if we think of life not as some magical spark,

هەربۆیە ئەگەر وابیربکەینەوە ژیان وەکو تیشکێکی جادووی نییە،

but a state of incredibly complex, self-perpetuating organization,

بەڵام دۆخەکە زۆر ئاڵۆزە، ڕێکخستنی توانای بەردەوامی خودە،

death is just the process of increasing entropy

مردن تەنها کرداری بەرزکردنەوەی ئینترۆپییە

that destroys this fragile balance.

کەواتە ئەم هاوسەنگییە ناچالاکە لەناو دەبات.

And the point at which someone is completely dead

و لە خاڵێک کەوا بەتەواوەتی کەسێک مردووە

turns out not to be a fixed constant,

وادەردەکەویت نەگۆڕێکی جێگیر نەبێت،

but simply a matter of how much of this entropy

بەڵام بابەتێکی سادەیە چەندە لەم ئینترۆپیانەمان پێویستە

we're currently capable of reversing.

تا بتوانین لە ژیان بمێنینەوە.