Demolition, disease, and death: Building the Panama Canal - Alex Gendler

Translator: Mhamad Luqman Shahab Reviewer: Daban Q. Jaff

In the middle of the 19th century,

لە ناوەڕاستی سەدەی ١٩م،

the California gold rush brought thousands of settlers to America’s west coast.

زیادبوونی زێڕی کالیفۆرنیا هەزاران هاوڵاتی راکێشا بۆ کەناراوەکانی رۆژئاوای ئەمەریکا.

But finding gold may have been easier than transporting it back east.

بەڵام لەوانەیە دۆزینەوەی زێڕ ئاسانتر بێت لە گواستنەوەی بۆ رۆژهەڵات.

The only hope for avoiding a grueling six month wagon journey

تاکە هیوا بۆ خۆ دزینەوە لە گەشتێکی ٦ مانگەی شەکەتکەر

was to travel the narrowest portion of the continent—

ئەوە بوو کە بە تەسکترین بەشی کیشوەرەکە گەشت بکات—

the 48-kilometer Isthmus of Panama.

(گەلی پانەما) کە ٤٨ کیلۆمەتر درێژە.

By 1855, a railroad spanning the region significantly shortened to the trip,

تا ساڵی ١٨٥٥، شەمەندەفەرێک بەشێوەیەکی دیار گەشتەکەی کورت کردەوە بە درێژایی ناوچەکە،

but unloading and reloading ships at each port cost time and money.

بەڵام بەتاڵکردن و بارکردنەوەی کەشتیەکان کات و پارەی دەوێت.

To truly connect these two bodies of water shipping interests needed a canal—

پێویستی بە کەناڵێک هەبوو بۆئەوەی کە بەڕاستی ئەو دوو ئاوە ببەسترێنەوە بە یەکتری

a continuous maritime passage through the isthmus.

رێڕەوێکی دەریای هەمیشەیی بەناو گەلییەکەدا.

The first attempt at this colossal construction project was taken up in 1881

لە ساڵی ١٨٨١، یەکەم هەوڵ لەم پرۆژە زەبەلاحەدا بەجێگەیاندرا،

by French diplomat Ferdinand de Lesseps.

لەلایەن سیاسەتمەدارێکی فەڕەنسی فێردیناند لێسەپس.

De Lesseps had supervised construction of Egypt's Suez Canal,

دی لێسپەس سەرپەرشتی دروستکردنی کەناڵی سوێزی میسڕی کردبوو،

but his success made him overconfident.

بەڵام سەرکەوتنەکەی وای لێکرد کە زیاد لە خۆی راببینێت.

He insisted on digging the canal at sea level,

ئەو سوربوو لەسەر هەڵکەندنی کەناڵاکە تا ئاستی رووی دەریا،

even though it required boring directly through

هەرچەندە راستەوخۆ بێزارکەربوو بەهۆی

the Continental Divide mountain range.

هەڵکەوتەی کیشوەری شاخەکان و دابەشبوونیان.

Futile excavation efforts were buried under constant landslides.

هەوڵە نەزۆکەکان نێژران لەگەڵ جێگیری هەرەسی زەوی.

And since the diplomat had only visited the site briefly

بە کورتی لەوکاتەوەی کە سیاسەتمەدارەکە سەردانی جیگاکەی کردبوو

during Panama’s dry season,

بە درێژای وەرزی وشکی پانەما،

his workers were unprepared for torrential storms, venomous jungle fauna,

کرێکارەکانی ئامادە نەکرابوون بۆ تۆفانی رەشەبا، ژەهراویبوون، ئاژەڵی دارستان،

and tropical diseases.

و نەخۆشیە سووڕیەکان.

After spending $287 million and losing a staggering 22,000 lives,

دوای بەسەر بردنی ٢٨٧ ملیۆن دۆلار و لەدەستدانی ژیانی ٢٢ هەزار کەس،

the French abandoned the project.

فەڕەنسا پشتی لە پرۆژەکە کرد.

The United States had been considering building a canal through Nicaragua,

ئەمەریکا بیری لەوەکردەوە لە رێگەی نیکاراگواوە کەناڵێک دروست بکات،

but at this point, the chance to succeed where France failed was tempting.

بەڵام لەم خاڵەدا، هەلی سەرکەوتن لەو شوێنەبوو کە فەڕەنسا شکستی تێدا هێنا.

Panamanian leaders were also eager to complete a canal

سەرکردە پانەمانیەکان بەهەمان شێوە بە پەرۆش بوون نۆ تەواو کردنی ئەو کەناڵە

which would bring their country business and prestige.

کە وڵاتەکەیان دەهێنێتەوە ناو بازرگانی و شکۆ.

However, Panama was still a part of Colombia at the time,

هەرچەندەلەوکاتەدا پانەما هێشتا بەشێک بوو لە کۆڵۆمبیا،

and the country was stalling negotiations with the U.S.

و وڵاتەکە دانوستانەکانی لەگەڵ ئەمەریکا نەکرد.

Sensing an opportunity,

هەستکردن بە هەلێک،

President Teddy Roosevelt went straight to the Panamanians.

سەرۆککۆمار تێدی روسەڤڵت زۆر راشکاو بوو لەگەڵ پانەمانیەکان.

With encouragement and military support from the U.S.,

بە هاندانیان و یارمەتی سەربازی لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانەوە،

Panama launched a coup in 1903.

پانەما لە ساڵی ١٩٠٣دا کودەتای کرد.

Within days, they became an independent nation

لە ماوەی چەند رۆژێکدابوو بە نەتەوەیەکی سەربەخۆ

and signed a treaty to begin construction of the canal.

و رێکەوتنێکی واژۆ کرد بۆ دەستپێکردن بە دروستکردنی رێڕەوە ئاوییەکە.

Just over a decade after the French left, the Americans were ready to dig in—

دوای تەنها دەیەیەک لە رۆشتنی فەڕەنسا، ئەمەریکییەکان ئامادەبوون نۆ هەڵکەندنی—

and they were determined to avoid their predecessor’s mistakes.

و ئەوان سووربوون لەسەر دووبارە نەکردنەوەی هەڵەکانی پێش خۆیان.

Instead of cutting the mountain down to sea level,

لە جیاتی بڕینی شاخەکان تا ئاستی رووی دەریا،

they would raise the sea up the mountain.

ئەوان ئاستی رووی ئاوەکە بەرز دەکەنەوە تا ئاستی شاخەکان.

The plan was to build massive steel gates

پلانەکە دروستکردنی دەروازەی پۆڵای گەورە بوو

separating the canal into multiple chambers with different water levels.

جیاکردنەوەی کەناڵەکە بۆ چەند کەلێنێک کە جیاواز بن لە رووی ئاستی ئاوەوە.

As a ship passed through each successive gate would open,

کاتێک کەشتییەک تێپەڕدەبێت هەر دەروازەیەکی سەرکەوتوو دەبێ بکرێتەوە،

lowering the water level in the next chamber,

دابەزینی ئاستی ئاوەکە لە کەلێنەکەی تردا،

while raising the ship and allowing it to move on.

لە کاتێکدا هەستانی ئاستی ئاوەکە یارمەتی دەرە بۆ جوڵان لەسەری.

The design called for five of these so-called canal locks—

نەخشەسازییەکە بۆ ئەو ٥ دانەیە پێی دەوترێت قفڵی جۆگە—

three on the Atlantic side and two on the Pacific,

سێ دانەیان لەلای ئۆقیانوسی ئەتڵەسین و دوو دانەکەی تر لە دەریای هێمنن،

raising traversing ships 26 meters above sea level.

بەرزکردنەوەی کەشتیەکان بۆ ٢٦ مەتر لە ئاستی رووی دەریا.

Operating this lock system would require a massive reservoir of water.

کارپێکردنی ئەم سیستەمی قوفڵە پێویستی بە تانکییەکی گەورەی ئاو هەیە.

And fortunately, the low-lying Chagres river valley provided a natural solution.

خۆشبەختانە، رووباری (چاگرس)ی نزم چارەسەرێکی سروشتی دەدات.

By building a dam across the gap where the river flowed out to sea,

بە بنیاتنانی بەنداوێک لە نزیک بۆشاییەکە، ئەو شوێنەی کە رووبارەکە دەڕژێتە ئاوەکەوە،

the entire valley could be flooded.

لەوانەیە هەموو دۆڵەکە لافاو بیبات.

At 32 meters high and over 800 meters wide,

لە بەرزی ٣٢ مەتر و سەروو ٨٠٠ مەتر پان.

the Gatun Dam would be larger than any built before.

بەنداوه گاتون دەبێ لەهەموو بەنداوەکانی پێشتر گەورەتربێت.

With this innovative plan,

لەگەڵ ئەم پلانە داهێنەرە،

the Americans didn’t need to excavate the entire mountain,

ئەمەریکییەکان پێویستیان بە هەڵکەندنی تەواوی چیایەکە نەبوو،

but rather, just the pathway for the canal itself.

بەڵام لەجیاتی ئەوە، تەنها رێگا خودی کەناڵەکەبوو.

Still, the work was staggering.

هێشتا کارەکان ئێجگار زۆربوون.

Even after progress made by the French, it took over nine years for 24,000 workers

تەنانەت دوای پێشکەوتنی فەڕەنسییەکان، کە زیاتر لە ٩ ساڵی خایاند بە ٢٤٠٠٠ کرێکارەوە

to blow up, shovel, and drill out the Culebra Cut—

بۆ تەقاندنەوە، راماڵین و هەڵکۆڵینی (کولێبرا کەت)

a roughly 14 kilometer passageway through the Continental Divide.

بە نزیکەیی رێڕەوێکی ١٤ کیلۆمەتری بەناو دابەش بوونی کیشوەر.

The railway, now upgraded and rerouted to follow the canal,

ئێستا هێڵی شەمەندەفەرەکە نوێکراوەتەوە و دانراوەتەوە بۆ دواکەتنی کەناڵەکە،

carted away over 76 million cubic meters of excavated rock

زیاتر لە ٧٦ ملیۆن مەتر سێجا بەردی هەڵکەنراو بارکراوە

to be used at the Gatun Dam site.

بۆئەوەی بەکار بهێندرێت لە بەنداوی گاتوون.

Construction was only half the battle.

دروستکردنی تەنها نیوەی شەڕەکە بوو.

Leading army officials struggled to maintain infrastructure and sanitation,

بەرپرسانی سوپا بۆ پاراستنی ژێرخان و تەندروستی تێیان کۆشی،

but accidents and diseases took the lives of 5,000 workers—

بەڵام روداوەکان و نەخۆشییەکان ژیانی زیاتر لە ٥٠٠٠ کرێکاری تێچوو.

mostly Black Caribbean migrants.

زۆربەیان پەنابەرە ڕەش پێستەکانی کاریبیان بوون.

Then, in the fall of 1913, the moment finally came.

دواتر لە پایزی ساڵی ١٩١٣، لەکۆتایدا کاتی هات.

A telegraph signal from President Woodrow Wilson triggered a dike explosion,

ئاماژەیەکی بروسکە لەلایەن سەرۆک کۆمار (ودرۆو ویلسۆن) هەرایەکی گەورەی نایەوە،

flooding the Culebra Cut and joining the Atlantic and Pacific Oceans.

لافاوی کولێبرا کەت چووە ناو ئۆقیانوسی ئەتڵەسی و هێمن.

Today, nearly 14,000 vessels travel through the isthmus annually—

ئەمڕۆ زیاتر لە ١٤٠٠٠ کەشتی ساڵانە بەناو گەلییەکە گەشت دەکات—

each in under 12 hours.

کەمتر لە ١٢ کاتژمێر بۆ هەر یەکێک.

The canal remains Panama’s chief source of revenue;

کەناڵەکە وەک سەرچاوەی سەرەکی داهاتی پانەما دەمێنێتەوە؛

and since the country gained ownership of the passage in 1999,

لەو کاتەوەی وڵات سەربەخۆ بوو لە ساڵی ١٩٩٩،

it has also become a source of national pride.

هەروەها بووەتە سەرچاوەی شانازی نەتەوەیەک.